Valdés

Valdés
	Escudu de Valdés
Alministración
País	España
Autonomía	Principáu d'Asturies
Provincia	Provincia d'Asturies
Partíu xudicial	Valdés
Tipu d'entidá	conceyu
Capital	Ḷḷuarca
Alcalde de Valdés	Óscar Pérez Suárez (Federación Socialista Asturiana)
Nome oficial	Valdés (es)
Nome llocal	Valdés (ast)
División	ver Cadavéu y Santiagu;
Xeografía
Coordenaes	43°29′05″N 6°28′16″W / 43.4847°N 6.4712°O
Superficie	353,52 km²
Llenda con	Navia, Villayón, Tinéu, Salas y Cuideiru
Demografía
Población	10 958 hab. (2023)
Densidá	31 hab/km²
Xentiliciu
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
	ayto-valdes.es

Valdés ye ún de los conceyos más grandes del Occidente asturianu. Tien una población de 12,421 habitantes y una densidá de población de 37,82 hab. per km². La so capital ye Ḷḷuarca y llenda colos conceyos de Navia, Villayón, Tinéu, Cuideiru y Salas.

Xeografía editar

Llenda al norte col mar Cantábricu, al este con Cuideiru y Salas, al oeste con Navia y Villayón y al sur con Tinéu y Salas. Ye un conceyu costeru con un gran númberu de sableres y cantiles, y xunto a ellos un paisaxe montañosu pal interior con grandes como'l de Paredes o Muñas y sierres montañoses como Las Palancas, Estoupo o Belén de la Montaña. El so puntu de mayor altor ye la Peña Cezures con 1.010 ms.n.m.

Hidrografía editar

Dientro la so rede hidrográfica, dos son los ríos más importantes, l'Esva y el ríu Negru, que desemboca na capital del conceyu. L'Esva entra nel conceyu pela parroquia de Paredes, traviesa'l conceyu de sur a norte percorriendo un total de 29 km, recibiendo'l nome de ríu Canero al entrar na vega del so mesmu nome. El ríu Negru porvien de la montaña na llende col conceyu de Villayón, percuerre un total de 19 km. hasta llegar a la capital, partiéndola en dos. Dambos ríos tuvieron siempre abondes truches, siendo l'Esva amás ún de los salmoneros d'Asturies.

Historia editar

Los primeros restos materiales nel conceyu Valdés atópense nel cabu de Busto y pertenecíen a cazadores-recolectores, fechaos va más de 300.000 años. Xunto a ellos atópense necrópolis tumulares en La Granda, San Pelayo, La Ronda, Piedrafita y Vil.luir y restos de la cultura castreña nel Cercu de los Mouros, Paredes y El Castiel.lu d'Otur.

Tamién hai restos d'industria romana d'estracción d'oru na cuenca del ríu Esva.

El Conceyu de Valdés afítase'n 1270^[1] al traviés la carta fundacional de la Pola de Valdés por fueru d'Alfonsu X el Sabiu. De magar entós Ḷḷuarca convertiríase nel nucleu económicu, políticu y alministrativu del conceyu.

El desendolcu del conceu básase nel drechu a la esplotación maderera, la pesca o la circulación de bienes o la importación y comercialización de la sal (de magar 1338), que resultó nuna actividá artesana y mercantil intensa. El sector socio-económicu tien como fitu principal la ordenación de toles actividaes relacionaes col sector pesqueru cola constitución en 1486 de la Ordenanza del Nobilísimu Gremiu de Mareantes.

Asina, na Edá Media, l'actividá económica principal del conceyu ye la esplotación de bienes marítimos, que non solo alimentó a la so población sinón que dio llugar a una producción excedentaria que crearía un mercáu llocal y llevaría a la esportación a mercaos asturianos y estranxeros, sobremanera a tierres castellano-lleoneses.

Llingua editar

La fala del conceyu de Valdés encuadrase dientru del Asturianu occidental, concretamente dientru de la subvariedá nomada comu Asturianu occidental C, conocíu popularmente en Valdés comu "La falieḷḷa".

**F- (posición inicial)**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
FACĔRE	Facer	Facer
FĔRRU(M)	Fierru	Fierru

**L- (posición inicial)**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
LĀRE(M)	Llar ḷḷar	Llar
LŬPU(M)	Llobu ḷḷobu	Llobu
LAURETU(M)	Lloréu ḷḷoréu	Lloréu

**N- (posición inicial)**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
NAVITĀTE(M)	Navidá	Navidá

**Diptongación de Ŏ y Ĕ**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
PŎRTA(M)	Puerta Puorta	Puerta
ŎCULU(M)	Ueyu Güoyu	Güeyu
TĔMPU(M)	Tiempu	Tiempu
TĔRRA(M)	Tierra	Tierra
CALĔNTE(M)	Caliente	Caliente

**Diptongos decrecientes**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
CAUSA(M)	Cosa Cousa	Cosa
FERRARĬU(M)	Ferreiru	Ferreru
CALDĀRĬA(M)	Caldera	Caldera
MĀTĔRĬA(M)	Madera	Madera

**Palatalización de -CT- y -LT-**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
FĂCTU(M)	Feitu	Fechu
NŎCTE(M)	Nueite	Nueche
MŬLTU(M)	Muitu	Munchu
LACTE(M)	Lleite ḷḷeite	Lleite
AUSCULTĀRE	Escuitar	Escuchar

Terminación -ATUM
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
LATU(M)	Llau	Llau
DELICATU(M)	Delgáu	Delgáu
PRATU(M)	Prau	Prau

**-ll-**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
CASTĚLLU(M)	Castiellu Castieḷḷu	Castiellu
VALLE(M)	Valle Vaḷḷe	Valle
MARTELLU(M)	Martiellu Martieḷḷu	Martiellu

**-L- intervocálica**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
GĚLU(M)	Xelu	Xelu
FILICTU(M)	Foletu	Felechu

**Grupos -C'L-, -T'L-, -G'L-**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
NOVACŬLA(M)	Navaya	Navaya
VETŬLU(M)	Vieyu	Vieyu
TEGŬLA(M)	Tea	Teya

**Palatalización de PL-, CL-, FL-**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
PLĀNU(M)	Chanu	Llanu
CLĀVE(M)	Chave	Llave
FLĂMMA(M)	Chama	Llama

Rotacismu
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
PLATU(M)	Platu	Platu
CLAVU(M)	Clavu	Clavu
TABULA(M)	Tabla	Tabla
ECCLESIA(M)	Ilesia	Ilesia

**-N- intervocálica**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
RĀNA(M)	Rana	Rana

**Grupos -M'N- -N´N-**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
SOMNU(M)	Suenu	Sueñu
DOMINE(M)		Dueñu
ANNU(M)	Anu	Añu
CAPANNA(M)	Cabana	Cabaña
NINNU(M)	Nenu	Neñu
PINNA(M)	Pena	Peña

Grupo -M'N-
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
HŎM(I)NE(M)	Home	Home
FĂM(I)NE(M)	Fame	Fame
LŪM(I)NE(M)	Llume ḷḷume	Llume

Lambdacismo
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
CUBITU(M)		Coldu
NATICA(M)	Nalga	Nalga

**Grupo -LY-**
Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
MULĬERE(M)	Muyer	Muyer


Llatín	Fala de Valdés	Asturianu Normativu
CAESU(M)	Queisu	Quesu
BASIU(M)	Beisu	Besu
CERESIA(M)	Cereiza	Cereza

Parroquies editar

Nᵘ	Nome	Superficie (km²)	% superficie Valdés	Población	% población Valdés	Densidá (hab./km²)
1	Alienes	6,613	18,7118,71%	60, 65	55,3555,35%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
2	Arcayana	32,69	9,259,25%	177, 186, 168	1 616 957,181 616 957,18%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
3	Ayones		n/d		n/d	Error d'espresión: Operador / inesperáu
4	Barcia		n/d		n/d	Error d'espresión: Operador / inesperáu
5	Cadavéu	10,26	2,92,9%	444	4,054,05%	43,27
6	Caneiru		n/d	19	0,170,17%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
7	Carcéu	10,77	3,053,05%	235, 214	2146,52146,5%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
8	Castañéu		n/d	106	0,970,97%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
9	Ḷḷuarca	5,4^[2]	15 274 949,115 274 949,1%	4627	42,2242,22%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "" non reconocíu.
10	La Montaña		n/d	453	4,134,13%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
11	Muñás		n/d	306	2,792,79%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
12	Outur		n/d	546	4,984,98%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
13	Paredes		n/d		n/d	Error d'espresión: Operador / inesperáu
14	Santiagu		n/d	1071	9,779,77%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
15	Trevías		n/d		n/d	Error d'espresión: Operador / inesperáu

Evolución demográfica editar

Delles son les etapes nes que podemos estremar la evolución de la población nel conceyu de Valdés nel sieglu XX y principios del sieglu XXI. Desque a principios del sieglu XX, Valdés presenta una cifra de unos 26.000 habitantes, ésta mantúvose ensin cambeos hasta la década de los sesenta, fecha na cual esta tendencia rompióse de manera sópita, produciéndose nel siguiente censu un descensu de casi 6.000 persones, deriváu sobremanera d'una fuerte emigración. La década de los 70 y 80 déxanos una leve variación positiva nel fluxu poblacional, recuperándose un pocu la cifra, situación esta pasaxera, pos a partir d'esti momentu, la evolución vuelve tornase negativa, durando esta etapa hasta los nuesos díes na que tenemos una cifra de 10 958 habitantes (2023)^[3]^[4]

El fenómenu migratoriu siempres tuvo bien presente na vida de Valdés, siendo los destinos ultramarinos los escoyíos pola población nueva de Valdés nos empiezos del sieglu XX, destín que cambió a mediaos de sieglu, onde les árees centrales asturianes, españoles y europees llevaron munchos d'estos movimientos. Del mesmu xeitu, la población medra enforma en branu.

La demografía amuésanos un avieyamientu de la población, sobremanera nes zones del interior, que cunten con una población más reducida que nes zones costeres. Los llugares costeros con más población son Ḷḷuarca, Trevías, Almuña, Cadavéu y Barcia.

Economía editar

**Emplegaos nos diversos sectores económicos (añu 2009)**
	Númberu de trabayadores	Tantu por cientu
TOTAL	4.023	100
Agricultura, ganadería y pesca	995	24,73
Industria	327	8,13
Construcción	422	10,49
Servicios	2.279	56,65
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI

**Usos del suelu del conceyu (añu 2009)**
Usu	Superficie (km²)
Tierres de llabrantíu	18,47
Praderíes	76,48
Terrenu forestal	201,43
Otros usos (industrial, residencial, tierra ermo...)	57,14
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI

**Carauterístiques del sector primariu (añu 2009)**
Ganaderíes de bovín	721
Cabeces de ganáu bovín	18.071
Cabeces de ganáu ovín	1.089
Cabeces de ganáu cabrín	258
Ganaderos con cuota llechera	320
Quilos de cuota llechera	63.533.005
Metros cúbicos de madera valtao	50.818
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI

Política editar

Eleiciones municipales
Partido	1979	1983	1987^[5]	1991^[5]	1995^[5]	1999^[5]	2003^[5]	2007^[5]	2011^[6]	2015^[7]
PSOE	2	9	9	10	9	8	7	11	7	8
FAC									5	3
CD / AP / PP	1	12	6	7	8	8	5	6	3	3
URAS						1	5	0^coalición	1^coalición	2^coalición
PAS				0	0	0		0^coalición	1^coalición	2^coalición
PCE / IU-BA / IU-Los Verdes	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
UCD / CDS	10	0	1	0
PDP			1
Independientes	8
Total	21	21	17	17	17	17	17	17	17	17

Fiestes llocales editar

En branu celébrase'l Festival Vaqueiru y de la Vaqueirada na Braña d'Aristebano, y l'últimu domingu de xunetu una boda vaqueira. Les fiestes más populares son la del Rosariu (15 d'agostu) y San Timoteo (22 d'agostu) en Ḷḷuarca o el de La Regalina en Cadavéu l'últimu domingu d'agostu.

Personaxes ilustres editar

Álvaro de Albornoz (*1879-†1954), políticu
Fernán Coronas (*1884-†1939), poeta y sacerdote
Severo Ochoa de Albornoz (*1905-†1993), bioquímicu, Premiu Nobel de Fisioloxía o Medicina en 1959.
Gil Parrondo y Rico (*1921- ), decorador cinematográficu
Margarita Salas Folgueras (*1938- ), científica

Ver tamién editar

Enllaces esternos editar

(castellán) Páxina del Ayuntamientu
(castellán) Federación Asturiana de Conceyos
(castellán) Noticies de Ḷḷuarca en Internet

Referencies editar

↑ Web del conceyu de Valdés
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Sociedá Asturiana d'Estudios Económicos ya Industriales (11 xineru 2023). «Ajuste del mapa de parroquias: mapa de entidades colectivas de población» páxs. 98.
↑ Afirmao en: Padrón municipal d'España de 2023. Autor: Institutu Nacional d'Estadística. Data d'espublización: 13 avientu 2023.
↑ oficina de rexistru
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 Direición General de Política interior
↑ Eleiciones Llocales 2011
↑ Eleiciones Llocales 2015

[1] Web del conceyu de Valdés

[2cb6144bc7225d3e337035816ee3a7f809b9b29a-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Sociedá Asturiana d'Estudios Económicos ya Industriales (11 xineru 2023). «Ajuste del mapa de parroquias: mapa de entidades colectivas de población» páxs. 98.

[d89f7d4533c45e35984c9b278270d9ca0ac6868f-3] Afirmao en: Padrón municipal d'España de 2023. Autor: Institutu Nacional d'Estadística. Data d'espublización: 13 avientu 2023.

[4] rexistru

[mir-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 Direición General de Política interior

[6] Eleiciones Llocales 2011

[7] Eleiciones Llocales 2015

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]