Les llingües wakash son una familia de llingües orixinaria d'América entá falaes na zona costera al occidente de la Columbia Británica (Canadá), incluyida la Islla de Vancouver. Según Edward Sapir, perteneceríen al grupu Algonquino-Wakash de les llingües amerindies; Voegelin y otros cunten que tratar d'una familia aisllada.

Llingües wakash
Distribución xeográfica Mariña Occidental de Norteamérica (Columbia Británica)
Países  Canadá
Falantes ~795 (2009)[1]
Subdivisiones Grupu septentrional
Grupu meridional
ISO 639-2 wak
Códigu Glottolog waka1280


Distribución de les llingües Wakash.

Ver tamién
Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Introducción editar

Les llingües de la familia distribuyir nel área alredor de la islla de Vancouver, ocupando tamién una parte substancial de tierra firme al norte de la mesma, na Columbia Británica. L'área d'orixe d'estes llingües paez coincidir cola área qu'ocupen anguaño yá que gran parte del so vocabulariu patrimonial referir a términos marítimos, rellacionaos cola pesca, el trabayu en madera o la fabricación de canoes, lo que suxure qu'históricamente'l léxicu del proto-wakash taba acomuñáu al mesmu tipu de mediu natural que'l qu'ocupen anguaño.

Entá ye más Sapir señala amás del ellaboráu léxicu del nutka pa munches especies marines, señala inclusive la esistencia de sufixos locativos en kwakiutl y nutka pa referise a actividaes qu'asoceden na sablera, la mariña predresa o'l mar. Tocantes a la cultura material dellos aspeutos culturales rellacionaos col potlatch apaecen nel estratu léxicu más antiguu del nutka esistiendo numberosos términos rellacionaos con mercar, dar fiestes, celebrar potlatchs y celebrar ceremonies de pubertá femenines. Esti aspeutu cultural refléxase inclusive na gramática que nuevamente contién sufixos acomuñaos col potlach, lo cual incidentalmente prueba l'antigüedá d'esos desarrollos culturales.

La familia de llingües wakash foi identificada na so forma actual por Boes (1889) quien nun trabayu de campu llogró identificar un bon númberu de correspondencies léxiques y sufixos gramaticales ente'l nutka y el kwakiutl.

División interna editar

Les llingües wakash amuesen una clara distinción en dos grupos primeramente llamáu kwakiutliano y nutcano, y agora mayoritariamente llamaos septentrional y meridional pa refirse a dambos grupos de manera más neutral ensin destacar nenguna llingua en particular como representante de los dos grupos. El grupu septentrional (kwakiutiliano) alcontrar na parte noroccidental de la islla de Vancouver y la tierra firme sobre la Columbia Británica. Ente que el grupu meridional estender a lo llargo de la mariña occidental de la islla de Vancouver y el cabu Flattery.

La diferencia ente estos dos cañes foi xulgada de manera distinta por distintos autores. Sapir (1911) consideró que difieren tanto como'l llatín y les llingües eslaves dientro de la familia indoeuropea. Pela so parte Swadesh (1948) suxurió que la diferencia sería más bien similar a la diferencia ente'l inglés y les llingües escandinaves dientro de la subfamilia xermánica, los sos cálculos glotocronológicos envaloraben un tiempu de diverxencia ente'l nutka y el kwakiutl de 29 sieglos. La familia wakash consiste en 7 llingües conocíes:

I. Wakash septentrional

1. Haisla (< Xaʔisla k’nala) (o Kitamat) 25 falantes (1991)[2]
2. Kwak'wala (o kwakiutl, falada polos Kwakiutl del sur y Kwakwaka'wakw) 190 (1991)[3]
A. Heiltsuk-Oowekyala (o Bella Bella)
3. Heiltsuk 300 (1991)[4]
4. Oowekyala

II. Wakash meridional

5. Makah 200 (1977);[5] <10 (1996)[5][6]
6. Nitinaht (tamién Nitinat, Ditidaht, Nootka del Sur)
7. Nuu-chah-nulth (tamién Nootka, Nutka, Aht, West Coast, T’aat’aaqsapa) 505 (2001);[7] 200[7]-600 (2002)[8]

Carauterístiques comunes editar

Les llingües wakash son llingües polisintétiques con una morfofonémica complicada, fuertemente sufijantes con sufixos léxicamente bien específicos. La distinción ente categoríes gramaticales como nomes, verbos o axetivos ye bastante difusa.

Fonoloxía editar

L'inventariu consonánticu foi reconstruyíu tentativamente por Swadesh (1953), y anque esta reconstrucción nun se sofita nel métodu comparativu estrictu, incluyendo la reconstrucción la proto-llingua, otros autores que trabayaron en llingües wakash consideren razonable'l sistema consonánticu propuestu[9]

Llabial Dento-
Alveolar
Llateral Alveolar Palatal Velar Llabiu-
velar
Uvular Llabiu-
uvular
Glotal
Obstruyente sorda *p *t *t͡ɬ *k *kʷ *q *qʷ
Obstruyente glotalizada *pʔ *tʔ *t͡ɬʔ ʔ *kʔ *kʷʔ *qʔ *qʷʔ
Obstruyente sonora *b *d *d͡ɮ *g *gʷ *ɢʷ
fricativa sorda *s *x *xʷ *χʷ *h
Sonorante simple *m *n *l *j *w
Sonorante glotlizada *mʔ *nʔ *lʔ *jʔ ʔ *wʔ

Dacuando empléguense dellos signos distintos de los del AFI, per parte de los americanistes en concretu empléguense frecuentemente:

  • <λ, λ', λ > = AFI /t͡ɬ, t͡ɬʔ, d͡ɮ/
  • <c, z> = AFI /ʦ, ʣ/
  • <y> = AFI /j/

Tocantes a les vocales reconstrúyense trés vocales curtios /i, a, o/ y trés llargues /ī, ā, ū/.

Wakash septentrional editar

El kwakiutl o kwak'wala ye la única llingua wakash septentrional de la qu'esisten una descripción estensiva. Un vocabulariu de Boes (1893) documenta numberoses diferencies léxiques ente les llingües de la caña septentrional y Bach y Bates (1971) amuesen delles correspondencies fonétiques ente'l Haisla y el kwakiutl. Pela so parte el trabayu de campu sobre'l Heiltsuk probó que tien tonu o más esautamente acentu tonal.[10] Nun ta claru si esta carauterística ye un arcaísmu reteníu del proto-wakash o una innovación d'esta llingua. Conxeturóse amás de qu'esta carauterística podría esplicar la périda de vocales na primera sílaba, lo que dio llugar a grupos consonánticos en posición inicial nes llingües de la caña septentrional. Esta perda nun se da en proto-kwakiutliano pero sí en delles llingües descendientes.

Amás haise documentáu un préstamu léxicu masivu dende'l Heiltsuk escontra llingües salish como'l Comox o'l Bella Coola. Y paez ser qu'esisten préstamos más numberosos dende'l wakash septentrional a les llingües salish qu'a la inversa. Los préstamos concéntrense especialmente nel vocabulariu "ecolóxicu" referíu a animales, plantes y elementos teunolóxicos autóctonos. Esto suxure una vegada más que les llingües wakash son les llingües autóctones del área, frente a llingües intrusivas nella como les llingües atabascanes o les llingües salish.

Wakash meridional editar

El nutka ye la principal llingua wakash d'esti grupu, presenta numberoses variantes dialeutales que se distribúin a lo llargo de la mariña occdiental de la isla de Vancouver. El Nitinat falar nun área daqué menos estensa al sur de la llingua anterior. El Makah falar en cabu Flattery.

Esisten delles isogloses qu'estremen ente les llingües wakash meridionales y septentrionales:

  • Les llingües meridionales desenvolvieron soníos rellacionaos cola africada /č/ onde les llingües septentrionales tienen soníos rellacionaos cola oclusiva palatalizada /ky/.
  • Les llingües meridionales han peridido la diferencia de sonoridá nes oclusives.
  • El desenvolvimientu de faringales nes llingües meridionales.
  • La perda de /*ɬ/ nes llingües meridionales.

Jakobsen y Haas (1969) realizaron una cantidá apreciable de trabayu comparativu coles llingües wakash meridionales. Dichu trabayu foi daqué más estensivu con cognados Nutka-Nitinat y daqué más partíu con cognados del Makah. El Nitinat y el Makah comparten la desnasalización de los fonemes /*m/ y /*n/ en /b/ y /d/. Esta ye curiosamente una traza d'área llingüística que se dio tamién en Quielute (llingües chimakuas). Estos dos llingües tamién comparte la perda de les sonantes glotalizadas con una compensación alargatoria de les vocales curties precedentes.

Comparanza léxica editar

Los numberales en distintes llingües wakash son:[11]

GLOSA Septentrional Merdional PROTO-
WAKASH
Kwakiutl Haisla Heitsuk Nootka Makah Nitinat
'1' nˀəm n̓auxʷ m̉ṇúkʷ c̉awaa/
n̉up
c̉akwaˑʔak c̉awaaʔk *
'2' maʔɬ maɬ- mảḷúkʷ ʔaƛa ʔaƛ ʔaƛ *
'3' yudəxʷ yúdukʷ
yudúkʷ
yúdúkʷ qacc̉a wiˑ qakac̉ *
'4' mu mukʷ
muukʷ
múkʷ muu buˑ buu *
'5' səkʼa səkʼa sk̉ákʷ el sočʼa šoč̉ šoč͗͗ *
'6' qʼəƛʼa q̓ətʼla q̉ƛ͗áukʷ n̉upu č̉iˑx̣ʷ č͗͗iix̣paaɬ *
'7' ʔəƛəbu maɬɔ́ːs maɬảús ʔaƛpu ʔəƛəbu ʔaƛpuu *
'8' məʔɬɡʷənəɬ yudəxʷɔ́ːs yútxʷáus ʔaƛakʷaɬ ʔaƛasub ʔaƛasib *
'9' nˀanˀəma muwɔ́ːs m̉ám̉ṇíh̉a c̉awaakʷaɬ c̉akwaˑsub c̉awaasib *
'10' ləʔəstu q̓áapu
q̓ápɔː
h̉ak̉as ḥayu ƛax̣ʷ ƛax̣ʷ *

El sistema de cuenta ye vigesimal.

Referencies editar

  1. Ethnologue:Statistical summaries
  2. Ethnologue report for language code: Haisla
  3. Ethnologue report for language code: Kwakiutl
  4. Ethnologue report for language code: Heiltsuk
  5. 5,0 5,1 Stephen Adolphe Wurm, Peter Mühlhäusler & Darrell T. Tryon (1996). Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Maps. Tomu II. Berlín: Walter de Gruyter, páxs. 1114. ISBN 978-3-11013-417-9.
  6. Escastáu como llingua materna dende 2002.
  7. 7,0 7,1 Ethnologue report for language code: Nootka
  8. Kenneth Katzner (2002) [1977]. The Languages of the World. Nueva York: Routledge, páxs. 343. ISBN 978-0-41525-004-7.
  9. Wiliam I. Jacobsen Jr., 1979, p. 771
  10. Kortlandat, 1975
  11. Wakash Numerals (Eugene Chan) Archiváu el 3 d'avientu de 2013 na Wayback Machine.

Bibliografía editar

  • William H. Jacobsen Jr. (1979): "Wakashan Comparative Studies" en The languages of native America: Historical and comparative assessment, Campbell, Lyle; & Mithun, Marianne (Eds.), Austin: University of Texas Press.