Arnedo

Arnedo ye una ciudá de La Rioxa, na comarca de la Rioxa Baxa, con 14.597 habitantes (INE 2015). Ta bañada pol ríu Cidacos (afluente del Ebro). La economía depende fundamentalmente de la industria del calzáu. El so nome vien-y posiblemente del llatín Arenetum, coleutivu d'arena.

Arnedo
Alministración
País	España
Autonomía	La Rioxa
Tipu d'entidá	conceyu de La Rioxa
Alcalde de Arnedo (es)	Javier García Ibáñez
Nome oficial	Arnedo (es)
Códigu postal	26580
Xeografía
Coordenaes	42°13′40″N 2°06′00″W
Arnedo Arnedo (España)
Superficie	85.4 km²
Altitú	550 m
Llenda con	Muro de Aguas, Préjano, Herce, Bergasillas Bajera, Bergasa, Tudelilla, El Villar de Arnedo, Pradejón, Quel y Villarroya
Demografía
Población	15 201 hab. (2023) - 7415 homes (2019) - 7460 muyeres (2019)
Porcentaxe	4.75% de La Rioxa
Densidá	178 hab/km²
Más información
Fundación	sieglu IX
Estaya horaria	UTC+01:00
Llocalidaes hermaniaes	Parthenay, Elda y Andosilla
arnedo.com

Xeografía física

Allugamientu

Panorámica de Arnedo dende les ruines del castiellu.

La ciudá de Arnedo ta asitiada nel valle mediu del Cidacos, río afluente del Ebro pola so derecha, na contorna de La Rioxa Baxa. Con 14.597 habitantes (INE 2015) ye la tercer ciudá en población de La Rioxa, de que la so capital, Logroño, falta 48 km.

El términu municipal de Arnedo tien 86,8 km² que s'estienden a dambes márxenes del ríu Cidacos, anque'l so nucleu urbanu tópase na izquierda. Inclúi dende 1975 l'anterior conceyu de Turruncún, güei despobláu. La so altitú media sobre'l nivel del mar ye de 523 m que marquen l'empiezu de la sierra escontra'l sur.

Arnedo tópase na denominada Hoya de Arnedo, na qu'enfusa'l ríu Cidacos por Arnedillo y sale por Autol, determinando dos márxenes desiguales: la derecha muncho más estensa y serrapatosa ta apoderada pola peña Isasa, de 1.474 m d'altor; y la izquierda con parés magrices d'un acoloratáu carauterísticu, na qu'a pesar del so pocu espaciu asítiense la mayoría de les poblaciones y de les cueves artificiales furaes pol home.

La Hoya ta enmarcada y zarrada por un conxuntu de sierres de conglomeraos y arenisques que pueden ser l'orixe del nome de la ciudá Arenetum:

• Pel sur, y d'oeste a este, Peñalmonte y Isasa d'onde s'estienden escontra'l sureste les crestes caliares de la sierra de Cumbeyo qu'apodera'l valle de Turruncún y el monte Irga. Escontra l'este #siguir por Valdeavia, Gatún, y El Romeral.
• Pel norte, los altores mengüen progresivamente d'oeste a este na sierra de la Hez y monte de Bergasa, de sureste a noroeste.

Norte: Bergasa
Oeste: Herce		Este: Quel y Autol
Sur: Turruncún

Clima

El clima de Arnedo ye de transición ente mediterraneu y atlánticu. Caracterízase por ser templáu-fríu, llenu de contrastes y varia d'un añu a otru. Polo xeneral ye un clima prestosu, anque pueden rexistrase temperatures cimeres a los 35 graos en xunetu y agostu ya inferiores a los 0 graos en xineru.

El cerciu (vientu norte) y la chorna (vientu sur) son los vientos propios de la zona. No que se refier a la velocidá, anque predominen les xornaes de vientos débiles y n'aselu, hai díes en que pueden algamar raches importantes.

Demografía

A 1 de xineru de 2015 la población del conceyu xubía a 14.597 habitantes, 7.222 homes y 7.375 muyeres. De siguío espónse gráficamente cómo evolucionó'l númberu d'habitantes de la ciudá a lo llargo de la dómina estadística:

Gráfica d'evolución d'Arnedo ente 1857 y 2015

Nel so términu municipal atópase'l despobláu de Turruncún.

Historia

Paez induldable que Arnedo tuvo pobláu dende tiempos bien antiguos; los restos arqueolóxicos remontase al neolíticu.

Hai historiadores qu'afirmen que'l nome de Arnedo en tiempos prerromanos yera Sadacia o Sidacia, nome que quedaría nel ríu Cidacos, pero la so actual denominación deriva etimológicamente del términu llatín «Arenetum», que vien significar «llugar de sable», y fai referencia a la plataforma arenosa na que s'asitia la ciudá.

Mientres la prehistoria #allugar a la vera del ríu y nos montes, los más antiguos asentamientos que se conocen. Son el de San Pedro Mártir y el Valpineda, con restos de dómina neolítica, quiciabes del Bronce inicial: materiales líticos de xiles y cerámiques feches a mano.

De la dómina prerromana (del 3000 a. C. al sieglu II a. C.) los testimonios arqueolóxicos nos cuetos de San Miguel y El Raposal paecen indicar un hábitat concentráu por pobladores celtíberos, quiciabes berones o pelendones, que sumiríen a la llegada de los romanos nel sieglu II a. C. Del pueblu celtíberu queden importantes testimonios: un pobláu, un fornu y restos de cerámiques apaecíos na llomba de San Miguel.

Na dómina romana (del sieglu II a. C. al sieglu V) nun se cita Arnedo na so historiografía y hai que recurrir a l'arqueoloxía, asina se supón que'l pobláu treslládase al pie del cuetu del Castiellu, onde apaecieron restos de terra sigillata, ellí los romanos podríen llevantar una fortificación (base del futuru castiellu medieval) que protexía un importante nuedu de comunicaciones; pos en Arnedo cruciábense les calzaes romanes que xuníen Calahorra con Numancia, y la de Contrebia Leucade (xacimientu de Inestrillas, na cuenca del ríu Alhama) con Dimi, la Vareia romana.

De la dómina visigótica caltiénense restos d'una ilesia rupestre del sieglu VI nes contornes del pueblu, xunto al Monesteriu de La nuesa Señora de Vico, y la Cueva de los Cien Pilastres, sol cuetu de San Miguel, onde hubo un monesteriu.

Castiellu d'Arnedo.

Arnedo pasó a ser ocupada polos árabes, amuesa d'ello ye'l Castiellu, que s'alza nun pimpanu cuetu controlando y apoderando la ciudá y les sos llendes. Según el xeógrafu árabe Idrisí, Arnedo foi capital d'una de les 26 provincies árabes d'España nel sieglu VIII y dende onde se desempeñó un importante papel nes lluches de conquista y Reconquista.

La falta de documentación cristiana fai de les cróniques musulmanes la meyor fonte d'información pa esti periodu, nel que la población foi reconquistada por Sancho Garcés I ente los años 908-909. Concedióse-y fueru propiu y surdió la lleenda de l'apaición de la Virxe de Vico al moru Kam. En 1264 quedó venceyáu a la Corona de Castiella.

A finales del sieglu XIV Arnedo adquier sonadía al celebrase en 1385 conferencies diplomátiques que son l'orixe del títulu de Príncipe d'Asturies, y roblase en 1388 el llamáu Tratáu de Arnedo ente Francia y Castiella pa defensa mutua. Nel sieglu XV fúndanse en Arnedo una de les primeres caxes d'aforru que se conocen nel mundu, según el monesteriu de Vico.

Nos siguientes sieglos varios reis estremaron a la población: Felipe III concéde-y el derechu de fielazgo y garapitería, Felipe IV la exime d'agospiar xente de guerra y concede el Títulu de ciudá, y Carlos III concede una feria de... "nueve díes y mercáu el día llunes de cada selmana".

En 1654 recibió'l títulu de Ciudá concedíu pol entós rei Felipe IV.

Nel sieglu XIX la ciudá cuntaba yá con una industria alpargatero y otres actividaes industriales: fábriques de xabón y aguardientes, tenerías, alfareríes, una imprenta, etc.

Mientres el pasáu sieglu XX nos aspeutos sociales y políticos (vease Sucesos de Arnedo) la ciudá siguió los acontecimientos del restu d'España; pero caracterizóse particularmente pol entamu nos años venti de la industria del calzáu con un gran desarrollu posterior y d'otres industries auxiliares: prefabricaos, cauchu, cartonajes, etc.; causa de la llegada de población dende otros llugares d'España y nos últimos años dende otros países.

Sucesos de Arnedo

Conocese d'esta manera a los acontecimientos que se producieron ente 1931 y 1932 a partir d'unos despidos nuna fábrica de calzaos y terminaría cola muerte d'once persones por #disparu de la Guardia Civil. Estos fechos causaron una gran polémica, añadíos a otros casos de matances de llabradores y obreros desarmaos per parte d'efectivos de la Guardia Civil como en Castilblanco (anterior) o Casas Viejas (posterior). Arnedo #convertir nun símbolu p'anarquistes y republicanos d'izquierda radical.

Economía

Términu municipal de Arnedo.

La ciudá de Arnedo basa la so economía principalmente na industria del calzáu, siendo utilizáu esta sida como eslogan de la ciudá (Arnedo, ciudá del calzáu) y como atraición turística (muséu del calzáu).

Tien un importante y ampliu texíu industrial rellacionáu col calzáu, del qu'esisten diverses variedaes. Ente elles atopen una gran cantidá de marques populares propies de Arnedo: firmes como Pitillos, Flossy, Callaghan, Fluchos, Chiruca (Fal), Gorila, etc. Tamién esta ciudá ye líder nacional na fabricación de Calzáu de Seguridá; tou ello representáu na Asociación d'Industries del Calzáu y Conexes de La Rioxa, AICCOR. Arnedo cunta dende'l 2007 col Centru Teunolóxicu del Calzáu de La Rioxa, qu'ameyora la competitividá y aplica la I+D+i al sector.

Esta economía #complementar con otres como son les bodegues (Bodega Cooperativa Nuesa Señora de Vico), cartonaje, tresformamientu de cauchu, trujal (Trujal 5 valles), comercios de serviciu,... L'agricultura diríxese al autoconsumo, polo que destaca'l regadío (sobremanera cerca del ríu), la vide, les olivares y los almendrales.

Coles mesmes, no qu'a enerxía se refier, nel conceyu de Arnedo atópase unu de los mayores parques solares d'España, construyíu por Isolux-Corsán y propiedá de T-Solar.

Evolución de la delda viva

El conceutu de delda viva contempla namái les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial.

Gráfica d'evolución d'Arnedo ente 2008 y 2016

Monumentos y llugares d'interés

Interior de la ilesia de Santu Tomás.

El cuetu del Castiellu qu'apodera l'este de la población, tuvo de fortificase dende dómina romana al pasar pellí diverses calzaes. Al llegar los árabes nel 714 reconstrúin el castiellu sobre esa hipotética fortaleza romana anterior, y tuvo un importante papel mientres la Edá Media nes lluches de conquista y reconquista reparándose nel s. XIX. Con él puédense rellacionar los túneles o mines que traviesen el sosuelu de Arnedo. La ciudá tien tres ilesies asitiaes nel Cascu Antiguu. Caúna d'elles destaca por distintos valores artísticos:

• Ilesia de Santu Tomás: Destaca pola so arquiteutura. Tien una planta central con bóveda estrellada d'ocho puntos, mesma del góticu tardíu. Tien incoado espediente como Bien d'Interés Cultural na categoría de Monumentu dende'l 25 de marzu de 1980.
• Ilesia de San Cosme y San Damián: Destaca pol retablu mayor que tien mesmu del estilu barrocu.
• Ilesia de Santolaya: Destaca polos sos cobres flamencos y numberosos llenzos barrocos. Esta ilesia ta sometida a restauraciones y abre esporádicamente.

La ciudá caltién un gran númberu de cases-palacios na so mayoría barroques que s'asitien nel Cascu Antiguu que merecen la pena conocer. Ente elles destaquen el Palaciu del Arzobispu Argaiz, actual Casa de Cultura (biblioteca municipal, sales d'esposiciones,...) y el Palaciu de la Baronesa, conocíu como La Casa d'Arte na que se desenvuelven actividaes musicales y artístiques.

Monesteriu de Vico, sobre'l ríu Cidacos.

• Monesteriu de Vico: asitiáu a unos trés km de la ciudá. Puede aportase a él per carretera o por aciu el paséu del ríu Cidacos (Vía verde). Del edificiu antiguu nun queda nada, lo actual ye del góticu del s. XVI. Habitáu por monxes cistercienses.
• La puerta del cintu o de La nuesa Señora de les Nieves: asitiada nel cascu antiguu de Arnedo ye un accesu'l cuál de xuru tenía fines de puerta de muralla. Nella vese a la Virxe de les Nieves.
• Muséu del Calzáu: equí amuésense dellos procesos de fabricación artesanal del calzáu y exemplos de los métodos actuales. Tamién pueden trate zapatos de distintes dómines y, lo más importante, la patente del vulcanizado procesu granible inventáu pol químicu arnedano Miralles.
• Centru teunolóxicu del calzáu: Centru d'investigación del calzáu apocayá construyío.
• Casa Palaciu del Arzobispu Argaiz: Casa-palaciu barroca construyida en 1658 pol arzobispu de #Granada José Argaiz Pérez. Foi residencia del so fundador, cárcel de la ciudá y del partíu xudicial, xulgáu y conceyu provisional, almacén, etc. Rehabilitada por completu en 1989, calteniendo les sos carauterístiques #arquiteutónicu y #decorativu anteriores agora ye la Casa de cultura.
• #Museo Ciencies Naturales: asitiáu na Casa de cultura contién muestres de minerales, fósiles y preseos prehistóricos de la zona y retruques de los distintos tipos de buelgues de los xacimientos rioxanos (icnitas).
• Teatru Cervantes: tuvo'l so orixe en 1922 como resultáu de la formación d'una Sociedá (Teatru Cervantes S.A.) col fin de ser un edificiu pal teatru, café, casino,... el so nome #deber al arquiteutu promotor de la idea Francisco Cervantes Jimeno. Dende entós hasta agora esti teatru sufrió munchos cambeos, el postreru tuvo llugar en 1999 una rehabilitación completa.
• Casa Palaciu Sopranis: Na Plaza La nuesa Señora de Vico, de 1378 a 1881 el señoríu de Arnedo foi ostentáu polos Fernández de Velasco que teníen amás otros títulos. Ésta foi la so primer vivienda n'abandonando'l castiellu, y al tar en ruines en 1770 foi baltada y construyíu l'edificiu actual. Del so oratoriu queden restos d'un retablu de madera tallao y ensin policromar, d'estilu romanista. Conozse como casa Sopranis, pol so actual propietariu. Tien incoado espediente como Bien d'Interés Cultural na categoría de Monumentu dende'l 11 de xineru de 1983.
• Arnedo Arena: ye la nueva plaza de toros de la ciudá, inaugurada'l 20 de marzu de 2010, que sustitúi al vieyu recintu, que databa de 1903. Cuasi 6.000 llocalidaes pa una ciudá de 14.500 habitantes, una de les medies más altes d'España.

Gastronomía

Ver tamién: Gastronomía de La Rioja

La gastronomía de la zona recueye la unión ente les gastronomíes de les distintes cultures que tuvieron conviviendo nel territoriu. Cabo destacar la importancia de los árabes los cualos dexaron importantes postres como los fardelejos.

Tamién destaquen na gastronomía de la población los frutos de les sos güertes. Les families de Arnedo suelen tener pequeñes parceles con hortolices y cultivanlas como afición y pa la so autoabastecimiento. Nes fiestes del conceyu los manxares esfrútense na cai y ye avezada ver a xente realizando unes chuletes asaes al sarmiento, o unos ricos ranchos.

Nes fiestes de marzu, fácilmente puede topase nos caricotes de les chuletadas un buecu pa rustir ayos, cebolles y güevos. Anguaño celébrase cada añu en Arnedo el Festival del ayu asáu, xeneralmente en marzu y abril, el mes depende de cuando caya selmana santa.

Fiestes

• Fiestes de San José: Estes son les fiestes d'iviernu de Arnedo. Celebranse en marzu mientres tres díes (fin de selmana más cercanu al día 19). Nestes fiestes apuéstase'l Bolsín Zapatu de Plata.
• Selmana Santa: Con procesiones que percuerren gran parte de la ciudá.
• San Juan: el 24 de xunu celebra San Juan con una romería dende Arnedo al pinar de Vico (monesteriu), onde se celebra una chicolatada y un concursu de ranchos.
• Mientres xunetu y agostu tienen llugar les verbenes de los barrios y les fiestes de los pueblos de la contorna, lo que provoca la estampida total nes nueches de los sábados.

En xunetu tamién se celebra "A que te lleo". Una especie de festival de llectures que tien llugar peles nueches nel parque qu'hai xunto al ríu Cidacos.

• El 8 de setiembre celebra'l día de la Virxe de Vico, patrona de la llocalidá. En redol a esa fecha celebra'l Mercáu Kan de Vico, nel que s'amuesen les tradiciones y la gastronomía heredaes de les cultures que convivieron equí: árabe, cristiana y xudía. Arnedo tresfórmase y les sos cais #enllenar de saltimbanquis, artesanos... que pretenden faenos viaxar nel tiempu, alicando xornaes medievales.
• N'ochobre celebra'l festival Ochobre curtiu, con seleición de curtiumetraxes. Coincidiendo cola ponte d'El Pilastra celebra la Valvanerada Scout, en que dellos grupos escultistas percuerren andando per etapes la distancia dende Arnedo al monesteriu de Valvanera, más de 100 km.
• El 31 d'avientu pela tarde celébrase la Carrera de San Montesa.

Fiestes patronales

Santos San Cosme y San Damián.

Les fiestes patronales de San Cosme y San Damián empiecen el día 26 de setiembre y terminen el día 2 d'ochobre. El día 27, Arnedo recibe a los navarros que vienen animar el día cantando pela mañana de madrugada, y asistiendo dempués a misa.

La razón d'estes fiestes ye que (según la lleenda) los navarros creen ser dueños de los Santos San Cosme y San Damián alegando que los arnedanos robaronselo. Tolos años un grupu de valientes navarros (provenientes de pueblos cercanos como Andosilla, San Adrián) intenten recuperar «los sos» santos. Esti actu realizolo nun percorríu con distintes estaciones nes qu'un orador navarru utiliza'l so labia pa dar razones de que los santos tán meyor en Navarra. Col berru «¡A Navarra con ellos!», los navarros intenten safase colos santos pero un grupu de arnedanos detenganse y nun los dexen escapar. Col ánimu de volver intentalo al próximu añu los navarros rematen la xornada.

Les fiestes de Arnedo #entamar por mediu de les peñes y asociaciones como Lubumbas, La Chispa, Tau y Quincalla. Peles mañanes ufiértense almuerzos gratis y pasacalles coles charangues antes del empiezu del encierre. Tamién hai concursu de xubir pel mayu o cucaña a pol xamón, marionetes pa los neños, deportes tradicionales... y el Zapatu d'Oru.

El Zapatu d'Oru ye una gran novillada acobiciada polos novilleros. Suelse dicir que pa ser un gran novillero y tomar l'alternativa, tener el Zapatu d'Oru ye un bon empiezu. Celebrase na centenaria antigua plaza de toros de Arnedo. Esti troféu tienlo celebridaes como Enrique Ponce, Jesulín de Ubrique, Diego Urdiales, etc.

Personaxes pernomaos

• Martín Merín y Gómez (Arnedo, 1789 - Madrid, 7 de febreru de 1852): sacerdote, guerrilleru na Guerra d'Independencia Española y activista lliberal qu'intentó asesinar a la reina Isabel II d'España.
• Celso Díaz (Arnedo, 28 de xunetu de 1888 - Madrid 3 de febreru de 1953): violinista.
• Fernando Fernández de Bobadilla Ruíz (Arnedo 15-12-1920 - Benidorm 09-07-2010): Maxistráu de l'Audiencia Territorial de Valencia, cronista oficial de la ciudá de Arnedo, escritor.
• Francisco Javier Herrero De Las Heras, Frai, Misioneru. Fernando Fernández de Bobadilla escribió la so biografía.
• Felipe #Abad Lleón (Arnedo, 1 de mayu de 1934): sacerdote.
• Tomás Garrido (Arnedo, 1955): músicu.
• Félix Cubero (Arnedo, 18 de xunu de 1961): actor español.
• Leopoldo Alas Mínguez (Arnedo, 4 de setiembre de 1962 - Madrid 1 d'agostu de 2008): escritor español sobrín-bisnietu de Leopoldo Alas «Clarín».
• Jesús Solana (Arnedo, 25 d'avientu de 1964): ex-xugador del Real Madrid y del Real Zaragoza.
• Chema Lleón: actor.
• Diego Urdiales (Arnedo, 31 de mayu de 1975): toreru.
• Armando Rabanera Muriu (Arnedo, 6 de setiembre de 1978): Acróbata y fundador de la Compañía de Circu "eia". Premiu Ciudá de Barcelona 2011.

Alministración y política

Denomináu tradicionalmente como feudu socialista, poles socesives y abuitaes victories de José María León Quiñones dende 1987, nes eleiciones del añu 2003 producióse un empate a conceyales ente'l PSOE y el PP, lo que dexó al Partíu Rioxanu apautar col PP y desbancar al PSOE del Conceyu.

En 2007, el PP consiguiría faese cola mayoría absoluta (9 conceyales), que nun pudo revalidar en 2011, anque si aportó al gobiernu colos sos 8 conceyales de la mano nuevamente del Partíu Rioxanu (PR) con dos.

En 2015, el Partíu Socialista recuperaría de nuevu l'alcaldía con Javier García Ibáñez, que con 32 años ye l'Alcalde más nuevu de la democracia en Arnedo.

Eleiciones municipales en Arnedo

Partíu políticu	2015		2011		2007		2003		1999		1995		1991		1987		1983		1979
	Votos %	Con.	Votos %	Con.	Votos %	Con.	Votos %	Con.	Votos %	Con.	Votos %	Con.s	Votos %	Con.	Votos %	Con.	Votos %	Con.	Votos %	Con.
PSOE	40,67%	8	39,72%	7	38,17%	7	38,87%	7	54,11%	10	45,03%	9	58,97%	11	59,84%	12	69,33%	12	23,70%	4
PP/AP/CD	31,44%	6	41,92%	8	49,71%	9	38,44%	7	31,67%	6	34,17%	6	27,18%	5	24,17%*	4	30,67%*	5	24,52%*	5
C's	8,87%	1	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
PR+	7,07%	1	10,75%	2	6,16%	1	11,68%	2	3,46%	-	9,64%	1	6,13%	1	-	-	-	-	-	-
IX	7,01%	1	5,02%	-	4,67%	-	6,88%	1	5,84%	1	8,35%	1	4,12%	-	-	-	-	-	-
UCD / CDS	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	6,93%	1	-	-	24,32%	4
PTR	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	11,76%	2
CIR	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	9,10%	1
DM	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	6,61%	1

• En 1979, lo que más palantre sería'l Partíu Popular allega como Coalición Democrática (CD)y en 1983 facelo cola coalición AP-PDP-UL y en 1987 como Alianza Popular (AP)

Alcaldes dende les eleiciones de 1979

Llexislatura	Nome	Partíu
1979-1983	Agapito Moreno Solana	CD
1983-1987	Santiago Orío Pérez	PSOE
1987-1991	José Mª León Quiñones	PSOE
1991-1995	José Mª León Quiñones	PSOE
1995-1999	José Mª León Quiñones	PSOE
1999-2003	José Mª León Quiñones	PSOE
2003-2007	Juan Antonio Abad Pérez	PP
2007-2011	Juan Antonio Abad Pérez	PP
2011-2015	Juan Antonio Abad Pérez	PP
2015-2019	Javier García Ibáñez	PSOE
2019-2023	n/d	n/d
2023-	n/d	n/d

Ver tamién

• Bienes d'Interés Cultural de La Rioxa
• Conceyos de La Rioxa
• Llocalidaes d'entidá menor de La Rioxa
• La Rioxa (España)
• Festival Ochobre Curtiu

Referencies

• Datos: Q642083
• Multimedia: Arnedo