Wikipedia

Llingües barbacoanes

Les lengua barbacoa o barbacoanes son un grupu de llingües indíxenes de Colombia y Ecuador, que constitúin una familia llingüística. Na actualidá siguen falándose cinco llingües barbacoanes: cha'palaachi (cayapa, chachi), tsáfiqui (coloriáu, tsáchila), awá (Kuaiquer) y guambiano de Colombia (Curnow y Liddicoat 1998). Ente toes elles suman casi 50 mil falantes.

Llingües barbacoanes
Distribución xeográfica N. de los Andes
Países  Colombia
 Ecuador
Falantes ~49.000 (2004)
~57.000 (2009)[1]
Filiación xenética (agrupaes dientro de les Macro-chibcha)
Subdivisiones Ahuano
Coconucano
Barbacoano meridional
Códigu Glottolog barb1265
Ver tamién
Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Aspeutos históricos, sociales y culturales editar

Llingües de la familia y distribución editar

Les llingües barbacoanes ocupen n'área relativamente grande y estazada del sur de Colombia y les provincies costeres d'Ecuador. Esisten anguaño hai cinco llingües vives: cha'palaachi (o cayapa), tsáfiki (o coloráu), awá pit (o cuaiquer), guambiano (o wam) y totoró:

  • El cha'palaachi ye faláu por unos 9.500 chachis o cayapas na provincia d'Esmeraldas (Ecuador), cerca del ríu Cayapas.
  • El tsáfiki ye faláu polos tsáchila, que son unos dos mil y viven pela redolada de Santu Domingu (provincia de Santu Domingu de los Tsáchilas) y los Cha'pallachi nos cantones d'Esmeraldas, Eloy Alfaro, San Llorienzo y Muisne (provincia d'Esmeraldas), al noroccidente del Ecuador.
  • L'awá pit ye faláu polos awá qu'habiten a dambos llau de la frontera ente Colombia (cuenca del ríu Telembí, Ricaurte, Alataquer y Mallama) y Ecuador, na aguada occidental de los Andes y l'llanura del Pacíficu. A los awá conocióse-yos como telembíes, sidaguas, mallas y kuaiquer. Vocabularios arrexuntaos por viaxeros y cronistes dexen afirmar que la llingua estinguida de los indíxenes camperes, que güei pueblen Cumbal y la contorna d'Ipiales, taba estrechamente rellacionada cola llingua awá (awá pit).
  • El guambiano ye faláu polos misak o guambianos que viven nel nordeste de Popayán nel departamentu del Cauca al suroeste de Colombia y la so llingua ta estrechamente rellacionada cola Totoró y Polindara y cola estinguida Coconuco.
  • El totoró ye faláu nel resguardu de Totoró, asitiáu al nordeste de Popayán (Cauca, Colombia) y al sur de Silvia sobre la carretera de Popayán a La Plata. El totoró ye una llingua morrebunda, yá que de los 3600 totoreños solu cuatro vieyos yeren fluentes na llingua nos años 1990, anque esiste un gran deséu de recuperar la identidá cultural orixinal y hai intentos de recuperar la llingua.[2]

Amás d'estes llingües conocen datos sobre delles otres llingües estinguíes de la familia barbacoana y otros grupos étnicos que les sos llingües posiblemente tamién taben emperentadas coles llingües barbacoanes. Ente elles atópase:

  • El campera, faláu d'antiguo polos camperes na provincia ecuatoriana de Carchi y nel departamentu colombianu de Nariño, pela redolada de les localizades de Tulcán y Ipiales. El muellamués, conocíu por una curtia llista de vocabulariu, podría ser un dialeutu de la campera.
  • El cara faláu hasta'l sieglu XVIII polos caranquis y posiblemente por dalgunos shyris, al norte de la ciudá de Quito. La so filiación coles llingües barbacoanes ye más insegura que la de la campera.
  • La etnia sindagua podría ser l'antecesora de los modernos awá y por tanto'l so llingua sería una forma antigua d'awá pit.
  • Los barbacoes del departamentu colombianu de Nariño falaben una llingua barbacoana probablemente rellacionada col awá pit, el conceyu de Barbacoes recibe'l so nome esta etnia.

Clasificación editar

L'afinidá de les llingües coconucanas (coconuco, guambiano, totoró), que formen un subgrupu del barbacoano septentrional, foi reconocida por Brinton en 1891. Esti acertáu tempranu foi escurecíu pol fechu de que Beuchat y Rivet (1910) reclasificaron les llingües coconucanas rellacionándoles col vecín paez y el paniquita, considerando que toos ellos formaben parte de la familia chibcha, ente que'l restu de llingües barbacoanes tratóse dientro d'otra caña independiente dientro de la familia chibcha. Curnow (1998) ve como la fonte d'esti tracamundiu una llista de vocabulariu referida a la llingua "moguex" qu'en realidá contenía pallabres guambianas y paez entemecíes por error. Esti error de clasificación afectó a los esquemes clasificatorios posteriores Loukotka (1968), Greenberg (1987) y Kaufman (1990) hasta que Adolfo Constenla Umaña (1991) señaló les numberoses coincidencies léxiques ente'l guambiano y el restu de llingües barbacoanes. Primeramente, Adolfo Constenla Umaña (1981) refugara'l parentescu ente les llingües chibchas y les llingües coconucanas.

Unu de los primeros trabayos comparativos sistemáticos de les llingües barbacoanes ye'l de Curnow y Liddicoat (1998), qu'estableció la familia barbacoana sobre bases sólides ya identificó les dos cañes principales: el barbacoano sepntentrional (coconucano, awano) y el barbacoano meridional (tsáfiki, cha'palaachi). El grupu meridional ye bastante homoxéneu, ente que'l grupu septentrional ta daqué más diversificáu. Unu de los cambeos o isogloses que sofita esta división ye'l fechu de que les llingües septentrionales caltienen les obstruyentes en posición final, que nel grupu meridional perdiéronse por cambeos fonéticos.

Clasificación interna editar

Anguaño fálense unos cinco llingües barbaconas, anque se conocen unes cuantes más llingües estinguíes (marcaes por aciu el signu, †) que tamién perteneceríen a la familia, d'ente les llingües estinguíes la documentación esistente de dalgunes ye tan escasa que'l so parentescu abarrúntase pero nun ye seguru (estes márquense con una interrogante,?):[3]

I. Grupu septentrional

A. Ahuano (Sindagua-Awa pit)
1. Awá Pit (tamién llamáu Cuaiquer, Coaiquer, Kwaiker, Awá, Awa, Telembí, Awa-Cuaiquer, Koaiker, Telembí) 22.000 falantes (1986-2007)[4]
2. Sindagua (†)
3. Barbacoa (†)
4. Campera-Muellama
  • Campera [?] (tamién llamáu Past Awá) (†, s. XVII)
  • Muellama [?] (tamién llamáu Muellamués, Muelyama) (†, s. XIX)
B. Coconucano (tamién llamáu Guambiano-Totoró)
5. Guambiano (tamién llamáu Mogües, Moguez, Mogés, Wam, Misak, Guambiano-Moguez, Wambiano-Mogés, Moguex) 23.500 (2001)[5]
6. Totoró (tamién llamáu Polindara) 4 (1998)[6]
7. Coconuco (tamién llamáu Kokonuko, Cauca, Wanaka) (†)

II. Grupu meridional

8. Caranqui [?] (tamién llamáu Cara, Kara, Karanki, Imbaya) (†, s. XVIII)
9. Cha'palaachi (tamién llamáu Cayapa, Chachi, Kayapa, Nigua, Cha'pallachi) 9.500 (2004)[7]
10. Tsáfiki (tamién llamáu Tsáfiqui, Coloriáu, Tsáchela, Tsáchila, Campaz, Colima) 2.300 (2000)[8]

La campera, el muellama, el coconuco y el caranqui anguaño tán estinguíos. Anque la campera y el muellama usualmente clasifíquense como llingües barbacoanes, la evidencia anguaño disponible ye débil y l'hipótesis de parentescu tien de ser investigada con mayor fondura. El muellama puede ser unu de los últimos dialeutos sobrevivientes de la campera, y conozse por una curtia llista de vocabulariu recoyida mientres el sieglu XIX, que revela que yera similar al modernu awá pit.

Rellación con otres llingües editar

Según dellos llingüistes (Kaufman 1990, Greenberg 1987; Beuchat y Rivet 1910) la llingua nasa yuwe (o Paez) forma, conxuntamente con esta familia, un grupu mayor, anque arrexuntando'l guambiano y la nasa nun subgrupu y n'otru el awá, cha'pallachi y tsáfiqui.[9]

Tamién fueron propuestes como parte d'esta familia la estinguida llingua andaquí (Gordon 2005), el cofán (Beuchat y Rivet 1910), ya inclusive les llingües camsá y tinigua (estinguida). Per otra parte alderícase la hipótesis según la cual la familia barbacoana pertencen al macrofilo macro-chibcha.[10] Y en la mesma llinia Greenberg integra al barbacoano nel grupu paezano del macrofilo chibchano-paezano. Toles propuestes señalaes son consideraes pola mayoría d'especialistes como altamente especulatives.[11][12]

Finalmente, l'esmeraldeño comparte un bon númberu de pallabres col cha'palaachi y col tsáfiki, anque con toa probabilidá ye la resultancia de préstamos léxicos, yá que estructuralmente el esmeraldeño ye bien distintu del barbacoano y la mayoría de les sos pallabres nun guarden rellación con él.

Descripción llingüística editar

Anguaño (2024), solo cúntase con una gramática de referencia pal awá pit[13] y dellos estudios descriptivos.[14] Pal guambiano esisten numberosos estudios d'algame llindáu.[15] Pal tsáfiki[16] y el cha'palaachi[17] esisten dellos primeros aproximamientos a una gramática d'estes llingües. Siquier dos trabayos consideraron la reconstrucción fonolóxica del proto-barbacoano.[18] Tipológicamente les llingües barbacoanes tán más cerca de les llingües andines centrales que de les llingües chibchas.[19] Per otra parte, la influencia del quechua nel norte d'Ecuador y sur de Colombia ye relativamente recién una y bones se remonta solo al sieglu XV. Por esa razón, les carauterístiques andines de les llingües barbacoanes deber a contactos nun periodu anterior o a un parentescu alloñáu con delles llingües andines.

Fonoloxía editar

L'inventariu consonánticu de diverses llingües vien dau por:[20]

Onde pa los fonemes emplegóse l'alfabetu fonéticu americanista: los signos /č̣, ṣ/ tienen articulación retroflexa, ente que /č, š, ž, y, ly, ñ/ tienen articulación palatal. L'inventariu del proto-barbacoa ye similar a los inventarios anteriores:
Barbacoano
septentrional 		Barbacoano
meridional
Guambiano Awá pit Tsáfiki Cha'palaachi
oclusiva sorda p t k p t k p t k ʔ p t k ʔ
sonora b d b d dy g
africada ¢ č č̣ ¢ ¢ č
fricativa sorda s š ṣ s ɬ š ɸ s x f s š x
sonora z ž β
sonorante líquida l ly r l l r l ly
nasal m n ñ m n m n m n ñ ŋ
semivocal w y |

style="font-size:larger;" | w y | style="font-size:larger;" | w y | style="font-size:larger;" | w y

  Llabial Alveolar Palatal Velar
central llateral
Oclusives *p *t     *k
Africaes   *¢      
Fricatives *ɸ *s *š *h
Aproximante *w *r *l *y  
Nasales *m *n      

Na tabla anterior usóse'l signu /*h/ pal equivalente AFI /x/.

Gramática editar

El principal procedimientu morfolóxicu usáu nes llingües barbacoanes ye la sufixación. Los prefixos apaecen solo en cha'palaachi y en tsáfiki, pero de manera bastante llindada. Les llingües barbacoanes tienen casu morfolóxicu explícto con alliniadura morfosintáctica[21] de tipu nominativu-acusativu. El casu nominativu márcase un alomorfo cero, ente que l'acusativu marcar por aciu un prefixu cuando l'oxetu ye definíu o humanu. Na mayoría de casos les marques d'acusativu tamién tienen funciones de llocativu, polo qu'estes marques proceden en realidá d'antigües postposiciones. Curnow y Liddicoat enfatizan que les marques d'acusativu nes distintes llingües nun son cognaos, lo cual suxure que son la resultancia de desarrollos independientes y relativamente recién. Toes estes carauterístiques son reminiscentes de la situación imperante nes llingües quechues y les llingües aimaras. Inclusive la marca de locativu-acusativu -ta del awá pit ye formalmente similar al correspondiente sufixu en quechua:

(Awa Pit) Pastu-ta [pastuɾa] 'a Campera'
(Quechua) Pastu-ta

La marca de caso xenitivu en awá pit coincide colos dialeutos más conservadores del quechua (onde la marca ye -p, -pa):

(Awa Pit) Santos-pa kužo
'el gochu de Santos' (kužo paez un préstamu del español antiguu coche 'cochino').

Per otru llau, tien de reparase que les llingües barbaconas comparten numberoses carauterístiques tipolóxiques coles llingües chibcha. Un exemplu ye la esistencia de marcadores declarativos ya interrogativos, marcaos na forma verbal. Les construcciones qu'arreyen verbos auxilares y nominalizaciones son tamién comunes en guambiano, tsáfiki y awá pit.

Anque les llingües barbacoanes tipológicamente son más cercanes a les llingües andines, comparten delles traces tipolóxiques interesantes coles llingües chibhchas, como'l tener marques morfolóxiques pa estremar oraciones declarativas d'interrogatives. Una traza propia de les llingües barbacoanes ye la distinción sistemática nel verbu ente formes de "falante" (1ª) y de "non falante" (2ª y 3ª), más que la distinción típica en trés persones. Les distinciones de númberu nel verbu acutar a les formes de "falante". El guambiano, sicasí, sí estrema trés persones, coles mesmes qu'usa les marques de falante (-r) y non falante (-n):

(1) na-pé empresa-yu kwa ely-íp-ik ku-r
1ª-TO fábrica-LOC trabayar-N-AJ.SG ser-HAB-SG
'Toi trabayando na fábrica'
(2) na-m misák k-er
1ª-PL guambiano ser-HAB-PL
'Nós somos guambianos'

=== Sintaxis Toles llingües barbacoanes tienen l'orde sintácticu básicu Suxetu Oxeto Verbu. Los modificadores (adejtivos, alverbios) precieden a los nucleos sintácticos a los que complementen.

Comparanza léxica editar

Moore (1962) y Adolfo Constenla Umaña esaminaron les correspondencies ente'l tsáfiki y el cha'palaachi. Adolfo Constenla Umaña atopó un 57,8% de cognados compartíos. La siguiente llista amuesa una serie de cognados, incluyendo protoformas reconstruyíes (Curnow & Liddicoat, 1998):[22]

GLOSA Guambiano Totoró Awá pit Cha'palaachi Tsafiki PROTO-
BARBACOA
'ser' i- i- *i-
'soplar' uta- otṣ- us- *ut-
'venir' a- hai hai- *hai-
'cocinar' ai- (a-) ai- *ai-
'maíz' piya piyo *piyo
'faer' ki- ki- ki- *ki-
'ensugar' pul pur *pur
'güeyu' kap kap(tṣul) (kasu) ka(puka) ka(ʔka) *kap
'fieces' pi pe pe *pi
'flor' u o uš *uš
'borrina' wañi wañi wañiš *wañiš
'alzase' kus- kuh kuʔpa *kus
'dir' i- hi- hi- *hi-
'xubir' nu- lu- ho- *lo
'pelo' aš a *aš
'casa' ya ya (yal) iya ya *ya
'yo' (1p. sg.) na na na la *la
'tu' (2p. sg.) (ñi) (ñi) nu ñu nu *nu
'tierra,
territoriu'		 su tu to *to
'chase' ¢o ¢o tu ¢o ¢o *¢o
'escuhar' mina- meena- *miina
'pioyu' (mũi) muuŋ mu mu *mũũ
'boca' pit fiʔ(paki) ɸi(ʔki) *ɸit

Los numberales comparaos en diverses llingües barbacoanes son:

GLOSA Septentrional Meridional PROTO-
BARBACOANO 		PROTO-
ARU 		PROTO-
QUECHUA
Awá Pit Guambiano Cha'palaachi
(Chachi)		 Tsafiki
(Coloráu)
1 masa kan-tø maⁱn mãŋ *man- *maya *suk
2 pas paka-tø pálʸo palú *palu
 *paya *iškay
3 kutña pøn-tø péma pe'mãŋ *pal+man *kimsa
4 ampara pip-tø taa'palʸo humpálu *hum-pala *pusi *çusku
5 akkwan tratrø-ka-tø mánda mãnte *man-te *pichqa
6 wak 5+1 (sta) *suqta
7 pikkam 5+2 (šiyéte) *qançis
8 itta 5+3 (ʔočo) *pusaq
9 twil 5+4 (nuwé) *isqun
10 pašiš páⁱtʸa (čoŋká) *pa¢- *çunka

Los términos ente paréntesis son préstamos del quechua o del español.

Referencies editar

  1. ↑ Ethnologue:Statistical summaries
  2. ↑ Pabón Triana, 1995.
  3. ↑ Adelaar, 2004, p. 612
  4. ↑ Ethnologue report for language code: Awa-Cuaiquer
  5. ↑ Ethnologue report for language code: Guambiano
  6. ↑ Ethnologue report for language code: Totoro
  7. ↑ Ethnologue report for language code: Chachi
  8. ↑ Ethnologue report for language code: Coloráu
  9. ↑ Greenberg, Joseph; Ruhlen, Merritt (4 de setiembre de 2007). An Amerind Etymological Dictionary (pdf), 12, Stanford: Dept. of Anthropological Sciences Stanford University, páx. 277-278. Consultáu'l 27 de xunu de 2008.
  10. ↑ Rivet & Loukotka, 1952
  11. ↑ Bolnick, Deborah, Beth Shook, Lyle Campbell y Ives Goddard. «Problematic Use of Greenberg's Linguistic Classification of the Americas in Studies of Native American Genetic Variation». Consultáu'l 18 de mayu. 2007.
  12. ↑ Ver por casu Criticismu contra la hipótesis amerindia
  13. ↑ Curnow (1997)
  14. ↑ Dueñes (1989, 2000); Obando Ordóñez (1992).
  15. ↑ Branks & Branks (1973); Long (1985); Vásquez de Ruiz (1988, 1994, 2000); Triviño Garzón (1994).
  16. ↑ Moore (1966)
  17. ↑ Lindskroog & Brend (1962); Lindskroog & Lindskroog (1964); Vittadello (1998).
  18. ↑ Moore (1962); Curnow & Liddicoat (1998).
  19. ↑ Adolfo Constenla Umaña, 1991.
  20. ↑ Adelaar, 2004, p. 143-45.
  21. ↑ Adelaar, 2004, p. 145
  22. ↑ Curnow & Liddicoat, 1998, p. 392-393

Bibliografía editar


 
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Llingües_barbacoanes&oldid=4129566»