Mate (fervinchu)

El mate (del quechua mati, que significa ‘vasu’ o recipiente pa beber; en portugués llámase chimarrão -‘cimarrón’- y en guaraní llámase ka'ay, siendo ka'a: ‘yerba’, y y: ‘agua’) ye un ferviatu preparáu con fueyes de yerba mate (Ílex Paraguáiensis), planta orixinaria de les cuenques de los ríos Paraná, Paraguái y el cursu superior del Uruguái-. Estes plantes previamente ensugaes, curtiaes y molíes formen la yerba mate, que tien tastu amargo por mor de los taninos de les sos fueyes. Ello ye qu'hai quienes-yos presta endulzar un poco'l mate con azucre, miel o endulzante non calóricu. L'esplume que se xenera al «cebar» débese a los glicósidu que la yerba mate contién.

Mate (fervinchu)
Nome	Mate (fervinchu)
Procedencia	Brasil, Paraguái, Uruguái y Arxentina
Procedencia	Brasil, Paraguái, Uruguái y Arxentina
Detalles
Materiales usaos	fueya de mate Ilex paraguariensis
Productu natural de	Ilex paraguariensis
Más información
Historia	historia de la yerba mate (es)
Caráuter unicode	🧉
[editar datos en Wikidata]

Bombilla.

Cómo se toma mate.

Yera consumío dende la época precolombina ente los pueblos orixinarios guaraníes (y por influyencia d'esto, tamién lo facíen otros grupos que realizaben comerciu colos guaraníes, como los querandíes, los pampes antiguos, tobes, etc.).

Foi adoptáu rápidamente polos colonizadores castellanos, y quedó como parte del raigañu cultural n'Arxentina, Bolivia, Brasil, Chile, Paraguái y Uruguái, países u se consume mayoritariamente.

En Chile foi consumíu con frecuencia hasta'l sieglu XIX, cuando foi reemplazáu na mayor parte del país pol té, a costafecha de la influyencia británica. El so consumu continúa pero a menor escala; ye habitual en zones rurales del centru y sur del país, nel pueblu mapuche y na patagonia chilena onde la so popularidá ye mui alta. Inclusive se llevantó un monumentu al mate na ciudá de Coyhaique.

En Bolivia consúmese de cutio na zona del Gran Chaco bolivianu. Fuera de la so zona d'orixe, hai poco convirtióse nún ferviatu mui popular en Siria, onde parez ser que foi llevao por emigrantes que vivieron n'Arxentina y regresaron al so país.

Como asocede col té, el café o'l chicolate, el mate poseye un efeutu estimulante debío a la mateína (sinónimu de la cafeína) que contién. Sicasí, la mínima proporción que se toma d'esta sustancia (más alló de que'l mate contenga poca mateína), pol fechu de tomalu cola mesma yerba moyao n'agua delles veces, y ente delles persones -si se toma en grupu- fai que'l mate nun seya adictivo, a diferencia del café. Poro, el fechu de que la xente tome mate, ye un fechu de costume (cuasi como'l de llavase la cara al llevantar) y non d'adicción (como munchos puen llegar a pensar). Aproximao, pa qu'una persona tome la mesma cafeína qu'hai nuna taza estándar de café (que yá de por sí ye mínima) debe tomar dos cebadures distintes (cambiar dos veces la yerba completamente), en trés llitros d'agua, nún mate de tamañu medianu, y beber toa esta cantidá de ferviatu una persona sóla (y na mayor brevedá de tiempu posible).l

Amás améstase-y un efeutu, que ye compensao pol altu consumu d'agua que se realiza cuando se matea, resultando asina un ferviatu depurador y ―al poseyer antioxidantes― preservador del organismu. Como los otros ferviatos mentaos, el mate tien cierta acidez, razón pola que munches veces se-y añaden ―n'escases proporciones― otres yerbes (dixestives, reguladores de la función hepática, sedantes, etc.) que son a neutralizar l'acidez como tamién compensar el llixeru efeutu estimulante de la cafeína.

Tradicionalmente, el mate bébese caliente al traviés d'un sorbete denomáu bombilla colocáu nún pequeñu recipiente, que ye denomáu ―según la zona― «mate», «cuya», «porongo» o «guampa», que contién el ferviatu.

Polo común estrémase'l recipiente llamáu porongo del llamáu «mate» por ser el primeru de mayores dimensiones y de boca ancha. Anque s'obtienen normalmente del porongu (Lagenaria siceraria), una cucurbitácea cuyu frutu tien una corteya fuerte y lleñosa apta pa ser usada como recipiente, dende tiempos coloniales realizárense mates de plata, cuernu vacunu (guampa), porzolana, vidru o madera (en xeneral quebrachu o palu santu) o cazuña de güe llabrada.

Etimoloxía y otros nomes

Al aportar los conquistadores a estes tierres, notaron que los nativos prauticaben el ritual de xuntase a beber un ferviatu a los que los guaraníes llamaben ca'á iguá. Esta espresión remanez de los vocablos guaraníes ka'á (yerba) y ý (agua) y guá (procedencia), lo que se pue traducir como ‘agua de yerba’.

La espresión «mate», naz del vocablu quechua matí, que significa calabaza (el recipiente pa beber mate suel ser fechu de calabaza). El mesmu tomábase al traviés d'una cañina denomada tacuarí, en cuyu postreru allugábase una semiente agüecada que facía les veces de filtru.

Tamién se lu llamara «té del Paraguái» u «oru verde».

Por estensión, los conquistadores denomaron d'esti xeitu al ferviatu ellaborao a partir de la yerba (Ílex paraguayensis).

Historia y significáu cultural del mate

Típica imaxe del Uruguái: un peatón anónimu col so termu y el so mate nún espaciu públicu.

Los conquistadores que víen a los nativos tomalu, teníen la creyencia de que'l mate yera una «yerba del degorriu» por desconocer la so práutica. Sosteníen amás que yera una bébora de folgazanes, yá que los nativos dedicaben delles hores por día a esti ritu.

El mate s'orixinó como un ritu de los nativos guaraníes nel territoriu que güei ocupa'l Paraguái y les provincies arxentines de Misiones y Corrientes, los guaraníes sepultaben los restos de los sos seres queríos y nesi mesmu llugar llantaben yerba mate, llueu que la planta crecía, collechábenla y la tomaben en «rueda» coles sos families de la mesma manera que se realiza anguaño. Los nativos guaraníes realizaben estos ritos porque creyíen que d'esa manera l'espíritu de los sos seres ellí enterraos diben medrar cola planta de yerba mate y pasar al traviés del mate al so cuerpu y permanecer con ellos. Tamién solíen plantar onde enterraben a los sos parientes distintos tipos de vexetales comestibles porque creyíen qu'asina crecía meyor la planta.

Los castellanos adicaron qu'a los guaraníes, el mate los fortificaba pal trabayu y en casu de necesidá-yos servía d'alimentu. Haza 1714, el so usu enanchárase a Bolivia y Chile. Los ingleses de Chile (que s'ocupaben de la trata d'esclavos trayíos d'África) vieron que tamién beneficiaba a los negros, prebáronlo y lleváronlo a Londres, u foi mui bien recibíu. Inclusive se pensó en reemplazar el tradicional usu del té por esta bébora, ya que yera más provechosa y inclusive más barata; pero como les misiones xesuítiques del Paraguäi yeren el so únicu productor, y el comerciu del té-yos reportaba tan bones ganancies, desechose la idea.

Según l'antropólogu Daniel Vidart, el mate ye daqué más qu'una bébora. Ye una tradición que vence los vezos aisllacionistes del criollu y empareya les clases sociales... y al traviés de los tiempos, ye'l mate quien fexoo la rueda d'amigos, y non la rueda quien truxo al mate. Y non solo eso, tamién ye un símbolu pa tou aquel que s'alloña del so país natal (Paraguái, Uruguái, Arxentina, Chile, Brasil y Bolivia) y alcuentra n'él una alcordanza y un enllaz cola so tierra.

Preparación del mate

Artículos principales: b:es:Manual del mate y la yerba mate/Preparación y Preparación nel “Manual del mate y la yerba mate”

Pa preparar un mate cebáu échase la yerba nún recipiente llamáu mate o calabaza, hasta les trés cuartes partes del mesmu. Llueu tapécese cola mano, colócase haza abaxo y ximiélgase (esto fai que les partícules más fines queden na parte cimera, y nun empetren la bombilla). Colócase nuevamente boca arriba y añádese-y un poco d'agua tebio o frío cerca de l'arba. L'agua debe tar a una temperatura cercano a 90 °C (enantes del puntu d'ebullición). Déxase posar dalgunos segundos (hasta qu'absuerba l'agua) y termínase d'enllenar con agua caliente, hasta aproximao 7 u 8 mm de l'arba. Lleu d'un o dos minutos, colócase la bombilla tapeciéndo-y la boca cola dea y presionando firmemente hasta'l fondu.

El tomar mate, convirtióse nún vezu social que realizase munches veces en conxuntu. Ye dicir, que delles persones comparten el mesmu mate, enllenándolu dafechu pa cada bebedor, onde ún d'ellos oficia de cebador. Esti cebador ye l'encargáu d'enllenar el mate y, a mou de rolda, pasalu al siguiente bebedor.

Tamién ye un vezu mui común endulzalu. Esto puee facese de dos maneres: una d'elles ye mecer l'endulzante col agua, colo cualo llógrase un tastu homoxeneu; y la otra ye amestar l'endulzante ente cebada y cebada.

Curado del recipiente

Los recipientes de calabaza o de madera débense curar enntes d'usase, pa que nun tresmitan a la bébora tastos estraños, anque'l curado del mate prollóngase per tola so vida útil como recipiente («el mate se cura cebando»). Pa facelo déxase'l mate preparáu per un tiempu enantes d'usase pela primer vegada, xeneralmente ente 24 hores a 5 díes.

Cebáu

L'actu de agregar agua al ferviatu denómase «cebar mate». Nun se debe moyar tola yerba. Primero débese echar l'agua cerca de la bombilla y llueu dir moyando'l restu. Dalgunos pa cebar encusten un poco la yerba como pa dexar un fuexu pa echar ellí l'agua de xeitu que seya menos amarga y que nun pasen pela bombilla restos de yerba mate.

Llinguaxe del mate

"Matear"

«Matear», ye dicir, tomar mate en rondas de mate, ye toa una ceremonia con un específicu llinguaxe, anque ―como en tou llinguaxe― puen dase variaciones según el contestu y la rexón.

Anque n'Arxentina y Uruguái ye común la frase «un mate no se le niega a nadie», verase que tala espresión nun ye absoluta.

"Ensillar" el mate

"Ensillar" el mate ye l'actu de saca-y daqué de yerba usao (non too) y amestá-y un poco de yerba nuevo. Con esto pescánciase que'l mate caltenga'l tastu un poco más de tiempu (si ye qu'ún nun quier volver a preparalu).

"Mate del sonso"

El mate anicial que s'entrega primeramente a una persona nuna rolda de mate ye llamáu mate del sonso (zonzo = fatu) ya que se considera a talu mate como demasiao fuerte y inda ensin el tastu o bouquet afayadizo, xeneralmente tómalu'l cebador mesmu, o se lu descarta. En Paraguái, al descartar el primer mate, ye común dicir que ta reserváu a Santu Tomás faciendo referencia al fenómenu pel que la yerba absuerbe l'agua anicial, como si dalgún espíritu tuviéralu consumiendo.

"Dar gracias"

N'Arxentina, Bolivia, Brasil, el sur de Chile, Paraguái y Uruguái, nun se-y agradez al cebador cada mate. Cuando una persona diz «gracias» nel intre de devolver el mate al cebador, quier dicir que yá nun siguirá tomando.

Formes d'ufiensa al cebar

Ye grave ofensa que nuna rolda de mate'l cebador (o la cebadora, ya qu'en delles rexones si hai una muyer, suel ser la distribuidora del ferviatu) omita o "puentee" a daquién, tala persona omitida o "ninguneada" o "puenteada" o "castigada una vuelta" nel llinguaxe del mate ye considerada como totalmente despreciada. (En grande parte del campu arcentín y uruguayu, acostúmase a que cebe'l mate'l propietariu del mesmu, y non necesariamente la muyer. Considérase ofensivo cebar mates ayenos ensin permisu).

Un xestu de refugu haza daquién puee ser ufrir ostensiblemente'l mate cola bombilla apuntando "hacia atrás" (en direición opuesta a quien va recibir esi mate) pa esto esiste la espresión gauchesca: «Con bombilla hacia atrás, pa que no volvás».

Mate "largo"

Llámase "mate largo", "alargar el mate" o "dormir el mate" cuando daquién retién per un tiempu relativamente prollongáu'l mate enantes d'entregalu a la persona que ta cebando. Otru usu que se-y da a esta frase ye pa indicar que'l mate tien poca yerba y muncha agua. En Paraguái y Arxentina suel facese la chancia de dicir «Largá el mate, que no es micrófono», pa indica-y a ún que ya retuvo'l mate en manes per un bon tiempu y qu'entaine en terminalu pa siguir la rolda. N'Arxentina suelse entrugar: «¿Qué, le estás enseñando a hablar?». N'Uruguái dizse a la persona que ta «conversando o durmiendo el mate». Pola contra, si el mate ye demasiao curtiu (porque tien muncha yerba) suelse dicir que ye "corto como patada de chancho".

Mate caliente

Antiguamente, si la muyer ufría a daquién un mate caliente ―anque non ferviente― o dulce solía entendese qu'esa muyer taba demostrando amor. Otres formes d'espresar el deseyu foi o ye (en delles zones caltiénse en puxu) l'endulzar el mate (en momentos o situaciones en que se bebe amargu), o amestá-y ingredientes como'l abeyera.

"El del estribo"

Ye l'últimu mate que se-y ceba a una persona enantes de marchar del llugar du ta la rolda. «Del estribo» por aquello de subise al caballu: yera l'últimu, enantes de subise al caballu y colar.

"Quedar rengo"

De cutio emplégase la espresión 'quedar rengo' cuando una persona bebió un mate namái, y enantes de marchar, desea y pide tomar un mate más pa nun 'quedar rengo' (coxu), ye dicir, un mate pa cada pierna.

Vocabulariu

• "Matera": tipu de 'bolsu' onde se pue llevar el mate xunto al termu, de tala manera que permanezan en posición vertical pa qu'asina nun caya nin la yerba nin l'agua caliente. Esti términu ye utilizáu especialmente n'Uruguái; n'Arxentina conózselu tamién como "termera" o "porta termo".
• "Matera" llámase tamién a una habitación allugada xunto a un galpón (tenada) o separtada de la casa, en que los gauchos axunten pa tomar mate o p'almorzar. Suel tar escasamente amueblada, anque dispón d'una chimenea pa calecer agua pal mate y asar carne. Tamién s'usa p'agopiar trabayadores temporarios.
• "Cebadura": yerba necesario pa rellenar una vez el mate.
• "Cebar": ye l'aición d'echar agua a la temperatura afayadizo nel mate sobre la yerba.
• "Amargo": el mate ensin endulzáu, por estensión talu términu ye utilizáu de xemes en cuando como sinónimu de l'aición de matiar; más común en poques partes d'Arxentina y especialmente n'Uruguái. Con mayor frecuencia: "tomar unos amargos", esta aición namái indica tomar mate del tipu amargu.
• "Agua cruda": l'agua calecío a puntu pa preparar un mate, esto suel ser ente los 60° a 80° C, na pava o caldera esto faise notar cuando escomienza a "chiflar" echando dalgún vapor y se formen pequeñes burbuyes d'aire nes paredes del recipiente.
• "Agua quemada": l'agua qu'entró en puntu d'ebullición (usualmente a 0 msnm la temperatura de fervor ye a los 100 °C), l'agua pierde osíxenu y da al mate un tastu desabrío; polo que se suel llamar:
• "Mate de gurí" (mate de neñu) al poco gustosu ya que ta preparáu con "agua quemao" ye dicir: agua que llegó a ferver.
• "Lavado": ye una carauterística del mate, refierse a cuando la yerba pierde'l tastu. "Este mate está lavado".
• "Bostear y ensillar": métodu utilizáu cuando'l mate ta llaváu; se refier, primero, a sacar aproximao 1/3 de la yerba ya usao y introducir, llueu, nuevo, al encís de que'l mate retome'l tastu.
• "Dada vuelta" o "dar vuelta la bombilla": dízse de l'aición de camudar la bombilla a una posición opuesta a la orixinal, calteniendo'l tastu per más tiempu.
• "Piscina" o "empantanado": dizse cuando l'agua tapez completamente la yerba. Tamién conocíu como "palangana".
• "Montículo" o "Montaña": refierse a la yerba remanente del mate, pa ser usao na aición "dada vuelta" con yerba non usao, caltener la llombina permite tener un mate que dure más tiempu ensin llavase.
• "Tapado": no tocántenes a la dificultá o bien a la imposibilidá de succionar pela bombilla.

Variantes

Mate tradicional de calabaza con pava (caldera).

Mate modernu con pava (caldera) llétrica

Mate amargu

En delles partes del Conu Sur prefiérese beber el mate ensin endulzalu como lo faen ayuri n'Arxentina y Uruguái. A ésta aición en Brasil y grande parte d'Arxentina dízse-y «cimarrón», atalántase por esto al mate non endulzáu. Munches persones camienten que'l mate debe ser tomáu d'esta forma, considerando al mate dulce (seya pol agregáu d'azucre o de dalgún otru endulzante) como una especie de profanación. "Cimarrón" yera'l nome que se daba antiguamente nel campo al ganáu xabaz, especialmente, al caballu, que taba tan arreyáu al gauchu.

Mate dulce

Ye consideráu polos tradicionalistes como un mate falsu, y la diferencia consiste en qu'en cada cebada s'incorpora azucre a gustu del bebedor; tamién s'usa cuando na rolda hai neños presentes. Esta forma de preparación ta mui espardida n'Arxentina, ente los habitantes de la provincia de Santiago del Estero y, anque non tanto, de Buenos Aires y la so arredolada. Tamién denómaselu «mate entrerriano» pola costume enrraigonada na Entre Ríos d'amestá-y azucre al mate. Esta costume remanez de los inmigrantes, tanto los provenientes d'Alemaña, como nes importantes colonies xudíes d'esa provincia llegaos de los países del este d'Europa, ente quienes tamién se da esa costume; estos tomaben el mate agregando un pequeñu tarrón d'azucre (que dalgunos colocaben direutamente na boca), p'apagar un poco'l tastu amargo del ferviellu. La costume espardió, anque sustituyendo xeneralmente'l tarrón d'azucre por cullaraes de la mesma sustancia. En Chile, esta forma de preparación del mate eta espardida mayoritariamente en zones rurales.

Nel mate dulce tamién suelen amestase edulcorantes artificiales, tanto por problemes de salú como la diabetes, como por problemes d'estética, anque como endulzante alternativu ye preferible la natural ka'á je'é que ye una de les yerbes (que s'usen pa preparar tolos mates nel Paraguái) que se-y amesta pa dar un toque dulzón (Stevia rebaudiana). En Perú ta espardíu en zones rurales, y prepárase con coca o dulce estilu té con rodaxes pequeñes de llimón o naranxa.

La calabaza, onde se bebe mate cimarrón, enxamás nun s'usa pa consumir mate dulce, ya que'l tastu del azucre perxudica la so posterior utilización pa un "amargo", dizse que "estropea el sabor" del mate. En Chile, los recipientes pa tomar el mate, son llamaos namái mates, y son, tradicionalmente, de plata. Nos sieglos anteriores, "l'aristocracia criolla" llucía mates fechos d'oru, con incrustes de xoyes precioses.

Derivaos

Quienes acostumen a tomar mate amargu suelen considerar que'l dulce nun es mate.

Un datu graciosu: n'Uruguái suel dicise que los homes que tomen mate dulce son colpaos poles sos muyeres, una vieya creyencia pa desprestixar a esti mate, polo que ye mui difícil ver un home tomar esti mate (polo menos en públicu); mentes que na muyer ye mui común.

Mate de lleche

La diferencia col mate amargu ye qu'en cuenta de cebar con agua, faese con lleche y azucre. Esta variante tien la desventaya de nun poder llimpiar fácilmente la bombilla y el mate, por ello suelen utilizase unos distintos a los de les variantes tradicionales. Nel Paraguái, tamién s'aveza a cebar mate dulce de lleche caliente, cambiando la yerba por cocu arrallao, o poner primeramente yerba, y sobre ella cocu arrallao.

Mate con otres yerbes

Ye posible adicionar otras yerbes ("yuyos") al ferviatu (tanto al agua con que se ceba'l mate como direutamente a la yerba mate) pa dá-y un tastu diferente o con fines melecinales. Ye común amestalu con yerbes con propiedaes dixestives o sedatives, por exemplu: coca, nielda, poléu, abeyera, menta, "roderu", incayuyu, té de burru, axenxu, carquexa, anís, etc.

Nel Paraguái esta bébora consúmese cuásique nún 90% con yerbes o yuyos melecinales nativos de la rexón, que los indíxenes guaraníes yá conocíen y utilizaben. La variedá de yerbes adicionaes ye amplia, abarganando anís, axenxu, semientes de llinu, boldu, manzaniella, jaguareté ka'a, fueyes d'ocaliptu, fueyes de menta, suico, siempre vive, azafrán, caña brava, pynó guzú rapó, doradiella, urusu he’ê, borraxa, llimón sutíl, malva, jate’i ka’a y otres.

Mate de té

El mate de té, ye consideráu otra variante del mate dulce; esti mate nun se realiza con yerba mate y ye mui común na Provincia d'Entre Ríos y mui popular ente los neños y mogotes. Como'l so nome indica, prepárase con té (negro xeneralmente) y llimón como ingredientes principales; nun s'usa la calabaza del mate, sinón dalgún recipiente asemeyáu a una taza (ya qu'esti mate al ser dulce y con té derrotaría'l tastu del "cimarrón"), lo que tienen en común ye que sí s'utiliza bombilla. Opcionalmente puédense amestar una grande variedá d'ingredientes siendo populares dalgunos "yuyos" o yerbes como, por exemplu, menta, cedrón, boldo, texa, manzaniella. Tamién ye popular amestar dalgunos otros aditivos como corteyes de naranxa o rodaxes d'esta mesma fruta, trozos de mazana, cocu arrallao (Influyencia paraguaya), o inclusive hai quienes gusten d'amestá-y corteya de banana (Influyencia brasilana), ente otros. Una vuelta seleicionaos los ingredientes y colocaos na taza échase l'agua caliente acompañando cada cebada d'azucre (o dalgún edulcorante si se prefier). Ye tradición pa esti tipu de mate'l tomalu nos "pigazos" pel iviernu, debío a que l'agua ye un poco más caliente que'l mate tradicional (ente 80º y 90º) y debío tamién a les propiedaes dixestives del té con llimón y de los "yuyos" normalmente utilizaos. El mesmu nun guarda nenguna rellación cola yerba mate. Lo que sí tien en común ye'l compartilu, l'agua caliente y la bombilla.

Monumentu al Mate, departamentu de San José, Uruguái.

Mate con otros amiestos

Nel Paraguái asina como nel nordeste arxentín ye frecuente que s'amientes zume de naranxa, pomelu u otros cítricos, corteya de naranxa o llimón y, inclusive, café. Nel noroeste arxentín, anque predomina'l consumu de mate cimarrón, en ciertes ocasiones realizase'l llamáu "yerbiao", que consiste n'añader golispiu (xeneralmente caña quemao) al mate. Anguaño pue comprase yerba mate saborizao con naranxa, llimón, etc..

Hasta entamos del sieglu XX yera frecuente ente los gauchos añader unes gotes de xinebra al cimarrón. La xinebra ―delles llamao "chinchibirria"*― fixérase común nel actual territoriu arxentín y uruguayu pola mor de les masives y barates importaciones de xinebra dende los Países Baxos yá a fines del sieglu XVII. N'Arxentina, entóncenes, conozse como mate cimarrón al que tien daqué de ginebra ente cada cebada. En Chile añádense pingues de golispiu o piscu pa preparar el llamáu "mate con punta".

Considérase que facilita l'endelgazar consumir en ferviatu una mestura de yerba mate con cochayuyu o cachiyuyu, cedrón, roderu, hisopu, peperina, poléu, menta o ocle fucus.

Otres bebíes preparaes con yerba mate

Anque ye la principal nos países del Ríu de la Plata, el mate nun ye la única bebida a base de yerba mate.

Tereré

Artículu principal: Tereré

El tereré (pallabra d'orixe guaraní) ye una bebida tradicional, d'ampliu consumu nel Paraguái, el Noreste arxentín y la Mesopotamia(Entre Ríos,Corrientes, Formosa,Misiones y Chaco).

Una forma de tereré, consistente nuna mestura d'agua bien frío con yerba mate, remedios refrescantes naturales (yerbes melecinales) y xelu. Como yerbes suelen emplegase la menta (Mentha arvensis), el cedrón (Aloysia triphylla), menta peperino, de llimón, y otres, como'l kokú (Allophylus edulis) y el roderu. La otra forma de tereré consite en poner nún recipiente de metal 3 deos d'altura de yerba mate y xelu. Preparar nuna Zapica o Termu zume de tastos diferentes Naranxa, Lima, Llimón con abondoso xelu y cebalu. La yerba mate ye puesto en maceración n'agua frío y proporciona una bebida agradable pol so efeutu refrescante, especialmente en xornaes con altes temperatures, evitando asina los inconvenientes del mate fervíu (cocíu). Esta modalidá ye tamién utilizada, na región Pampiana d'Arxentina.

Mate cocíu

Artículu principal: Mate cocíu

El mate cocíu (chá mate, en portugués) ye un ferviatu. La yerba mate fiérvese n'agua, cuélase y se sirve nuna taza. Ye una bebida que reemplaza al café nel almuerzu o la merienda. Consúmese n'Arxentina, Brasil, Paraguái y Uruguái. Delles empreses ufren yerba mate envasao en bolsines, semeyantes a les de té, asina como mate cocíu en forma soluble.

Gaseosa

Pel sieglu XX en diverses ocasiones dalgunes empreses ellaboraron bien de bebíes gaseoses basaes na yerba mate, anque hasta'l momentu l'ésitu foi poco significativo. La primer marca que llanzció'l sabor mate n'Arxentina foi "Gaseosas Ricky" nos años 1960. Otres marques foron "Che Mate", que San Isidro Refrescos presentó en 2002, y "Harlem mate", cuyu tastu yera a mate llaváu, fríu y con gas. En payares de 2003 Coca-Cola Arxentina llanció la marca "Nativa", na qu'invirtió cuatro millones de pesos (1,4 millones de dólares de Los Estaos Xuníos d'América). "Nativa" nun algamó los oxetivos comerciales previstos (vender unos cuatro millones de llitros al añu) y foi retirada del mercáu.

La esplicación más probable de la poca aceutación d'estes bebíes débese, quiciás, al fechu de que se llograra imponer como gaseoses estimulantes les llamaes "coles" y en cuantes al mate la población del Conu Sur foi de gustos tradicionalistes.

Mate refrescante

En dellos cafés de París y en Brasil úfrese mate cocíu fríu en recipientes desechables. En francés denómase maté.

Nos años 1950 en Rio de Janeiro una de les bebíes más populares yera'l mate cocíu xeláu, preparáu en forma casera y comercializáu por vendedores ambulantes nes playes. El popularmente conocío té brasilano escomenzó a ser producío en forma industrial. La primer empresa en facelo foi Leāo Junior S. A., qu'introduxo nel mercáu'l productu "Matte Leāo pronto para beber". Güei la empresa ellabora'l so productu n'envases de 0,3, 0,34, 0,5 y 1,5 llitros en distintes versiones de sabores: natural, llimón, piescu, mazana y diet.

En 2009 el CADE (Conseyu Alministrativu de Defensa Económica), la división antimonopoliu del Ministeriu de Xusticia de Brasil, aprobó la compra de Leāo Junior S. A. por parte de la empresa Coca-Cola. El procesu d'adquisión escomenzara en marzu de 2007. La fusión foi aprobada a condición de que Coca-Cola cediera la so participación na empresa BPW, consorciu con Nestlé fabricante de la marca de tés fríos Nestea.

Mate siriu

El mate foi lleváu a Siria por árabes que vivieron munchos años n'Arxentina y retornaron al so país d'orixe pel sieglu XX. Llevaren tamién la costume d'amestar azucre al mate. Asina, nel sur de Siria, na rexón de Daraa, asina como nel Norte, en Latakia, ye mui popular la inxestión del mate, pero d'una forma distinta a como se consume nel Conu Sur. Utilicen un pequeñu vasu de vidru (de los que s'usen tamién pal té) con yerba mate hasta la metá y una pequeña bombilla. Nun comparten el vasu. Pa cada bebedor debe haber un vasu distintu (esta ye una grande diferencia con respeutu a la tradición del mate en Sudamérica, onde en xeneral el mate ye compartíu).

Carguen agua caliente y una cullaradina d'azucre y revuélvenlo. La caldera d'agua caliente ta disponible nel centru de la mesa. Cada vez qu'anueven l'agua afieren una nueva cullaradina d'azucre. La yerba ye fácilmente atopao nes despenses de Daraa, y son, mayoritariamente, de'orixe arxentín y paraguayu, con etiquetáu n'árabe.

Cerveza de yerba mate

El fabricante brasilanu de cerveces DaDo Bier llanció al mercáu la primer cerveza con yerba mate, baxo la denomación comercial Ilex. Amás de yerba mate, contién llúpulu, agua mineral, formientos y un blend de maltes. Poseye una color verdosa, baxa formentadura y una graduación alcohólica media (7º).

Historia

De la yerba

Artículos principales: Yerba mate § Historia de la yerba mate, y Historia de la yerba mate

Del mate

Escultura d'una caldera y un mate, na ciudá d'Oberá, na provincia de Misiones (Arxentina).

La forma de preparación del mate foi transmitida polos guaraníes a los colonizadores castellanos y portugueses (en portugués terminose llamando chimarrão). Col trescursu del tiempu foi adoptáu como bebida tradicional de los pobladores de Paraguái, Arxentina, Uruguái, parte de Brasil y de Bolivia, llegando a espardese'l so consumu hasta Chile. Demientres el sieglu XIX yera común qu'en Chile'l mate se preparara col "palito" de la yerba mate, lo cualo facía una pequeña diferencia nel mate consumíu por los chilenos.

Anguaño'l mate sigue siendo un ferviatu de grande sonadía en cuasi tolos países mencionaos, sobremanera n'Arxentina y Uruguái, teniendo la particularidá de que ye bebíu diariamente por grande parte de la población. N'Uruguái ye usual ver que consumilu na cai, mentes s'espera'l tresporte (inclusive dientro del mesmu de forma non permitida) o simplemente mentes se camina al trabayu. Nun ye estraño apaniguardar en dalgunos programes de televisión a dalgún conductor col so termu y mate de la que realiza'l so llabor. N'Arxentina ye mui común tomar mate nos viaxes; al empar, ye común ver a laxente tomando mate en places o parques. Cueye aclarar que'l mate n'Arxentina y Uruguái nun suel ser una bebida de consumu individual, sinón que ye costume compartilu ente conocíos. Nestos dos países el mate forma parte de l'actividá cotidiana en munchos fogares y, en dellos casos, n'oficines, onde ye mui común ver a profesionales trabayando frente a les sos ordenadores col termu y el mate acompañando la so actividá. Ye poles sos carauterístiques y pol so baxo costu la bebida por antonomasia del estudiante universitariu nestos dos países. El paraguayu mediu ta consume de tuio yerba mate. Tómalu caliente de mañana enantes del almuerzu. Y dempués del almuerzu hasta la hora de la comida tómalu en forma de tereré. Dempués del pigazu, el tereré continúa, normalemnte interrumpíu pola merienda, y en díes de muncha calor sigue hasta la cena.

En Chile, de magar el sieglu XX, el consumu del té y el café dexaron a nivel urbanu en segundu o tercer planu la costume de beber mate; presentándose nesti país grande parte del so consumu nes zones rurales. Magar, el so consumu aduz per parte de la mocedá chileno, especialmente universitario, debío a la rellación esistente con Arxentina y Uruguái. Per otra parte ye más común beber mate nel sur de Chile, que na zona norte de dichu país, y ye mui popular sobre too na Rexón d'Aysén, na zona próxima a Coyhaique. Tamién el mate ye una bebida mui común y mui popular ente los presos o población carcelaria de tou Chile.

Estatua d'un home preparando mate, en Posadas, Misiones, Arxentina.

El mate poseye una cacía especial: el recipiente principal (el mate o porongo), la bombilla, la pava y ―añadíu de magar el sieglu XX― el termu. A esti conxuntu súmase de cutio un ensamble portátil (cuasi siempre constituyíu principalmente con metal) qu'axunta dos recipientes: la "yerbera" (ye dicir, el recipiente n'onde se deposita la yerba pa cebar el mate) y l'azucrera pal mate dulce.

Inclusive la "pava", usada n'Arxentina, cola cuala se calez y vierte l'agua pal mate suel ser especial. Esti recipiente ye llamáu metafóricamente "pava" n'Arxentina porque la so silueta remembra a un pavu. Ye mui semeyante a una tetera, anque'l picu tien una muesca que facilita'l vertíu con un chorru finu de l'agua caliente dientro de los recipientes. Inclusive esisten bandexes especiales con moldures p'acomodar la cacía precitao y el platu nel cualu se coloquen galletines o "factures" coles que tradicionalmente s'acompaña'l mate.

D'Uruguái

Los uruguayos consumen al añu 400 millones de llitros de mate (a razón d'un llitru d'agua cada 80 gramos de yerba) nún mercáu qu'importa 32 millones de kilos al añu y factura cerca de US$ 90 millones. El consumu de mate supera inclusive al de toles marques de refrescos xuntes que, según datos de la consultora Id Retail, venden al añu cerca de 290 millones de llitros.

Nun importa la edá nin el nivel socioeconómicu, tampoco la hora del día nin el llugar; el consumu de mate n'Uruguái foi quien a curtiar tresversalmente a la sociedá y el productu ye escoyíu güei por ocho de cada diez uruguayos, siendo'l país el mayor consumidor de mate tocántenes a la so cantidá d'habitantes.

Propiedaes

El mate ye un escelente tónicu y depurativu, lo segundo pol so calter diurético. La so capacidá diurética desplica una "paradoxa" de la "dieta gaucha" hasta entamos del sieglu XX: hasta entóncenes los habitantes de les zonas rurales del Conu Sur solíen tener una dieta hiperproteínica ensin aparente contrabalancéu, lo cualo provocara –nel más benignu de los casos– una elevadísima concentración d'urea que se reflexaría rápidamente n'afeiciones imposibilitantes como la gota. Por embargu, la diuresis que se llograba pol eleváu consumu de mate contrapesaba los escesos d'una dieta hiperproteica. El mate, per otra parte, poseye escelentes antioxidantes. Según les conclusiones d'un estudiu lleváu a cabu n'Estaos Xuníos, el consumu de mate pue amenorgar el colesterol LDL o colesterol "malo", al empar qu'afala al aumentu de colesterol HDL o colesterol "bono". La investigación afirma que'l mate tien propiedaes qu'inducen l'actividá d'importantes enzimes antioxidantes nel organismu; una de les más importantes ye la paraoxonasa-1, qu'aída a retirar el colesterol malo y tien efeutos cardioprotectores. Tamién apuerta'l mate (especialmente si ye bebíu per aciu del "cebado" con bombilla) elevaos niveles de xantines y hasta dolce beneficiosos polifenoles ente los cualos destaquen el ácidu clorogénico y la quercitina.

Otra carauterística (güei cuasi anecdótica) foi bastante fortuita: los combatientes criollos o gauchos pela Guerra de la Independencia obteníen la mayor parte de l'agua al traviés del consumu de ferviatos y decoctos de mate, d'esti xeitu l'agua yera purificao de grande parte de les bacteries y posibles parásitos; los europeos (castellanos y mercenarios) que solíen considerar al mate como daqué "bárbaru" o "primitivu" bebíen les agües ensin el necesariu caldeáu, polo cualo contrayíen con frecuencia parasitosis.

Polo anterior adícase que'l mate ye una bebida beneficiosa namái contraindicada en casos de personalidaes mui ansioses, carecientes d'insomniu o de dalgunes disfunciones renales severes.

Como s'obsercara recientemente col café, el mate favorez l'atención y con ello les actividaes intelectuales. Resulta asinamesmo un bon antidepresivu; a diferencia del café bebíu n'esceso, el mate nun ye adictivu, y nun se rexistraron casos d'insomniu debíos a esti; lo cualo débese a que'l mate se bebe bien dilíu n'agua y -xeneralmente- ente delles persones, y qu'amás de too esto, el mate contién muncha menos cafeína que'l té, el café, el guaraná, el cacao, etc. Tamién, podría influyir qu'esti ye consumíu preferentemente na franxa horaria que va dende la mañana ceo hasta la tarde (hasta les 9 de la nueche, aproximao). Per otra parte la diuresis que provoca'l mate elimina rápidamente los catabolitu d'alcaloides de la cafeína al mesmu tiempu que depura al organismu de toxinus.

Un estudiu previu d'Uruguái informó d'un aumentu del riesgu de cáncanu de vexiga arreyaos al beber de la yerba mate de forma escesiva, cosa bastante frecuente en munchos uruguayos. Tamién se suxere que'l consumu de mate pueda llegar a ser un factor de riesgu pal cáncanu d'esófagu, si se bebe a puntu d'ebullición, debío a l'alta temperatura de l'agua que -col paso del tiempu- pue llegar a mancar la mucosa esofágica paulatinamente.

* "Chinchibirria" o "chinchibirra", orixinalmente y correutamente, fai alusión a los llicores y bébores espirituoses (por exemplu cerveces) en base al xenxibre sicasí la paronomasia facilitó que se llamara en munches ocasiones del mesmu mou al llicor de nerbu ye dicir, a la xinebra.

Ver tamién

• Bombilla
• Guampa
• Mate cocíu
• Mate de coca
• Tereré
• Yerba mate
• Yerbomatófonu

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Mate.

• Datos: Q203540
• Multimedia: Mate (beverage)