Llingües wakash

Llingües wakash
Distribución xeográfica	Mariña Occidental de Norteamérica (Columbia Británica)
Países	Canadá
Falantes	~795 (2009)
Subdivisiones	Grupu septentrional; Grupu meridional
ISO 639-2	wak
Códigu Glottolog	waka1280
	; Distribución de les llingües Wakash.
	Ver tamién; Idioma - Families - Clasificación de llingües
	[editar datos en Wikidata]

Les llingües wakash son una familia de llingües orixinaria d'América entá falaes na zona costera al occidente de la Columbia Británica (Canadá), incluyida la Islla de Vancouver. Según Edward Sapir, perteneceríen al grupu Algonquino-Wakash de les llingües amerindies; Voegelin y otros cunten que tratar d'una familia aisllada.

Introducción

Les llingües de la familia distribuyir nel área alredor de la islla de Vancouver, ocupando tamién una parte substancial de tierra firme al norte de la mesma, na Columbia Británica. L'área d'orixe d'estes llingües paez coincidir cola área qu'ocupen anguaño yá que gran parte del so vocabulariu patrimonial referir a términos marítimos, rellacionaos cola pesca, el trabayu en madera o la fabricación de canoes, lo que suxer qu'históricamente'l léxicu del proto-wakash taba acomuñáu al mesmu tipu de mediu natural que'l qu'ocupen anguaño.

Entá ye más Sapir señala amás del ellaboráu léxicu del nutka pa munches especies marines, señala inclusive la esistencia de sufixos locativos en kwakiutl y nutka pa referise a actividaes qu'asoceden na sablera, la mariña predresa o'l mar. Tocantes a la cultura material dellos aspeutos culturales rellacionaos col potlatch apaecen nel estratu léxicu más antiguu del nutka esistiendo numberosos términos rellacionaos con mercar, dar fiestes, celebrar potlatchs y celebrar ceremonies de pubertá femenines. Esti aspeutu cultural refléxase inclusive na gramática que nuevamente contién sufixos acomuñaos col potlach, lo cual incidentalmente prueba l'antigüedá d'esos desarrollos culturales.

La familia de llingües wakash foi identificada na so forma actual por Boes (1889) quien nun trabayu de campu llogró identificar un bon númberu de correspondencies léxiques y sufixos gramaticales ente'l nutka y el kwakiutl.

División interna

Les llingües wakash amuesen una clara distinción en dos grupos primeramente llamáu kwakiutliano y nutcano, y agora mayoritariamente llamaos septentrional y meridional pa refirse a dambos grupos de manera más neutral ensin destacar nenguna llingua en particular como representante de los dos grupos. El grupu septentrional (kwakiutiliano) alcontrar na parte noroccidental de la islla de Vancouver y la tierra firme sobre la Columbia Británica. Ente que el grupu meridional estender a lo llargo de la mariña occidental de la islla de Vancouver y el cabu Flattery.

La diferencia ente estos dos cañes foi xulgada de manera distinta por distintos autores. Sapir (1911) consideró que difieren tanto como'l llatín y les llingües eslaves dientro de la familia indoeuropea. Pela so parte Swadesh (1948) suxirió que la diferencia sería más bien similar a la diferencia ente'l inglés y les llingües escandinaves dientro de la subfamilia xermánica, los sos cálculos glotocronológicos envaloraben un tiempu de diverxencia ente'l nutka y el kwakiutl de 29 sieglos. La familia wakash consiste en 7 llingües conocíes:

I. Wakash septentrional

1. Haisla (< Xaʔisla k’nala) (o Kitamat) 25 falantes (1991)^[2]

2. Kwak'wala (o kwakiutl, falada polos Kwakiutl del sur y Kwakwaka'wakw) 190 (1991)^[3]

A. Heiltsuk-Oowekyala (o Bella Bella)

3. Heiltsuk 300 (1991)^[4]

4. Oowekyala

II. Wakash meridional

5. Makah 200 (1977);^[5] <10 (1996)^[5]^[6]

6. Nitinaht (tamién Nitinat, Ditidaht, Nootka del Sur)

7. Nuu-chah-nulth (tamién Nootka, Nutka, Aht, West Coast, T’aat’aaqsapa) 505 (2001);^[7] 200^[7]-600 (2002)^[8]

Carauterístiques comunes

Les llingües wakash son llingües polisintétiques con una morfofonémica complicada, fuertemente sufijantes con sufixos léxicamente bien específicos. La distinción ente categoríes gramaticales como nomes, verbos o axetivos ye bastante difusa.

Fonoloxía

L'inventariu consonánticu foi reconstruyíu tentativamente por Swadesh (1953), y anque esta reconstrucción nun se sofita nel métodu comparativu estrictu, incluyendo la reconstrucción la proto-llingua, otros autores que trabayaron en llingües wakash consideren razonable'l sistema consonánticu propuestu^[9]

	Llabial	Dento- Alveolar	Llateral	Alveolar	Palatal	Velar	Llabiu- velar	Uvular	Llabiu- uvular	Glotal
Obstruyente sorda	*p	*t	*t͡ɬ	*ʦ		*k	*kʷ	*q	*qʷ
Obstruyente glotalizada	*p^ʔ	*t^ʔ	*t͡ɬ^ʔ	*ʦ^ʔ		*k^ʔ	*kʷ^ʔ	*q^ʔ	*qʷ^ʔ	*ʔ
Obstruyente sonora	*b	*d	*d͡ɮ	*ʣ		*g	*gʷ	*ɢ	*ɢʷ
fricativa sorda			*ɬ	*s		*x	*xʷ	*χ	*χʷ	*h
Sonorante simple	*m	*n	*l		*j	*ɣ	*w
Sonorante glotlizada	*m^ʔ	*n^ʔ	*l^ʔ		*j^ʔ	*ɣ^ʔ	*w^ʔ

Dacuando empléguense dellos signos distintos de los del AFI, per parte de los americanistes en concretu empléguense frecuentemente:

<λ, λ', λ > = AFI /t͡ɬ, t͡ɬ^ʔ, d͡ɮ/
<c, z> = AFI /ʦ, ʣ/
<y> = AFI /j/

Tocantes a les vocales reconstrúyense trés vocales curtios /i, a, o/ y trés llargues /ī, ā, ū/.

Wakash septentrional

El kwakiutl o kwak'wala ye la única llingua wakash septentrional de la qu'esisten una descripción estensiva. Un vocabulariu de Boes (1893) documenta numberoses diferencies léxiques ente les llingües de la caña septentrional y Bach y Bates (1971) amuesen delles correspondencies fonétiques ente'l Haisla y el kwakiutl. Pela so parte el trabayu de campu sobre'l Heiltsuk probó que tien tonu o más esautamente acentu tonal.^[10] Nun ta claru si esta carauterística ye un arcaísmu reteníu del proto-wakash o una innovación d'esta llingua. Conxeturóse amás de qu'esta carauterística podría esplicar la périda de vocales na primera sílaba, lo que dio llugar a grupos consonánticos en posición inicial nes llingües de la caña septentrional. Esta perda nun se da en proto-kwakiutliano pero sí en delles llingües descendientes.

Amás haise documentáu un préstamu léxicu masivu dende'l Heiltsuk escontra llingües salish como'l Comox o'l Bella Coola. Y paez ser qu'esisten préstamos más numberosos dende'l wakash septentrional a les llingües salish qu'a la inversa. Los préstamos concéntrense especialmente nel vocabulariu "ecolóxicu" referíu a animales, plantes y elementos teunolóxicos autóctonos. Esto suxer una vegada más que les llingües wakash son les llingües autóctones del área, frente a llingües intrusivas nella como les llingües atabascanes o les llingües salish.

Wakash meridional

El nutka ye la principal llingua wakash d'esti grupu, presenta numberoses variantes dialeutales que se distribúin a lo llargo de la mariña occdiental de la isla de Vancouver. El Nitinat falar nun área daqué menos estensa al sur de la llingua anterior. El Makah falar en cabu Flattery.

Esisten delles isogloses qu'estremen ente les llingües wakash meridionales y septentrionales:

Les llingües meridionales desenvolvieron soníos rellacionaos cola africada /č/ onde les llingües septentrionales tienen soníos rellacionaos cola oclusiva palatalizada /k^y/.
Les llingües meridionales han peridido la diferencia de sonoridá nes oclusives.
El desenvolvimientu de faringales nes llingües meridionales.
La perda de /*ɬ/ nes llingües meridionales.

Jakobsen y Haas (1969) realizaron una cantidá apreciable de trabayu comparativu coles llingües wakash meridionales. Dichu trabayu foi daqué más estensivu con cognados Nutka-Nitinat y daqué más partíu con cognados del Makah. El Nitinat y el Makah comparten la desnasalización de los fonemes /*m/ y /*n/ en /b/ y /d/. Esta ye curiosamente una traza d'área llingüística que se dio tamién en Quielute (llingües chimakuas). Estos dos llingües tamién comparte la perda de les sonantes glotalizadas con una compensación alargatoria de les vocales curties precedentes.

Comparanza léxica

Los numberales en distintes llingües wakash son:^[11]

GLOSA	Septentrional			Merdional			PROTO- WAKASH
GLOSA	Kwakiutl	Haisla	Heitsuk	Nootka	Makah	Nitinat	PROTO- WAKASH
'1'	nˀəm	n̓auxʷ	m̉ṇúkʷ	c̉awaa/ n̉up	c̉akwaˑʔak	c̉awaaʔk	*
'2'	maʔɬ	maɬ-	mảḷúkʷ	ʔaƛa	ʔaƛ	ʔaƛ	*
'3'	yudəxʷ	yúdukʷ yudúkʷ	yúdúkʷ	qacc̉a	wiˑ	qakac̉	*
'4'	mu	mukʷ muukʷ	múkʷ	muu	buˑ	buu	*
'5'	səkʼa	səkʼa	sk̉ákʷ	el sočʼa	šoč̉	šoč͗͗	*
'6'	qʼəƛʼa	q̓ətʼla	q̉ƛ͗áukʷ	n̉upu	č̉iˑx̣ʷ	č͗͗iix̣paaɬ	*
'7'	ʔəƛəbu	maɬɔ́ːs	maɬảús	ʔaƛpu	ʔəƛəbu	ʔaƛpuu	*
'8'	məʔɬɡʷənəɬ	yudəxʷɔ́ːs	yútxʷáus	ʔaƛakʷaɬ	ʔaƛasub	ʔaƛasib	*
'9'	nˀanˀəma	muwɔ́ːs	m̉ám̉ṇíh̉a	c̉awaakʷaɬ	c̉akwaˑsub	c̉awaasib	*
'10'	ləʔəstu	q̓áapu q̓ápɔː	h̉ak̉as	ḥayu	ƛax̣ʷ	ƛax̣ʷ	*

El sistema de cuenta ye vigesimal.

Referencies

↑ Ethnologue:Statistical summaries
↑ Ethnologue report for language code: Haisla
↑ Ethnologue report for language code: Kwakiutl
↑ Ethnologue report for language code: Heiltsuk
↑ ^5,0 ^5,1 Stephen Adolphe Wurm, Peter Mühlhäusler & Darrell T. Tryon (1996). Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Maps. Tomu II. Berlín: Walter de Gruyter, páxs. 1114. ISBN 978-3-11013-417-9.
↑ Escastáu como llingua materna dende 2002.
↑ ^7,0 ^7,1 Ethnologue report for language code: Nootka
↑ Kenneth Katzner (2002) [1977]. The Languages of the World. Nueva York: Routledge, páxs. 343. ISBN 978-0-41525-004-7.
↑ Wiliam I. Jacobsen Jr., 1979, p. 771
↑ Kortlandat, 1975
↑ «Wakash Numerals (Eugene Chan)». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-03.

Bibliografía

William H. Jacobsen Jr. (1979): "Wakashan Comparative Studies" en The languages of native America: Historical and comparative assessment, Campbell, Lyle; & Mithun, Marianne (Eds.), Austin: University of Texas Press.

[1] Ethnologue:Statistical summaries

[2] Ethnologue report for language code: Haisla

[3] Ethnologue report for language code: Kwakiutl

[4] Ethnologue report for language code: Heiltsuk

[Tryon1114-5] 5,0 ^5,1 Stephen Adolphe Wurm, Peter Mühlhäusler & Darrell T. Tryon (1996). Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Maps. Tomu II. Berlín: Walter de Gruyter, páxs. 1114. ISBN 978-3-11013-417-9.

[6] Escastáu como llingua materna dende 2002.

[Ref1-7] 7,0 ^7,1 Ethnologue report for language code: Nootka

[Katzner343-8] Kenneth Katzner (2002) [1977]. The Languages of the World. Nueva York: Routledge, páxs. 343. ISBN 978-0-41525-004-7.

[9] Wiliam I. Jacobsen Jr., 1979, p. 771

[10] Kortlandat, 1975

[11] «Wakash Numerals (Eugene Chan)». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-03.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]