Llingües mandé
Les llingües mandé son un conxuntu d'unes 60 a 70 llingües falaes polos pueblos mandé d'África Occidental, dende Nixeria a Senegal. Ente les llingües mandé tán el mandinga (bambara, dioula, mandinka, distintes variedaes de maninka, kasonga, kagoro, etc.), soninké, sopapu, mende, yacouba, y vai. Esisten millones de falantes, principalmente en Gambia, Senegal, Guinea, Guinea-Bisáu, Malí, Costa de Marfil, Burkina Fasu, Sierra Lleona, Liberia, Ghana y Nixeria. Esti grupu llingüísticu forma parte de les llingua Níxer-Congu.
Llingües mandé | ||
|---|---|---|
| Distribución xeográfica | África subsaḥariana occidental | |
| Países |
.svg){kind=small} Mauritania Benín Costa de Marfil Ghana Nixeria Sierra Lleona | |
| Falantes | ~20 millones | |
| Filiación xenética | Nixero-congolesa | |
| Subdivisiones |
Manding-Jogo (central) Mende-Kpelle (SO.) Samogo-Soninke (NO.) Dan-Busa (Y.) | |
| Códigu Glottolog | mand1469 | |
| Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
El términu mandé deber a Joseph Greenberg. El términu mandinga (de cutiu llamáu na lliteratura llingüística francesa manding o mandingue) anguaño acútase pa un subgrupu d'estes llingües.
Clasificación
editarEl grupu foi reconocíu per vegada primera na obra de Koelle, Polyglotta Africana de 1854. Menta trece llingües sol títulu Familia Alto Sudán noroccidental, o Familia Mandéga de llingües. En 1901, Maurice Delafosse estremó dambos grupos nel so Essai de manuel pratique de la langue mandé ou mandingue, estremando un grupu septentrional mandé-tan y un grupu meridional mandé-fu. Esta distinción basar en que les llingües del norte utilicen la forma tan pa dicir diez, ente que les del sur utilicen fu. En 1924 L. Tauxier reelaboró esta clasificación estableciendo que, a lo menos, esiste un tercer subgrupu al que denomina mandé-bu. En 1950 A. Prost defendió esta clasificación y apurrió más detalles. En 1958, Welmers publicó un artículu, "The Mande Languages", nel qu'estrema les llingües en tres subgrupos: noroccidental, meridional y oriental. Les sos conclusiones basar na investigación lexicoestadística. Greenberg sigue esta clasificación (1963) en The Languages of Africa. Long (1971) y G. Galtier (1980) continúaron usando esta clasificación en tres grupos con notables diferencies.
Les llingües mandé nun comparten la morfoloxía carauterística que tienen la mayor parte de les otres llingües de la familia nigerocongolesa, como'l so sistema de xéneru gramatical en forma clases nominales. El verbu apenes presenta flexón y la conxugación realizar por aciu auxiliares invariantes qu'indiquen tiempu, aspeutu y polaridá.
Blench considera'l mandé una dixebra temprana de la familia. Sicasí, Dimmendaal (2008) acota que la evidencia pa la so inclusión dientro de la familia nigerocongolesa ye débil, ensin nenguna nueva evidencia desque se propunxo dichu parentescu, y por tanto argumenta que les llingües mandé son una familia independiente.[1]
La mayoría de clasificaciones internes basar n'estimaciones lexicoestadístiques, y que que'l so resultáu ye discutible dende'l puntu de vista filoxenéticu. La siguiente clasificación de Kastenholz (1996) basar n'innovaciones léxiques y métodu comparativu; y l'estudiu de Dwyer (1989, 1996) del mandé oriental [espuestu en Williamson & Blench, 2000].
| Mandé |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Descripción llingüística
editarComo se suxirió no anterior la flexón tanto nominal como verbal de les llingües mandé ye escasa. De fechu trátase de llingües analítiques n'alto grau.
Fonoloxía
editarLes llingües mandé tienen sistemes vocálicos simples formaos por cinco timbres vocálicos /i, y; a; o, o/, esistiendo dacuando los sos contrapartidas llargues /iː, yː; aː; oː, oː/. Como n'otres llingües africanes la estructura básica de la sílaba ye CV o V, nun esistiendo codas silábiques o grupos de dos consonantes siguíes. Eso sí presenten fonemes prenasalizados a principiu de sílaba como /mb, nd, ŋg/.
Les llingües mandé suroccidenales y el soninké exhiben un sistema de mutación consonántica inicial. En delles llingües, como'l sembla, esisten tonos.
Gramática
editarLes llingües mandé son altamente analítiques, presentando'l verbu una conxugación principalmente per mediu de verbos auxiliares qu'indiquen el tiempu gramatical. La so escasa morfoloxía usa puramente sufixos. Tamién usen preferentemente postposiciones, yá que son predominantemente de nucleu final y con orde dominante SOV (cuando apaecen auxiliares y alverbios l'orde ye S-Aux-O-V-Adv).
Les llingües mandé tienen formes verbales invariantes según persona o tiempu, anque dalgunes tienen flexón del raigañu verbal pa espresar aspeutu gramatical. El tiempu (pasáu, presente, futuru), la polaridá y dacuando tamién l'aspeutu, realizar por aciu auxiliares. Estos auxiliares puede considerase qu'encabecen el sintagma de tiempu. Dellos exemplos tomaos del soninké:
| Afirmativa | Negativa | |
|---|---|---|
|
(1a) A wa riini |
(1b) A nta riini 3ªPER AUX venir 'él nun vien' | |
|
(2a) A Ø ri |
(2b) A ma ri 3ªPER AUX venir.PERF 'él nun vieno' |
Tamién esiste estensiones verbales del tipu bantú, teniendo'l bɔbɔ un sistema de cambéu de valencia que dexa qu'un raigañu verbal tenga formes intransitives, transitives o hipertransitivas (causatives).
Les llingües mandé, como otres llingües nixerocongoleses, tienen un sistema de clases nominales similar al conocíu sistema de clases de les llingües bantús. Los pronomes posesivos estremen ente posesión alineable y inalienable, y pronomes personales (incluyíos los posesivos) tien distinciones d'inclusividad.
Comparanza léxica
editarLos numberales en distintes llingües mandé son:
| GLOSA | Mandé occidental | Mandé oriental | PROTO- MANDÉ | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mandé noroccidental | Mandé centroccidental | Mandé suroccidental | Mandé sudoriental | Bisa-Busa | ||||||||||||
| PROTO- BOBU |
PROTO- SOPAPU |
Soninké | Ligbi | PROTO- MANDING |
PROTO- MOKOLE |
Vai | PROTO- Los sos-Yal |
PROTO- KPELLE |
PROTO- LOOMA |
PROTO- MENDE |
PROTO- MAN-DAN |
PROTO- MWA-BENG |
PROTO- BUSA |
PROTO- SAMO | ||
| '1' | *tali | *sana | baːne | die-n | *kele(ŋ) | *keleŋ | lɔndɔ | *kere(ŋ) | *taːŋ | *gila-gɔ | *ita-ŋ | *do | *do | *do | *-ro | *do |
| '2' | *pala | *fẽⁿde | filːo | fala | *fila | *fela |
| |||||||||
| '3' | *saː | *sik- | sikːo | seg͡ba | *saba | *saba | sak͡pa | *sakaŋ | *saːba | *sawa-gɔ | *sawa-ŋ | *yá-ka | *yá-ga | *ʔaː-gɔ̃ | *sa-k͡pa | |
| '4' | *naː(ŋ) | *nara | naɣarreyo | naːne | *naːnin | *naːnin | naːnin | *naːnin | *naːŋ | *naːnin-gɔ | *naːnin-ŋ | *yi-siɛ | *sia | *siː-ɡɔ̃ | *siː | *naɣaŋ |
| '5' | *koː *koro |
*kɔlɔ-gɔ | kara-go | *soːlo | *loːlu | *loːlu |
| |||||||||
| '6' | *ko-tãli | *el to:el mio | tumu | mɔːdo *ma+die- |
*woro(ŋ) | *woːro | 5+1 | *seni | *mɛi-da | *gɔ-zita *ŋ-dɔː+gita |
5+1 | 5+1 | 5+1 | *sɔː-do |
| |
| '7' | *ko-pala | *ʤieni | ɲeru | maula *ma+fula |
*woro(ŋ)-fila | *woro-wela *woro+fela |
5+2 | *solu-fere | *mɛi-felɛ | *gɔ-fela *ŋ-dɔː+fela |
5+2 | 5+2 | 5+2 | *sɔː-pla | *sɔː-fra | *sori-pele |
| '8' | *koro-sɔː *koro+saː |
*seki | seɡo | ma-seg͡ba | *segi(ŋ) | *segiŋ | 5+3 | *solu-ma- sakaŋ |
*mɛi-saːba | *gɔ-sawa *ŋ-dɔː+sawa |
5+3 | 5+3 | 5+3 | *sɔː-ʔaː-gɔ̃ | *sor-sa-k͡pa | |
| '9' | *koro-nɔŋ *koro+naŋ |
*k(i)api | kabu | ma-daːne *ma+naːne |
*kono(n)ton *kele(ŋ)+taŋ |
*kononto *keleŋ+taŋ |
5+4 | *solu-ma- naːnin |
*mɛi-naːŋ | taːwu-gɔ | 10-1 | 5+4 | 5+4 | *kɛ̃n-do-kwi | * | |
| '10' | *fʊŋ | *tãel mio | tãmu | taːn | taŋ | taŋ | taŋ | *fu(ː) | *puː | *pu-gɔ | *puː-ŋ | *bù | *bu | *kwi | *bu | * |
Otros cognaos son:[2]
| GLOSA | PROTO- MANDÉ |
manding | Kono-Vai | Susu | Mandé SO. | Soninké | Sembla | Bobu | San | Busa | Mano | Dan | Guro | Mwa |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 'boca' | *da | da | da | dɛ | la | laqqe | jo | do | -y | dar | -y | -y, di | ||
| 'cuspia' | *da-yi | da-ji | da- | sɛ-ye | la-yi | laxan-ji | jon-fago | dibe | se | -y-i | -y-yi | Di-li | leri | liri |
| 'agua' | *yi | je | yi | yi | yá | zu | jo | ji, zio | mun | i | yi | yi | yi | yi |
| 'pechu' | *n-koŋ | ensin | susu | sisi | ŋeni | konbe | kye | ɲiŋi | ɲo | ɲo | ɲoŋ | ɲoŋ | ɲoŋ | ɲoŋ |
| 'lleche' | *n-kon-yi | nɔnɔ | susu-ji | xin-yɛ | xen-iya | -xatti | kye-n-dyo | n-yan-ninŋi | n-yo- | n-yoŋ-yi | n-yoŋ-yi | |||
| 'cabra' | *bo(re) | ba | ba | ɓoli | sugo | bi | gwa | bwe | ble | bɔ | bɔ | bori | bɔ | |
| 'cabrón' | *bore-guren | ba-koro | gu-gura | ble-sa | bɔ-gon | bɔ-gon | gyagya | bɔ-guren | ||||||
| 'oveya' | *saga | saga | bara-wa | yexe | ɓllabra | jaxe | sega | sɛgue | sere | sa | baa | bla | bera | bla |
| 'carneru' | *saga-guren | saga-koro | segaba | kekyere | si-gula | da-gu | bla-gon | bra-gon | bla-gure |
Nótese que nos cognaos anteriores 'cuspia' = 'boca'+'agua', 'lleche' = 'pechu'+'agua', 'cabrón' = 'cabra'+'machu/home', 'carneru' = 'oveya'+'machu/home'.
Escritura
editarEnte'l sieglu XIX y el XX desenvolviéronse un grupu d'escritures pa dalgunos de los idiomes del grupu Mandé de Liberia. Ente estos primeros sistemes d'escritura autóctonu podemos atopar el silabariu vai de Liberia, creáu aproximao ente 1820 y 1830 por Mọmọlu Duwalu Bukẹlẹ, la escritura Vah (hacia 1900, probablemente), el silabariu Ki-ka-ku, de los sos vecinos xeográficos, los clanes mende, desenvueltu por Kisimi Kamára escontra 1921, l'alfabetu gola, l'alfabetu grebo, l'alfabetu kissim, el silabariu Kpelle de Chief Gbili y el silabario loma de Wido Zobo de Boneketa, estos postreros de la década de 1930.
Anguaño tiéndese a usar l'alfabetu llatín.
Referencies
editar- ↑ Gerrit Dimmendaal, "Language Ecology and Linguistic Diversity on the African Continent", Language and Linguistics Compass 2/5:841.
- ↑ D. J. Dwyer: "Toward a Proto-Mandé Morphology" Archiváu 2013-06-02 en Wayback Machine
Bibliografía
editar- Babaev, Kiril (2011): On the reconstruction of some tense/aspect markers in Proto-Mande, Journal of Language Relationship 6:2011, p. 1-24.
- Delafosse, Maurice (1901) Essai de manuel pratique de la langue mandé ou mandingue. Paris : Leroux. 304 p.
- Delafosse, Maurice (1904) Vocabulaires comparatifs de plus de soixante langues ou dialectes parlés à la Côte d'Ivoire et dans les régions limitrophes, avec des notes linguistiques et ethnologiques. Paris : Leroux. 285 p.
- Dwyer, David (1987): "Towards proto mande morphology" Archiváu 2013-06-02 en Wayback Machine, Mandenkan 14-15, 1987-88, páxs. 139-152.
- Nazam HALAOUI, Kalilou TERA, Monique TRABI (1983) Atles des langues mandé-sud de Côte d'Ivoire. Abidjan : ACCT-ILA.
- Welmers, William Y.(1971) Niger-Congo, Mande . In Linguistics in Sub-Saharan Africa (Current Trends in Linguistics,7), Thomas A. Sebeok, Jade Berry, Joseph H. Greenberg et al. (eds.), 113–140. The Hague: Mouton.
- Gràcia, Ll. y Contreras J. M. (2002): el soninké i el mandinga, Xeneralidá de Cataluña, ISBN 84-393-6957-7.
Enllaces esternos
editar- Diccionariu Mandinga-Inglés Archiváu 2010-01-05 en Wayback Machine
- Esbozu gramatical del mandinga Archiváu 2010-01-05 en Wayback Machine
- Llingües mandé
- Mapes llingüísticos de la familia mandé
- Llista de Swadesh y Ur-heimat del proto-mandé
Datos: Q33681
