Wikipedia

Califatu fatimín

(Redirixío dende Califato fatimí)

El califatu fatimí (tamién califatu d'Exiptu[1] o Imperiu fatimí; árabe: الفاطميون al-Fāṭimiyyūn)[2] foi'l cuartu califatu islámicu, l'únicu xiín de tola historia —ismailita, concretamente—.[1] Apoderó'l norte d'África del añu 909 al 1171. Primeramente establecida en Tunicia, la dinastía controló la mariña mediterránea d'África y convirtió Exiptu nel centru del so califatu na segunda metá del sieglu x. Nel so apoxéu, el califatu incluyía, amás d'Exiptu, parte del Magreb, Sudán, Sicilia, el Llevante mediterraneu y la rexón de Hiyaz.

← califatu abasín
← Aglabí
[[rostomitas (es) Traducir|←]] [[rostomitas (es)
← Dinastía idrisí
[[Dinastía ijsida (es) Traducir|←]] [[Dinastía ijsida (es)
← califatu abasín
← Aglabí
[[Dinastía ijsida (es) Traducir|←]] [[Dinastía ijsida (es) 		Califatu fatimín
(de 909 a 1171 (Gregorianu))		 [[sultanato ayubí (es) [[sultanato ayubí (es) Traducir|→]]
[[ziríes (es) [[ziríes (es) Traducir|→]]
Zanguíes →
Emiratu de Sicilia →
Reinu de Xerusalén →
Principáu d'Antioquía →
Condáu d'Edesa →
Condáu de Trípoli →
[[hamaditas (es) [[hamaditas (es) Traducir|→]]
Califatu
Alministración
Capital Mahdía (de 909 a 948)
Al-Mansuriya (es) Traducir (de 948 a 973)
El Cairu (de 973 a 1171)
Llingües oficiales árabe
Xeografía
Superficie 9100000 km²
Demografía
Economía
Moneda Dinar y dírham (es) Traducir
Cambiar los datos en Wikidata
Mezquita d'Al-Hâkim en El Cairu. Empezada sol reinu d'al-Azîz Billâh, terminar en 1013, sol reináu del so fíu al-Hâkim, que'l so nome lleva.
Árbol xenealóxicu de los califes fatimíes (en mariellu). Tamién s'amuesa'l so supuestu parentescu colos siete imanes ismailíes (en gris) y col profeta Mahoma (en mayúscules).

Oríxenes: la rebelión de los fatimíes editar

La ideoloxía relixosa del califatu fatimí aniciar nun movimientu xiín ismailita. El surdimientu de la dinastía deber al ésitu de la prédica d'unu de los proselitistes chiitas a finales del sieglu IX, Abu Abd Allah, que s'estableció ente los bereberes kutama nel añu 893.[3] Los kutama fueron el nucleu de les primeres fuercies militares fatimíes, y el sostén de la dinastía hasta la so desapaición.[4][5]

Los fatimíes afirmaben baxar de la fía del profeta Mahoma, Fátima y del so primu, xenru y cuartu califa del islam, Alí.[6] Tanto pola so ascendencia como por gracia divina, proclamaben ser imanes, gobernantes infalibles empuestos por Alá.[6] Como tales, pretendíen acabar cola dinastía abasí, a la que llomaben d'impostora, ya imponer la so autoridá al mundu enteru.[6]

Arxelia produció la dinastía nativa de los fatimíes, ente la tribu de los Kutama, en 899 Ubayd Allah al-Mahdi Billah, el decimoprimer imán, convertir nel líder del movimientu. Fuxó d'Oriente Próximu a Siyilmasa nel actual Marruecos (905), onde empezó a faer proselitismu cola sida de ser un comerciante. Nun foi encarceláu por cuenta de les sos creencies ismailitas. Ubaid Allah y el so fíu fixeren el so camín a Siyilmasa, fuxendo de la persecución de los abasíes, qu'atoparon les sos creencies ismailíes non solo pocu ortodoxes, sinón tamién una amenaza pa la situación de la so califatu. Según la lleenda, Ubaid Allah y el so fíu taben cumpliendo una profecía de que el Mahdi vendría de Mesopotamia a Siyilmasa. Esconder ente la población de Siyilmasa mientres cuatro años sol semblante de los gobernantes Midrar, específicamente'l príncipe Yasa.

Los sos partidarios predicadores, empezaron per debilitar el decadente emiratu aglabí nel 893.[6] Al-Mahdi foi sofitáu pol devotu xiín Abu Abdullah al-Xiín;[3] este empezó la so predicación dempués d'atopase con un grupu de musulmanes del norte d'África mientres el so hach. Estos homes se jactaban del país de los Kutama, asitiáu nel oeste de Ifriqiya (güei parte d'Arxelia), de la so hostilidá escontra los abasíes y de la so total independencia de los emires aglabíes. Esto dio llugar a qu'A el-Xiín viaxara a la rexón, onde empezó a predicar la doctrina ismailí. Los llabradores bereberes, que fueren primíos mientres décades pol corruptu gobiernu aglabí, amosaron ser una base perfecta pa la sedición.[3] Aína, Al-Xiín empezó la conquista de ciudaes de la rexón, al ganar a les fuercies aglabíes: primero Mila, de siguío, Sétif, Kairuán (marzu del 909), y finalmente Raqqada, la capital aglabí.[3][6] De siguío, Al-Xiín unvió un exércitu escontra l'oeste, apoderar de la capital rustumí de Tiaret y depués de Siyilmasa, onde se topaba cautivu Ubayd Allah.[3] Dempués de llograr la so llibertá, Ubaid Allah convertir nel caudiellu del nuevu Estáu y asumió'l cargu d'imán y califa en Kairuán el 5[nota 1] de xineru del 910 y proclamóse mahdi.[3][7][nota 2] Ubaidalah entartalló los conatos de revuelta de los kutamíes y, en xineru del 911, axustició al mesmu al-Xiín al que debía la so llibertá.[3] La execución d'este amenó'l disgustu de los kutamíes.[8]

Pa la primer metá de la so esistencia'l poder del imperiu folgaba principalmente na so fuercia, yá que'l so exércitu conquistó'l norte d'África, Palestina, Siria, y por un curtiu tiempu, Bagdag.

Una nueva capital establecer en Mahdía (al-Mahdiyya) nel 916, pos Ubaidalah nun se sentía bien seguro en Kairuán.[3] Les obres de la nueva y estratéxica ciudá, de gran importancia naval, empezaren trés años antes.[9] Mahdía cuntaba con almacenes pa la flota y estelleros, amás d'un castiellu que lu protexía.[9]

Nel Magreb y n'Exiptu editar

Periodu magrebín editar

Al-Mahdi editar

Artículu principal: Abdullah al-Mahdi Billah

El ajusticiamiento d'Al-Xiín xeneró un intensu descontentu ente los kutama.[8] Al añu siguiente (912), desamarróse una rebelión en Trípoli, que cuntaba cola so propia escuadra, que batió a los quince navíos unviaos por Al-Mahdi pa encalorar l'alzamientu.[10] Un añu más tarde, el gruesu de la flota foi destruyíu pol gobernador de Sicilia, que tamién se remontó contra Al-Mahdi.[8][10] El sicilianu atacó por sorpresa les naves del califa en Lamta y amburar.[10] Darréu, sicasí, los fatimíes llograron vencer a los sicilianos.[10] Estos reveses torgaron que l'armada participara con grandes fuercies na primer invasión d'Exiptu,[11] acometida nel 914 magar la oposición del herederu Al-Qa'im, que creía la empresa precipitada dada la situación de crisis na que se topaba'l califatu.[8]

Los intentos d'espansión escontra l'este empezaron llueu: a finales de xineru del 914 partió escontra Exiptu'l primer exércitu fatimí pa conquistalo.[7] El xefe de la espedición, Habasa ibn Yúsuf, apoderar de Sirte, Ajdabiya y Barca, na Cirenaica.[7] Nesta postrera infligió la primer derrota a les fuercies exipcies abasíes qu'allegaron pa socorrer la plaza en marzu.[12] Esi mesmu añu, antes de la llegada de nueves fuercies al mandu del herederu y futuru califa, Al-Qa'im, Ibn Yúsuf conquistó Alexandría.[12] Este sufrió dos ganes, en parte por causa de la temeridá de Ibn Yúsuf, qu'obligaron a poner fin a la campaña, abandonar los territorios exipcios conquistaos, y tornar al Magreb.[13] El revoltosu xeneral foi axusticiáu por Al-Mahdi a la so vuelta.[14] La segunda tentativa de conquista entamar en mayu del 919, con dellos grupos bereberes y beduinos; en xunetu-agostu, la vanguardia fatimí algamó Alexandría, que fuera abandonada pola so guarnición.[15] La campaña mandar nuevamente Al-Qa'im, qu'avanzó una vegada más escontra Fayum.[15] Llueu llegó, sicasí, un exércitu de socorru abasí, y en marzu la flota d'Al-Qa'im foi destruyida per una escuadra abasí venida de Tarsu cerca de Rosetta,[16] que de siguío recuperó Alexandría, amenaciando la posición d'Al-Qa'im.[15] Este, que'l so exércitu taba debilitáu pola peste, optó por retirar se al Magreb.[17] El fracasu d'esta segunda espedición determinó que nun s'intentara de nuevu la empresa hasta muncho depués, el 969.[18]

Mientres, nel 918, los fatimíes arrampuñaren a los bizantinos Regio por aciu un asaltu nocherniegu, magar nun prosiguir la conquista de Calabria, sinón que se concentraron n'estendese escontra l'este, escontra Exiptu.[16] Les incursiones pel sur d'Italia volver# a entamar tres el fracasu de la segunda espedición exipcia: nel 922-923 conquistaron una fortaleza cercana a Reggio; al añu siguiente, tresportaron un gran exércitu a Sicilia, n'abril del 924 corrió la contorna de Taranto.[19] Los alcuerdos ente bizantinos y fatimíes, qu'incluyeron el pagu d'un tributu per parte de los segundos a los primeres a partir del 917, nun punxeron fin a les correríes.[19] Nel 927-28, hubo una nueva incursión fatimí en Calabria.[19] En mayu-xunu del 928, una flota fatimí escaló Taranto, anque nun pudo caltenelo por causa de una epidemia que s'estendió ente les fuercies invasores.[19] Magar la tregua bizantín-fatimí que siguió al pillaje, nel 928 otra flota fatimí percorrió'l mar Tirrenu y esixó rescate a Salerno y Nápoles; nel 929, producióse la primer batalla naval d'importancia na zona, que concluyó cola victoria del almirante fatimí sobre'l gobernador militar bizantín de Calabria.[20] Los años siguientes, sicasí, nun hubo más enfrentamientos ente los dos Estaos.[20]

La siguiente espedición naval fatimí tuvo por oxetivu Xénova, que foi escalada nel 934, y Córcega y Cerdeña, que les sos costes corrió la escuadra del califa.[20]

Al-Qa'im editar

Artículu principal: Muhammad al-Qa'im Bi-Amrillah

Tres la revuelta de los kutama nel 912, el segundu califa, Al-Qa'im,[7] tuvo qu'enfrentase a una nueva amenaza interna, la rebelión jariyí d'Abu Yazid (conocíu como «l'Home del Pollín») nel 943, que recibió'l sofitu de los enemigos occidentales de la dinastía, los Califatu de Córdoba omeyes cordobeses.[21][22] El llevantamientu foi la mayor amenaza qu'encararon los fatimíes mientres la so etapa magrebina y perduró hasta l'añu 947.[20] La guerra ente'l califa y Abu Yazid desenvolver en tierra, yá que este escarecía de barcos, pero los fatimíes sí qu'utilizaron la so armada, principalmente p'abastecer la capital dende Sicilia y Trípoli cuando los rebeldes abarganar, anque tamién pa hostigar los puertos apoderaos por Abu Yazid.[23] Este, que llevaba predicando dende'l 928-929, alzar contra los fatimíes con gran sofito bereber nel 943 y rápido apoderóse de les ciudaes más importantes de Ifriqiya (Beja, Túnez, Raqqada y Kairuán) y en xineru del 945 punxo cercu a Mahdía, onde'l califa buscara abellugu.[22]

De la que los fatimíes topábense atollaos n'entartallar el peligrosu alzamientu de Abu Yazid, los bizantinos aprovecharon los sos apiertos pa fomentar otra rebelión en Sicilia.[23] Esta foi encalorada dempués del fracasu del llevantamientu de Abu Yazid.[24] Al-Qa'im finó primero que esto asocediera, nel 946.[22]

Al-Mansur editar

Artículu principal: Isma'il al-Mansur Bi-Nasrillah
Dinares magrebines
 
Dinar típicu d'Isma'il al-Mansur bi-Nasrillah, tercer califa fatimí, con inscripción central.
 
Dinar típicu del cuartu califa, Ma'ad al-Muizz Li-Dinillah, con puntu central.

Foi'l tercer califa de la dinastía —Isma'il al-Mansur Bi-Nasrillah, que reinó del 946 al 953— el que consiguió entartallar l'alzamientu de Abu Yazid, fazaña pola qu'adoptó'l títulu de al-mansur bi-nasr allah («el Victoriosu pola Victoria de Dios»).[21] Ismaíl xubió al tronu nun momentu de crisis, pero llogró ganar a Abu Yazid, en parte pola tardanza omeya en sostener a este; cuando la flota cordobesa llegó al Magreb oriental nel 947, los fatimíes yá esbarataren la rebelión y puestu en fuga a Abu Yazid.[25] Les tribus bereberes que se xunieren al rebalbu abandonar en gran midida al fracasar l'asediu de Mahdía.[22] El cabezaleru foi prindáu poles fuercies fatimíes en marzu del 947 y finó pocos meses dempués.[22] Ismaíl proclamóse califa'l día que mandó executar y humildar a Abu Yazid —foi desollado, y el so pelleyu relleno pasiáu pa vejarlo en públicu, acosáu por monos amaestrados—.[26] La dinastía presentó esta victoria como prueba de llexitimidá, tantu de la dinastía como de la so doctrina relixosa, y a Abu Yazid como l'Anticristu, figura que les sos fechorías teníen de preceder a l'apaición del mesíes y que tenía de ser ganáu per este.[25] Na so campaña de recuperación territorial primero conquistó Tiaret y en xineru de 948 retomó Kairuán.[26]

Nel 950-951, los fatimíes realizaron una nueva incursión contra Reggio, quiciabes en represalia poles maquinaciones bizantines en Sicilia de los años anteriores.[24] Nel 951 apoderar del xefe de la flota enemiga y de dellos de les sos navíos, pero nun pudieron esplotar esta ventaya y pocu dempués volvióse a roblar la paz ente les dos potencies.[24]

Ismaíl empezó amás la construcción d'una nueva capital —circular, a imitación de la abasí de Samarra—, Al-Mansuriya.[25] Camudó amás l'acuñamientu de moneda que, a partir d'entós, realizóse dexando una inscripción central arrodiada de tres bandes concéntriques.[25]

Al-Muizz (etapa magrebina) editar

Artículu principal: Ma'ad al-Muizz Li-Dinillah

El cuartu califa, Ma'ad al-Muizz Li-Dinillah, que reinó ente'l 953[24] y el 975, amenorgó la propaganda mesiánica na que se sofitara la dinastía nos primeros años.[21] La llegada del mesíes yá nun se tenía por inminente.[27] Esti califa siguió la construcción d'Al-Mansuriya, qu'empezara'l so padre nel 946-947.[27] Modificó una vegada más la forma de les monedes que s'acuñaben nel territoriu fatimí, camudando la inscripción central por un puntu con una inscripción chiita alredor, calteniendo los trés bandes concéntriques carauterístiques.[25]

Nel 955-956 producióse unu de los pocos enfrentamientos direutos ente fatimíes y omeyes, qu'engardíen por aciu l'usu de los sos reyezuelos vasallos respeutivos.[24] Un barcu fatimí que tresportaba correspondencia dende Sicilia foi prindáu por otru perteneciente a Abderramán III, lo qu'amenó la rápida represalia de la escuadra fatimí, qu'afaró por sorpresa la base naval enemiga n'Almería.[24][28] Los omeyes reaccionaron unviando una gran flota contra'l puertu de La cai y a Susa.[29][30]

Los intentos de los bizantinos d'aprovechar la rivalidá ente los dos califatos pa debilitar a los fatimíes por aciu una lliga colos omeyes anició una nueva serie de escaramuzas navales en redol a Sicilia, que concluyeron con una nueva tregua alcordada nel 957-958.[29] La nueva tregua caltúvose magar la invasión bizantina de Creta nel 960; anque los cretenses solicitaron el socorru del califa fatimí —y de los exipcios—, esti llindar a amenaciar en devanéu al emperador y nun unvió fuercies n'auxiliu de la isla, que cayó en manes de los invasores tres diez meses de campaña.[31] Nel 964, les hostilidaes volver# a entamar por causa de la invasión bizantina de Sicilia.[31] Los navíos bizantinos fueron amburaos por buceadores y al añu siguiente les tropes terrestres fueron vencíes polos fatimíes; esto empuxó a los bizantinos a solicitar una nueva paz nel 966-967, que'l califa concedió pa poder concentrase na conquista d'Exiptu.[32]

Nel Magreb occidental, una gran campaña de dellos de los vasallos d'Al-Muizz y d'unu de los sos xenerales concluyó nel 959 cola conquista de tol territoriu sacante Ceuta y Tánxer, que caltuvieron los omeyes.[30]

A partir del 965 y previendo la muerte ensin herederos del señor d'Exiptu, l'ijshidí Kafur, eunucu negru, Al-Muizz entamó los preparativos p'apoderase de la rexón.[33] Al finar por fin Kafur n'abril del 968, presentóse la deseyada oportunidá: Exiptu foi conquistáu con facilidá, cola collaboración de gran parte de los sos notables.[33] A diferencia de los dos intentos anteriores de conquista a principios de sieglu, esta vegada los abasíes nun pudieron intervenir pa evitar que los sos enemigos magrebinos apoderar del territoriu.[34] Aquel día los exércitos fatimíes yeren amás muncho más poderosos qu'a empiezos del sieglu, mercé siquier en parte al control de parte del comerciu transahariano d'oru.[34] El 5 de xunetu del 969, el xeneral al cargu de la conquista, Jawhar as-Siqilli entró en Fustat.[35] El treslláu del califa al nuevu territoriu conquistáu, verificóse muncho más tarde: al-Muizz llegó a Exiptu'l 10 de xunu del 973.[36]

Dos años antes, nel 971, los exércitos fatimíes entamaren yá la conquista del Llevante, nel que los bizantinos taben reponiendo territoriu (reconquistaron Xipre y tarsu nel 965 y pocu dempués Antioquía).[37] Los principales choques ente les dos potencies mediterránees socedieron nel norte de la rexón en disputa.[38] Les principales instalaciones de l'Armada fatimí, sicasí, nun s'atopaben nel Llevante nin na mariña exipcia, sinón cerca de Fustat, pa evitar la incursiones bizantines.[39] Mientres los cuatro reinaos siguientes, les operaciones navales llindáronse principalmente al sofitu de les tropes de tierra nel Llevante y el norte de Mesopotamia.[39] El dominiu del Mediterraneu occidental pasó na segunda metá del sieglu x a los bizantinos.[39]

Disputa pol control del Magreb editar

El califatu fatimí creció pa incluyir Sicilia y estendese al traviés del Norte d'África dende l'océanu Atlánticu a Libia. El control de Abdullah al-Mahdi llueu s'estendió sobremanera'l centru del Magreb, una área que consiste nos actuales países de Marruecos, Arxelia, Tunicia y Libia, que gobernó dende Mahdía, la so capital de nueva construcción en Túnez. Al-Mansuriya, o Mansuriyya (árabe: المنصوريه), cerca de Kairuán, Túnez, foi la capital del califatu fatimí mientres los reinaos de los imanes Isma'il al-Mansur Bi-Nasrillah (r. 946-953) y Ma'ad al-Muizz Li-Dinillah (r. 953-975).

Na so espansión escontra l'oeste, los fatimíes amenaciaben les rutes comerciales que dende'l centru d'El Sáḥara traíen oru y esclavos a al-Ándalus, una de les razones —amás de la diferencia relixosa— que-yos fixo enfrentar se[40] a los califatu de Córdoba omeyes andalusíes.[41] Nel 921, los fatimíes apoderáronse temporalmente de Siyilmasa, unu de los centros del comerciu transahariano y que, inclusive en dexando de gobernala direutamente, apurría gran parte de los ingresos del califatu (la metá de los ingresos tributarios nel 951).[34] La llucha ente los dos dinastíes siguió hasta'l treslláu de la capital fatimí a Exiptu nel 969.[42]

Nel 955, la flota fatimí asaltó a la omeya n'Almería y -y infligió graves daños.[43]

Periodu exipciu editar

Conquista d'Exiptu editar

Baxu Ma'ad al-Muizz Li-Dinillah, Jawhar as-Siqilli conquistó Exiptu a la dinastía ijshidí, y fundó una nueva capital al norte de Fustat, Al-Qáhira (El Cairu) nel añu 969.[44] El nome yera una referencia al planeta Marte, «l'Invictu», que se vía nel cielu nel momentu en que empezó la construcción de la ciudá. El Cairo foi concebíu como una cortil real pal califa fatimí y el so exércitu, anque la capital alministrativo y económico real d'Exiptu foi la ciudá de Fustat hasta 1169. Dempués d'Exiptu, los fatimíes siguieron la conquista de la contorna hasta que gobernaron dende Tunicia a Siria, según Sicilia. Una vegada fundáu El Cairo, l'interés políticu de los fatimíes treslladar al Oriente Próximu, onde fueron la potencia musulmana dominante hasta la llegada a la rexón de los turcos selyúcides un sieglu más tarde.[44] La conquista, preparada mientres años, fuera facilitada pola actividá de los propagandistes fatimíes, que s'habíen infiltrado nel país.[45]

Cola conquista del 969, empezó'l llargu gobiernu fatimí d'Exiptu, que duró doscientos dos años.[45] Los fatimíes impunxeron el so ismailismo como relixón del Estáu, pero nun llograron convertir al gruesu de la población exipcia, que siguió fiel a la variante suní del islam.[45] La fe oficial influyó especialmente na aplicación de la xusticia y nes fiestes públiques.[45]

So los fatimíes, Exiptu convertir nel centru d'un imperiu qu'incluyía nel so apoxéu'l norte d'África, Sicilia, Palestina, Xordania, El Líbanu, Siria, la mariña africana del mar Roxu, Tihamah, Heyaz y Yeme. Exiptu florió, y los fatimíes desenvolvieron una estensa rede comercial nel Mediterraneu y l'océanu Índicu. El so comerciu y rellaciones diplomátiques estender hasta China y la so dinastía Song, y finalmente determinaron l'aldu económicu d'Exiptu mientres l'Alta Edá Media. L'enfoque fatimí nel comerciu a llarga distancia foi acompañáu por una falta d'interés na agricultura y un abandonu del sistema de riego del Nilu.

Al-Muizz (etapa exipcia) editar

Darréu dempués d'apoderase d'Exiptu, los fatimíes empezaron a estender la so autoridá tamién pola mariña llevantina.[46] Ente'l 970 y el 975, apoderar d'Ascalón, Jaffa, Acre, Tiro, Sidón, Beirut y Trípoli.[46] Coles mesmes, trataron d'apoderase de les principales ciudaes del interior, como Damascu.[46] Los bizantinos de la mesma invadieron la rexón nel 975 y arrampuñáronlos temporalmente Beirut, anque nun pudieron faer lo mesmo con Trípoli.[46]

Al poco d'apoderase d'Exiptu, un emisariu fatimí viaxó al sur pa reclamar pal so señor los beneficios del Bakt a los soberanos nubios.[47]

Al-Aziz editar

Artículu principal: Abu Mansur Nizar al-Aziz Billah

Mientres el so reináu (975-996), reformóse l'exércitu, qu'empezó a integrar a soldaos turcos, tanto llibres como esclavos.[4] Combatíen principalmente como arqueros y caballeros, a diferencia de los bereberes que compunxeren hasta entós parte del exércitu.[4] L'orixe del aumentu de los soldaos turcos nos exércitos fatimíes databa de la victoria d'estos sobre Alptakin nel 978, que nel 975 collaborara na rebelión de Damascu contra'l califa.[48] El rebelde, sometíu tres la so derrota a al-Aziz, foi l'encargáu d'introducir a los nuevos soldaos d'orixe oriental —turcos pero tamién perses— nes fuercies del so nuevu señor.[48] Estos yeren tantu homes llibres como esclavos (ghilman).[49]

Nel 991, los sos exércitos apoderar de Damascu, que caltuvieron magar la derrota sufierta a manes de los bizantinos a finales del 995 mientres el sitiu d'Alepo.[50]

A la fin del so reináu, nel 996, unvió una flota a sostener al gobernador de Damascu, al que los bizantinos vencieren en setiembre-ochobre del añu anterior.[51]

Al-Hákim editar

Asocedió al so padre bien nuevu, con pocu más d'once años, polo que quedó al cargu de un notable kutamí que trató de restablecer la preeminencia de los sos compatriotes bereberes, lo que desencadenó la reacción de les nueves tropes turques, que llograron estremalo del poder.[52] El gobiernu pasó a un eunucu blancu d'Al-Aziz hasta qu'esti foi asesináu nel añu 1000, momentu nel que'l califa tomó les riendes del poder.[52] El reináu d'esti califa tuvo carauterizáu poles lluches intestinas y el terror.[52] Los xefes kutamíes fueron axusticiaos y la represión a la que se sometió a los bereberes anició una rebelión (1005-1006).[52]

El resurdimientu bereber de los primeros años del so reináu aniciaron la rebelión de Damascu, que gobernaba un turcu.[50] L'exércitu unviáu dende Exiptu pa entartallar el llevantamientu batió a los damascenos cerca d'Ascalón nel 997 y pocos meses dempués algamó la ciudá.[53] Mientres, españó una nueva rebelión en Tiro, que los fatimíes encaloraron en mayu-xunu del 998, antes de vencer cerca del ríu Orontes a un exércitu bizantín qu'enfusara na rexón.[54] De siguío, el mesmu exércitu recuperó Damascu y esanició a los rebeldes, anque a partir d'entós el control califal de la ciudá foi precariu.[55] Magar ello, el poderíu militar fatimí nel Llevante decayó a principios del sieglu xi y una rebelión que s'estendió pela zona ente'l 1010 y el 1014 dexó Palestina a mercé de les correríes de los beduinos.[56]

Nel 1005 un caudiellu libiu remontar contra'l califa y, en ganando a dellos exércitos que s'unviaron contra él, sitio El Cairo mientres dalgún tiempu, hasta que pudo ser vencíu al añu siguiente.[47]

Al-Hákim perdió finalmente'l poder arriendes de una combalechadura de la so hermana Sitt al-Mulk, na qu'esta goció de la collaboración de dellos bereberes, enemistados col califa.[52] El soberanu sumió en xineru-febreru del 1021.[56]

Al-Mustánsir editar

Artículu principal: Al-Mustánsir (fatimí)

Al-Mustánsir, que la so madre yera una esclava negra, llogró'l tronu nel 1036 por cuenta de la habilidá del que depués foi'l so visir mientres dieciocho años, que sobornó a los soldaos.[57] La rivalidá ente'l mercader que vendiera a la so madre a Az-Zahir, la so proxenitora y el so tercer visir, en teoría criatura de los dos primer pero empeñao n'amenorgar el poder de los sos proteutores, desamarró una grave crisis políticu-militar nel califatu, que'l débil Al-Mustánsir foi incapaz de resolver.[58] Los rivales pol poder emplegaron les tensiones ente soldaos bereberes y turcos p'atropar el poder, desencadenando choques ente ellos.[58]

Nel 1048-1049, el califatu perdió definitivamente'l control d'Ifriqiya.[59] Nel Llevante, les espediciones del 1045-1046 y del 1048-149 fueron costoses y pocu granibles.[59]

Nel 1059 unu de los xefes militares de Bagdag proclamó la so sumisión al califa fatimí.[59] Ante la imposibilidá d'ayudar por aciu la unviada d'un exércitu pa imponer por fin l'allampada autoridá en Mesopotamia, mandar a un predicador fatimí con una suma fabulosa, que menguó notablemente l'ayalga califal.[59] Esa mesma década, el Gobiernu tuviera que repeler les incursiones beduines en Behera (1052-1053) y el país sufriera dellos años de fames (1052-1055) por causa de les exiguas crecíes del Nilu.[59] La crisis produció bayuroses muertes y amenorgó los ingresos por impuestos.[59] Los apuros del califa remataron nel 1058-1049, cuando la destitución del visir, que llevaba nel puestu unos ocho años y foi acusáu de tratar con Tugrïl Beg, sumieron a l'Alministración Pública nel caos.[60] El Gobiernu central empezó a perder el control de la provincies y colles, parte de los sos ingresos.[60] A partir d'entós, hubo un relevu frecuente y continuo nel cargu de visir y multiplicáronse los enfrentamientos ente tropes negres y turques (1062-1067).[60] Nestes lluches intestinas, los turcos llevaron la meyor parte y empezaron a favorecer claramente los sos intereses; los intentos de los negros por torgar fracasaron y finalmente, en siendo derrotaos, fuxeron al Alto Exiptu.[61] De siguío los turcos, que'l so poder nun dexaba de crecer, empezaron a apoderase direutamente de los ingresos estatales y a dedicase a esaniciar definitivamente a los sos rivales.[62] N'Alexandría llograr, pero non asina nel Altu Exiptu, onde les fuercies negres aguantaron les acometíes.[63]

Les reñedielles ente distintos grupos turcos dexó al califa coligarse con dalgunos d'ellos y espulsar a principal facción de la capital, pero al preciu de perder por completu'l poder y sufrir el saquéu de los sos aliaos.[64] Tres nuevos combates, el califa quedó sometíu al so rival nel 1071-1072; namái les nueves disensiones ente los vencedores, que tarrecíen una intervención estranxera nel califatu, dexáron-y desfacer d'aquel, que foi asesináu'l marzu-abril del 1073 polos sos antiguos socios.[64] Al-Mustánsir llamó na so ayuda a Badr al-Jamali, el más poderosu gobernador fatimí del Llevante, que nel 1073-1074 allegó nel so socorru y restableció l'orde gracies al so propiu exércitu y a la collaboración de parte de la población, farta del desorde nel que se sumiera Exiptu.[65] Al-Jamali impunxo l'autoridá califal pola fuercia y cruentamente, pero llogró esbaratar a los diversos adversarios d'Al-Mustánsir: a los beduinos, les tropes negres del Altu Exiptu y a los distintos grupos turcos que s'apostaben el poder.[65] Nel 1077, entartalló un exércitu selyúcida qu'invadiera'l país n'avientu del añu anterior por instigación de los exiliaos que fuxeren de les sos purgues.[65] Les tropes negres, qu'apautaren con Al-Jamali, participaron nel desbaratamiento de la invasión selyúcida.[66]

Alministración y cultura editar

A diferencia d'otros gobiernos del área, l'ascensu fatimí en cargos d'Estáu dependía más del méritu que del llinaxe, los confechos y les intrigues. Los miembros d'otres cañes del islam, como los sunníes, teníen tantes probabilidaes de ser nomaos a puestos de gobiernu como los xiinos. La tolerancia estender hasta los non musulmanes, como los cristianos y xudíos qu'ocupaben los niveles más encoteraos del gobiernu namái gracies a la so capacidá. La tolerancia facilitó coles mesmes les contribuciones monetaries que sirvíen pa financiar el gran exércitu califal nel qu'abondaben los mamelucos, traíos de Circasia por comerciantes xenoveses. Hubo esceiciones a esta actitú xeneral de tolerancia, ente les que destacó l'actitú de Huséin al-Hakim Bi-Amrillah, figura revesosa.[67]

Califes fatimíes

Los califes d'esta dinastía adquirieron fama de bibliófilos, proteutores del saber y, dalgunos d'ellos, autores d'escritos.[43] El so patrociniu de los estudios incluyía la filosofía y la hestoria preislámica de los territorios que rexíen.[43]

Los fatimíes tamién yeren conocíos poles sos esquisites artes. Un tipu de cerámica, la lloza dorada, yera frecuente mientres la dómina fatimí. La Cristalería metalmecánica tamién yera popular. L'arquiteutura fatimí utilizaba sillares de piedra y distintos tipos de columnes, bóvedes (d'aresta), mocárabes y ensame de nichos.[2] Munches muertes de l'arquiteutura fatimí esisten güei n'El Cairo; los exemplos más definitorios inclúin la Universidá d'Al-Azhar y la Mezquita Al-Hakim. La Universidá Al-Azhar foi la primer universidá nel este y seique la más antigua de la hestoria. La madrasa ye una de les reliquies de la dinastía na dómina fatimí d'Exiptu, los descendientes de Fátima, fía de Mahoma. Fátima llamábase Az-Zahra (La Lluminosa), y la madrasa foi nomada nel so honor. Foi fundada como una mezquita pol comandante fatimí Jawhar a les órdenes del califa Al-Muizz cuando fundó la ciudá d'El Cairu. Yera (probablemente'l sábadu) en Jamadi al-Awwal nel añu 359 AH. La so construcción foi terminada'l 9 de Ramadán del añu 361 AH. Tanto Al-Aziz Billah y A el-Hakim bi-Amr Allah ampliar. Foi reparada, anovada y ampliada por Al-Mustánsir y A el-Hafiz li-Din Illah. Los Califes fatimíes siempres afalaron a estudiosos y xuristes a tener los sos círculos d'estudiu y xuntes nesta mezquita y asina se convirtió nuna universidá que tien el derechu a ser considerada como la Universidá más antigua qu'entá funciona.

Los Califes fatimíes dieron posiciones prominentes a estudiosos nos sos patios, afalando a los estudiantes, y les biblioteques establecíes nos sos palacios, polo que los estudiosos podíen ampliar les sos conocencies y llograr beneficios a partir de la obra de los sos predecesores.

Quiciabes la carauterística más importante de la regla fatimí, foi la llibertá de pensamientu y la razón estendida a les persones, que podíen creer no que quixeren, siempres que non infrinjan los derechos d'otros. Los fatimíes acutaron púlpitos separaos pa distintes sectes islámiques, onde los estudiosos espresaben les sos idees en cualquier manera que-yos gustaba. Dieron patrociniu a los estudiosos y convidar de cada llugar, gastaron dineru nellos, inclusive cuando les sos creencies taben en conflictu coles d'ellos. La hestoria de los fatimíes, dende esti puntu de vista, ye en realidá la hestoria de la conocencia, la lliteratura y la filosofía. Ye la hestoria de la sagrada llibertá d'espresión.

Sistema militar editar

L'exércitu fatimí taba integráu en gran parte por guerreros de les tribus bereberes kutama traíos a la conquista d'Exiptu, y que siguieron siendo una parte importante de los exércitos, inclusive dempués de qu'Ifriqiya empezara a independizase.[70] Dempués del so establecimientu n'Exiptu, parte de les fuercies exipcies locales fueron tamién incorporaes al exércitu,[4] que quedó asina formáu por soldaos norteafricanos que'l so orixe tomaba d'Arxelia a Exiptu.[4] Na etapa magrebina de la dinastía, tamién esistíen elementos d'orixe cristianu y negru nos exércitos del califa, en parte heredaos de los aglabíes.[68] Mientres los primeros reinaos del periodu exipciu, los kutamíes siguieron desempeñando un papel fundamental nos exércitos califales, y fueron los que llevaron el pesu de la llucha contra les invasiones cármatas d'Exiptu nel 971 y el 973-974.[70] La so perda de preeminencia empezó cola conquista del Llevante nel 968, na que quedó patente les sos llimitaciones.[70] Esto, l'ingresu de nueves fuercies d'orixe oriental a partir del 978 y el fracasu del reclutamiento de más kutamíes nel 978-988 acentuaron la mengua del so estáu, hasta entós principal, nos exércitos fatimíes.[52]

Les tropes negres esistíen dende los primeros tiempos del califatu, pero aumentaron notablemente mientres el reináu del califa Al-Hákim.[71]

Un cambéu fundamental producióse cuando'l califa fatimí trató d'enfusar en Siria —etapa previa a l'allampada conquista de Bagdag— na segunda metá del sieglu X.[4] Los fatimíes enfrentar coles fuercies turques qu'agora apoderaben al califa abasí y empezaron a dase cuenta de les llendes del so poder militar.[4] Asina, mientres el reináu d'Abu Mansur Nizar al-Aziz Billah y Al-Hakim bi-Amr Allah, el califa empezó a incorporar contingentes turcos[4] y más tarde d'africanos negros (más tarde inclusive s'utilizaron tamién tropes d'otros oríxenes, como armenios).[72] Les unidaes del exércitu formábense xeneralmente según criterios culturales; asina, los bereberes formaben xeneralmente'l gruesu de les unidaes de caballería y d'esploradores d'infantería, ente que los turcos (conocíos como «mamelucos») concentrar nes d'arqueros a caballu y de caballería pesada. Los africanos negros, sirios y árabes emplegábense polo xeneral nos cuerpos d'infantería pesada y arqueros d'infantería. Tanto esta división por grupos culturales como l'orixe esclavu de munches de les tropes sobrevivieron a la desapaición del Estáu fatimí.

Los fatimíes punxeron tol so poder militar escontra la defensa del imperiu cada vez que taba amenaciáu por peligros y amenaces, que fueron capaces de repeler, especialmente mientres el gobiernu d'Al-Muizz li-Din Illah. Mientres el so reináu, l'Imperiu Bizantín, gobernáu por Nicéforo II, destruyó'l Emiratu musulmán de Chandax en 961 y conquistó Tartus, Al-Masaisah, 'Ain Zarbah, y otros llugares, pa llograr el control completu d'Iraq y les fronteres siries como asina ganase'l nomatu de "Foques Muerte de los sarracenos". Pero Nicéforo tuvo menos ésitos nes sos guerres n'Occidente. Dempués d'arrenunciar a pagar tributu a los califes fatimíes, unvió una espedición a Sicilia sol mandu de Nicetas (964-965), pero viose obligáu a abandonar totalmente la islla tres les derrotes nel mar y en tierra. En 967 fixo les paces colos musulmanes de Kairuán y volvióse contra l'enemigu común de dambos, el Emperador del Sacru Imperiu Romanu Otón I, qu'atacara les posesiones bizantines n'Italia; pero tres dellos ésitos iniciales, los sos xenerales resultaron derrotaos y recluyíos a la mariña meridional.

Guerra civil y decadencia editar

Anque l'exércitu polo xeneral resultó victoriosu nel campu de batalla, les sos divisiones internes en redol a la cultura de los sos componentes empezaron a tener efeutos negativos na política interna fatimí. Tradicionalmente, l'elementu bereber del exércitu esfrutara de la supremacía nos asuntos políticos del califatu pero, según l'elementu turcu faíase más poderosu, empezó a cuestionar esta situación; arriendes d'ello, escontra'l 1020 graves disturbios empezaren a españar ente les tropes africanes negres,[71] que s'enfrentaben a una alianza bereber-turca nel senu de les fuercies armaes fatimíes. El califa Al-Hákim favoreciera l'ascensu de los soldaos negros p'acabar coles falcatrúes de los turcos.[71] Nel siguiente reináu, el d'Al-Zahir, multiplicáronse los motinos de les tropes negres, fundamentalmente por cuenta de les penuries que pasaben nun momentu de crisis interna del Estáu.[69]

Ente 1065 y 1072, la fame fixo la so apaición n'Exiptu. Mentanto, en 1062 y otra vegada en 1067, la llucha ente la tropa turco y sudanés deterioró en guerra abierta, terminando nuna victoria pa los turcos y los sos aliaos bereberes. Los bereberes n'Exiptu deliberadamente agravaron los problemes del país, destruyendo los terremplénes y les canales, y buscando la manera d'amenorgar les capitales y los distritos vecinos pola fame. Makrizi ve nesti incidente'l principiu de la crisis n'Exiptu, qu'él refier poles denominación, el desorde (fitna), la guerra civil (al-shidda al-mashhura), la corrupción del estáu (fasad ad-dawla) y los díes de la calamidá y de la penuria (ayyam al-shidda wal ghala).

Nel 1072, el califa fatimí Al-Mustánsir, nun intentu desesperáu por salvar a Exiptu, convocó al xeneral Badr al-Jamali, que yera nesi momentu gobernador d'Acre. Badr al-Jamali condució a les sos tropes a Exiptu y foi capaz de reprimir con ésitu a los distintos grupos de los exércitos rebalbos, en gran parte pa purgar a los turcos nel procesu. Anque'l Califatu salvar de la destrucción inmediata, la llarga década de rebelión afaró Exiptu y nunca foi capaz de recuperar el so antiguu poder. Como resultancia, Badr al-Jamali tamién se fixo'l visir del califa fatimí, convirtiéndose n'unu de los primeros visires militares ("Amir al Juyush", n'árabe: امير الجيوش, comandante de les fuercies de los fatimíes) qu'apoderaríen más tarde la política fatimí. La mezquita Al-Jam`y A el-Juyushi (árabe: الجامع الجيوشي, La Mezquita de los Exércitos), o Mezquita de Juyushi, foi construyida por Badr al-Jamali. La mezquita completar en 478 H / 1085 dC, sol patrociniu del entós califa ya imán Ma'ad al-Mustánsir. Foi construyida nun estremu de la Mokattam, asegurando una vista de la ciudá d'El Cairu. Esta Mezquita/mashhad tamién yera conocida como un monumentu de la victoria que conmemora la restauración del visir Badr y el fin pal Imán Mustánsir. Como los visires militares convirtiéronse efeutivamente en xefes d'Estáu, el mesmu califa amenorgar al papel d'una figura decorativa. El fíu de Badr al-Jamali, Al-Afdal Shahanshah, asocedió-y nel poder como visir.

Dempués de que'l califa Al-Mustánsir morriera, la secta Nizari fai del so fíu Nizar el so socesor, ente qu'otra caña ismailí conocida como'l Mustaali (de quien finalmente baxa'l Dawoodi Bohra), sofita al so otru fíu, Al-Musta'li. La dinastía fatimí siguió con Al-Musta'li tanto como Imán y Califa, y cola posición conxunta hasta l'imán XX, Al-Amir Bi-Ahkamillah (1132 dC). A la muerte del imán Amir, una caña de la fe Mustaali afirmó que tresfiriera'l Imanato al so fíu Al-Tayyib Abi l-Qasim, qu'entós tenía dos años d'edá. Otra facción afirmó que Amir morrió ensin un herederu, y sofitu al primu de Amir al-Hafiz una y bones él proclámose llexítimu califa ya imán. La facción d'Al-Hafiz convertir nos ismaelitas Hafizi. Los partidarios de Tayyeb convertir nos ismailíes tayyibies. L'afirmación de Tayyeb al Imanato foi aceptada pola Hurratu l-Malika ("La Noble Reina") Arwa al-Sulayhi, la Reina de Yemen. Arwa foi designada hujjah (o, piadosa señora santa), el más altu rangu nel Dawat yemenín, por Al-Mustánsir en 1084. So la reina Arwa, el Dai al-Balagh (intermediariu ente l'imán d'El Cairu y la sede local) Lamak ibn Málik y depués Yahya ibn Lamak trabayaron pola causa de los fatimíes. Dempués de la reclusión del imán Taiyab Dai foi determináu cargu independiente pola reina Arwa, y fueron llamaos Dai al-Mutlaq. El Primer Dai Mutlaq foi Syedna Zoib, Dai común de tolos Taybians.

Decadencia y cayida editar

 
Estensión del califatu fatimí nel 1025, mientres el so periodu exipciu.

Nel 1042, los bereberes ziríes (gobernadores del norte d'África dientro del Estáu fatimí) abandonaron la confesión xiina y reconocieron al califa abasí de Bagdag, lo que llevó a que los fatimíes unviaren a los Banu Hilal a castigalos. Dempués d'aproximao 1060, los fatimíes calteníen la mariña del Llevante y partes de Siria, pero'l so dominiu d'esos territorios remató coles invasiones de los turcos selyúcides en 1073 y los cruzaos mientres la Primer Cruzada en 1099; el territoriu fatimí foi encoyer hasta qu'apenes lo componía Exiptu. Los fatimíes perdieron gradualmente'l Emiratu de Sicilia trenta años dempués sol ítalo-normandu Roger I, que tenía'l control total de tola islla en 1091.

La dependencia del sistema iqta tamién arruinó a l'autoridá central fatimí, a midida que más y más oficiales militares recibíen tierres nos estremos más alloñaos del imperiu y que se convirtieron en semiindependientes y yeren de cutiu una fonte de problemes.

Dempués de la decadencia del sistema políticu fatimí na década de 1160, el gobernante zanguí Nur al-Din unvió al so xeneral Shirkuh a apoderase d'Exiptu, oxetivu que llogró por aciu el derrocamientu del visir Shawar en 1169. Shirkuh morrió dos meses dempués d'asumir el poder, y l'Estáu escoyó socesor al so sobrín, Saladín. Esto dio empiezu al Sultanatu ayubí d'Exiptu y Siria.

Ver tamién editar

Notes editar

  1. ↑ Según Lev, en Raqqada el 15 de xineru del 910.[6]
  2. ↑ El mahdi ye una especie de mesíes musulmán, un unviáu divín que, a la fin de los tiempos, hai de restablecer la xusticia.[6]

Referencies editar

  1. ↑ 1,0 1,1 Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes Esparza
  2. ↑ 2,0 2,1 Lajo Pérez, Rosina (1990) Léxicu d'arte. Madrid - España: Akal, páx. 80. ISBN 978-84-460-0924-5.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Vallvé Bermejo, 2003, p. 226.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Lev, 1987, p. 337.
  5. ↑ Lev, 1984, páxs. 248-249.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Lev, 1984, p. 228.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Lev, 1988, p. 187.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Lev, 1988, p. 191.
  9. ↑ 9,0 9,1 Lev, 1984, p. 244.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Lev, 1984, p. 229.
  11. ↑ Lev, 1984, páxs. 229-230.
  12. ↑ 12,0 12,1 Lev, 1988, p. 188.
  13. ↑ Lev, 1988, páxs. 188-189.
  14. ↑ Lev, 1988, p. 189.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Lev, 1988, p. 190.
  16. ↑ 16,0 16,1 Lev, 1984, p. 230.
  17. ↑ Lev, 1988, páxs. 190-191.
  18. ↑ Lev, 1988, p. 193.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Lev, 1984, p. 231.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Lev, 1984, p. 232.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Fierro, 2011, p. 95.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Vallvé Bermejo, 2003, p. 233.
  23. ↑ 23,0 23,1 Lev, 1984, p. 233.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 Lev, 1984, p. 234.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 Fierro, 2011, p. 127.
  26. ↑ 26,0 26,1 Fierro, 2011, p. 183.
  27. ↑ 27,0 27,1 Fierro, 2011, p. 115.
  28. ↑ Vallvé Bermejo, 2003, p. 234.
  29. ↑ 29,0 29,1 Lev, 1984, p. 235.
  30. ↑ 30,0 30,1 Vallvé Bermejo, 2003, p. 235.
  31. ↑ 31,0 31,1 Lev, 1984, p. 236.
  32. ↑ Lev, 1984, p. 237.
  33. ↑ 33,0 33,1 Lev, 1988, p. 194.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Lev, 1988, p. 195.
  35. ↑ Lev, 1988, p. 315.
  36. ↑ Lev, 1988, p. 317.
  37. ↑ Lev, 1984, páxs. 238-239.
  38. ↑ Lev, 1984, p. 239.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Lev, 1984, p. 241.
  40. ↑ Fierro, 2011, p. 135.
  41. ↑ Fletcher, 1999, p. 71.
  42. ↑ Fierro, 2011, p. 21.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Fierro, 2011, p. 141.
  44. ↑ 44,0 44,1 Fletcher, 1999, p. 72.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 Lev, 1988, p. 313.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 Lev, 1984, p. 243.
  47. ↑ 47,0 47,1 Beshir,.
  48. ↑ 48,0 48,1 Lev, 1987, p. 342.
  49. ↑ Lev, 1987, p. 343.
  50. ↑ 50,0 50,1 Lev, 1982, p. 99.
  51. ↑ Lev, 1984, páxs. 241-242.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 52,4 52,5 Lev, 1987, p. 346.
  53. ↑ Lev, 1982, páxs. 99-100.
  54. ↑ Lev, 1982, p. 101.
  55. ↑ Lev, 1982, páxs. 101-102, 105.
  56. ↑ 56,0 56,1 Lev, 1982, p. 103.
  57. ↑ Lev, 1987, p. 347.
  58. ↑ 58,0 58,1 Lev, 1987, páxs. 347-348.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 59,4 59,5 Lev, 1987, p. 348.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 Lev, 1987, p. 349.
  61. ↑ Lev, 1987, páxs. 349-350.
  62. ↑ Lev, 1987, páxs. 350-351.
  63. ↑ Lev, 1987, p. 350.
  64. ↑ 64,0 64,1 Lev, 1987, p. 351.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 Lev, 1987, p. 352.
  66. ↑ Lev, 1987, p. 358.
  67. ↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes gold84
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 68,3 Lev, 1987, p. 338.
  69. ↑ 69,0 69,1 Lev, 1987, p. 341.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Lev, 1987, p. 345.
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 Lev, 1987, p. 340.
  72. ↑ Cambridge History of Egypt, Vol. 1, pg. 155.
  73. ↑ Mahdia (n'inglés)

Bibliografía editar 

III: califa d'España y Occidente. Ariel. ISBN 84-344-6682-1.

Enllaces esternos editar

 
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Califatu_fatimín&oldid=4146700»