Ansó
Ansó ye una llocalidá y conceyu español perteneciente a la provincia d'Uesca y la contorna de la Jacetania, na comunidá autónoma d'Aragón.
 Ansó | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| |||
| Alministración | |||
| País |  España | ||
| Autonomía |  Aragón | ||
| Provincia |  provincia d'Uesca | ||
| Tipu d'entidá | conceyu d'Aragón | ||
| Nome oficial | Ansó (es)[1] | ||
| Códigu postal |
22728 | ||
| Xeografía | |||
| Coordenaes | 42°45′00″N 0°49′00″W / 42.75°N 0.81666666666667°O | ||
  Ansó Ansó (España) | |||
| Superficie | 201.467576 km² | ||
| Altitú | 860 m[2] | ||
| Llenda con |
Aísa, Aragüés del Puerto (es)  , Val d'Echo, Fago (es) , Canal de Berdún, Garde (es) , Isaba (es) , Lescun, Accous, Borce y Urdos
| ||
| Demografía | |||
| Población |
418 hab. (2023) - 204 homes (2019) - 201 muyeres (2019) | ||
| Porcentaxe | 0.19% de provincia d'Uesca | ||
| Densidá | 2,07 hab/km² | ||
| Más información | |||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||
| anso.es | |||
 | |||
Xeografía
editarAsítiase nel cursu mediu del valle del ríu Veral, nel Pirinéu occidental aragonés, conformáu pel ríu Veral. El so términu municipal estendese escontra l'este, más allá del valle que percuerre'l ríu Veral. Históricamente ta acomuñáu cola llocalidá de Fago que tien, de la mesma, Conceyu propiu, anque ensin delimitación de territoriu, casu pocu repitíu nel restu d'España. Ta suscritu al partíu xudicial de Jaca.
Ansó ocupa l'estremu noroccidental d'Aragón, llenda al norte con Francia, al este col Valle ello ye qu'al sur cola Canal de Berdún, y al oeste cola Canal de Berdún y Navarra. Hai que destacar que'l so términu estendese por una llarga franxa de terrenal fronteriza con Francia, nel valle del ribayu de Acherito y la nacencia del ríu Aragón Subordán, y dicha franxa llenda escontra'l sur tamién con Aragüés del Puertu y Aísa.
Nel so términu municipal, agües enriba del Veral, alcuéntrase l'enclave de Zuriza, onde atopamos un camping qu'ocupa'l pimpanu edificiu llevantáu nel sieglu XIX, albergue del contingente de Carabineros, cuerpu fiscal militarizado, hasta que fuera disueltu nos años 1940.
Parte del so términu municipal ta ocupáu pol Parque natural de los Valles Occidentales y el Paisaxe protexíu de les Fozes de Fago y Biniés.
Historia
editarNel añu 1272, el rei Xaime I d'Aragón, el Conquistador, concedió a Ansó diversos privilexos, qu'espliquen la causa de la llarga llinia fronteriza que Ansó tien con Francia, axudicándo-y el papel de guardián d'una de les rutes d'accesu al valle del ríu Aragón, ente los que destaca'l llibre accesu a les camperes de la zona fronteriza.[3]
El 6 d'ochobre de 1375, los ansotanos dictaron sentencia, como árbitros, nun xuiciu poles llendes y derechos de campera ente la población bearnesa de Baretous, nel valle de Aspe, y la navarra de Roncal.[4] La resultancia, afiguráu nel Tributu de los trés vaques, establez los derechos de facerías y afita el llamáu Tributu de los Trés Vaques añales que se comprometíen a pagar (y siguir faciendo anguaño) los ganaderos bearneses.
Historia xeolóxica
editarFai 300 millones d'años nel paleozoicu la zona de Ansó yera un gran mar en que'l so fondu dir atropando sedimentos.
A la fin del paleozoicu les roques fueron sometíes a intensos esfuercios qu'alzaron los estratos formando relieves montascosos.
Mientres el Mesozoicu (hai 200 millones d'años) tien llugar una fuerte erosión del relieve y nuevamente produzse la sedimentación de los fragmentos de roques arrincaos y arrastraos pelos ríos. El relieve faise cada vez más nidiu, sumiendo y fundiéndose pasu ente pasu. El mar invadió práuticamente tol continente.
Tres el Mesozoicu, hai 70 millones d'años, y mientres el Terciariu, empieza a alzase'l terrén, lo que provoca la retirada de les agües o “Regresión”.
Cuando acaba'l Terciariu hai una nueva etapa de plegamientu (Oroxenia Alpina). Apaecen grandes plegues que lleguen a rompese y montase unos enriba d'otros y montes bien elevaos que darréu fueron sometíes a erosión. Esta estructura ye la carauterística del Pirinéu actual.
Yá nel Cuaternariu ("namái" fai un millón d'años) les condiciones climátiques fueron desaxeradamente fríes provocando la instalación de los glaciares. Estos glaciares teníen na so cabecera un circu o área d'acumuladura de nieve. El xelu baxaba en forma de llingua que modelaben les fasteres y llabraben los valles, modelando un relieve carauterísticu de circos, picos, aguyes, parés verticales y valles encaxaos de fondos planos.
Cola apaición d'un clima más templáu los glaciares fueron sumiendo apaeciendo nel so cursu ríos qu'entá güei siguen retocando la morfoloxía de los valles pirenaicos.
Actividaes económiques
editarLa principal actividá de Ansó foi dende siempres la ganadería, especialmente centrada na cabaña ovina, d'ende la gran tradición ganadera trashumante de les xentes d'esti valle, práutica que, a empiezos del S. XXI dexó de producise.
Igualmente esistieron actividaes agrícoles, anque bona parte del términu municipal asítiase percima de l'altitú de 1.000 m, que nel Pirinéu equival aproximao a la llende percima del cual l'agricultura nun ye vidable económicamente falando.
Habida cuenta de los frondosos montes del so términu, la industria maderero goció de gran importancia, como atestigua la esistencia, a la entrada de Ansó, de la serrería Industries Forestales de Ansó, S.A., que yera de titularidá municipal.[3] Sicasí, la principal fonte de trabayu de los ansotanos cerró les sos puertes, fundamentalmente por falta de rentabilidá, y tamién porque'l Plan d'Ordenación de los Recursos Naturales (PORN) acutaba cada vez más la esplotación de los recursos naturales. Tres el zarru, y p'evitar la emigración forzosa de los 15 emplegaos qu'entá caltenía la industria maderero, creóse un taller d'empléu pa llimpieces forestales. Anguaño l'actividá económica reorientabase escontra'l turismu y les bordes, onde antes se guardaba'l ganáu y la lleña, son reconvertíes en restoranes y cases de turismu rural.
Como asocede en Fago y n'otros llugares próximos, esistía una corriente d'emigración temporal fememina a Mauleón, en Francia, conocida como "emigración golondrina". Ellí trabayaben nes fábriques d'alpargates, o a sirvir nes cases d'esta rexón fronteriza, ente que los varones de la familia dedicabase al cuidu del ganáu.[3] Una xota reflexa esta dura realidá de dómines pretéritas:
As mozas se'n ban ta Franzia, os mozos ent'a Ribera, adiós Paco d'Ezpelá, polidas eslinaderas.
Nos últimos tiempos, como asocede n'otros puntos del Pirinéu, Ansó vien recibiendo un importante fluxu de visitantes, lo que xeneró una creciente actividá encarada al turismu. Sicasí, súpose evitar, hasta agora, la masificación turística, como ye bultable.[3] La recién declaración de Bien d'Interés Cultural dada a la Villa de Ansó va contribuyir a caltener los valores arquiteutónicos, paisaxísticos y ambientales que zarra tol so conxuntu.
Como atraición deportiva sostenible, nel estremu NO del so términu atopen les pistes d'esquí de fondu o esquí nórdicu de Linza. La estación d'esquí cunta con dos circuitos que suman 8 km. de percorríu, en 2 pistes verdes, 1 azul y 1 colorada. Máquina pisapista, arriendu d'esquís, cafeteríes, restoranes o self-service, albergue/abellugo.
Llingua aragonesa
editarNa llocalidá amás del español, fálase'l ansotano, una variante de la llingua aragonesa utilizada nel Pirinéu occidental.
Población
editar| Evolución demográfica del conceyu de Ansó[5] | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1842 | 1887 | 1910 | 1950 | 1970 | 1991 | 1996 | 2001 | 2010 | |||||||||||
| Población | 1.187 | 1.933 | 1.474 | 1.010 | 707 | 479 | 509 | 523 | 491 | ||||||||||
Orografía
editarEnte los cursos d'agua del so términu, ye de destacar el ríu Veral, que lo traviesa de norte a sur, según el ríu Aragón Subordán, que naz nel so términu pa dirixise escontra'l Valle de fechu.
Ente los sos montes, destaquen:
- Mesa de los Trés Reyes (Pandu d'vos Trés Reis n'aragonés)
- (2.438 m).
- Peña Forca (2.391 m).
- Petrechema (2.371 m).
- Acué o Punta Gabedallo (2.263 m).
- Alano (2.167 m).
- O Risté (2.115 m).
- Peña Ezcaurri (2.055 m).
- Pueyo de Segarra (1.997 m).
- Picu de Maz o Chamanzoya (1.945 m).
Monumentos y llugares d'interés
editar
- La particular arquiteutura del pueblu fai que, ente casa y casa, dexárense unos estrechos pasiellos qu'equí se llamen “arteas”, d'unos cincuenta centímetros d'anchu y que constitúin una de les carauterístiques de la pequeña urbe orixinal.
- La Ilesia parroquial de San Pedro, d'enorme volume y concepción defensiva (matacán y aspilleras), d'estilu góticu, del sieglu XVI, y de portada plateresca, con un interesante retablu barrocu[6] y una cruz procesional renacentista tamién del sieglu XVI.[7][8] Asítiase sobre'l llugar que yá ocupó un templu nel sieglu VI.[8]
- Órganu de la ilesia, allugáu nel coru de la mesma, fabricáu en Francia nel sieglu XVIII, y d'onde foi traíu desmontáu, pasando pelos montes.[7]
- Muséu Etnolóxicu (na Ilesia parroquial de San Pedro), abiertu al públicu en 1974.
- Muséu d'Arte Sacro (tamién na parroquia de San Pedro).
- Edificiu del Conceyu de Ansó.
- L'Archivu municipal. Allugase nel edificiu del Conceyu. La so seición histórica caltién documentos dende'l S. XIII, rellacionaos cola Xunta del Valle de Ansó. .[9]Ye destacable la seición de Protocolos notariales (1571-1806).[14]
- Casa Morené, exemplu d'arquiteutura ansotana, abierta al públicu como Sala d'esposiciones.[8]
- El conxuntu del cascu urbanu, con construcciones de notable interés.[4]
- L'arrogante coleición de chimenees de les sos cases.
- Torrexón medieval (sieglu XIV), onde se diz tuvo prisionera la Reina Blanca II de Navarra.[3]
- Tando enclaváu a cuerpu de los Pirineos, el términu de Ansó tien llugares de gran guapura natural, y una gran riqueza faunística y natural:
- Ye unu de los últimos llugares en que siguen esistiendo osos autóctonos nel Pirinéu.
- Fayedal de Gamueta.
- Ibón de l'Acherito.
- Ibón de Estanés.
- Paraxa d'Agua Tuerto, nacencia del ríu Aragón Subordán.
- Centru d'Interpretación de la Naturaleza.[10]
Fauna y flora
editarPoles carauterístiques del so mediu natural, esiste en Ansó una gran variedá d'especies animales, correspondientes davezu a un hábitat de monte (incluyendo dalguna perteneciente al nichu ecolóxicu alpín), ente les que podemos citar a:[11]
- Aves: frangüesos, utre leonado, alimoche, gavilán, azor, ferre abeyeru européu, águila real, ferre pelegrín, perdiz pardilla, lagópodo alpín, gorrión alpín, chova piquigualda, treparriscos, pito negru, pito real, picu picapinos.
- Mamíferos: osu pardu, corzu, xabalín, venáu, sarrio, foina, gineta, papalba, gatu montés, foína, armiño, llondra, falcatrúa de los Pirineos, marmota.
Como fechu más qu'anecdóticu, más bien simbólicu, entá analaya por estos valles l'osu Camile, últimu exemplar autóctonu adultu, que por desgracia, la so final va ser el d'otra especie autóctona que sume nel Pirinéu, nesti casu otru gran mamíferu como lo foi antes el bucardo. Les efixes d'una pareya d'osos ocupen la metá del escudu de la Villa de Ansó.
Festividaes
editar- 17 de xineru: Festividá de San Antón, patrón de los animales domésticos, con ampliu usu d'esquiles de gran tamañu (cañons n'aragonés).[12]
- 20 de xineru: Fiestes menores n'honor de San Sebastián.
- L'últimu domingu d'agostu Ansó celebra'l Día d'Esaltación del traxe típicu (Día del Traxe Ansotano).[13] Esta festividá supón una bona oportunidá pa visitar la villa y apreciar los distintos traxes que munchos particulares y el mesmu Conceyu guarden como una ayalga y seña d'identidá. Hai que recordar qu'hasta la década de los años 1930 yera la vistimienta d'usu habitual, o que María Mendiara, finada en 1987, y Jorge Puyó, fináu en 1997, siguieron vistiéndolos hasta l'últimu momentu.[3]
- 21 de setiembre: Fiestes patronales mayores. #Treslladar dende'l 20 de xineru, por cuenta de circunstancies impuestes pola alzada.[3]
Hermanancies
editar
Referencies
editar- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ Afirmao en: Gran Enciclopedia Aragonesa. ID Gran Enciclopedia Aragonesa: 889. Data de consulta: 16 ochobre 2016. Llingua de la obra o nome: castellanu. Data d'espublización: 1977.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Ansó.
- ↑ 4,0 4,1 Ansó.
- ↑ «INE - Instituto Nacional de Estadística de España». Archiváu dende l'orixinal, el 2009-03-11.
- ↑ «Pirineo pirineo pirineos InfoPirineo - Información Turistica del Pirineo Aragon huesca navarra lleida girona andorra francia españa spain Esqui nieve Ordesa Hoteles Campings Turismo rural deportes aventura pueblos rutas». Archiváu dende l'orixinal, el 2009-04-12.
- ↑ 7,0 7,1 Altoaragón.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Ansó - Localidades - CAI Turismo Aragón
- ↑ Ayuntamiento Municipal de Ansó. «Archivo Municipal de Ansó». Consultáu'l 29 de payares de 2015.
- ↑ Centro de Interpretación y usos múltiples de los Valles - Centros Interpret.
- ↑ «Fauna». Archiváu dende l'orixinal, el 2010-05-21.
- ↑ «San Antón». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-04-13.
- ↑ En la páxina web del Ayuntamiento [1] Archiváu 2016-06-21 en Wayback Machine puede verse una pequeña descripción
- ↑ FEMP. «Listado de corporaciones locales españolas hermanadas con Europa». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-04-24. Consultáu'l 20 d'avientu de 2013.
