Bos primigenius taurus
La vaca (Bos primigenius taurus) ye una mamíferu artiodáctilu de la familia de los bóvidos. Vaca ye pa referise al animal fema; el machu denómase güe. El nome científicu ye'l que se-y asignó al animal vacunu domésticu européu y norasiáticu, un conxuntu de bóvidos domésticos descendientes de la subespecie de uro salvaxe euroasiáticu conocida como Bos primigenius primigenius; ente que se denomina Bos primigenius indicus a los cebús y otres races bovines doméstiques provinientes del mesmu tueru, y descendientes de la subespecie de uro salvaxe del Sureste Asiáticu, denomináu Bos primigenius namadicus. Trátase d'un mamíferu rumiante grande y de cuerpu robezu, con unos 120-150 cm d'altor y 600-800 kg de pesu mediu.
Bos primigenius taurus vaca  | ||
|---|---|---|
 | ||
| Clasificación científica | ||
| Reinu: | Animalia | |
| Filu: | Chordata | |
| Subfilu: | Vertebrata | |
| Clas: | Mammalia | |
| Subclas: | Theria | |
| Orde: | Artiodactyla | |
| Suborde: | Ruminantia | |
| Familia: | Bovidae | |
| Subfamilia: | Bovinae | |
| Xéneru: | Bos | |
| Especie: |
B. primigenius Bojanus, 1827 | |
| Subespecie: |
B. p. taurus Linneo, 1758 | |
| Distribución | ||
 | ||
| Sinonimia | ||
| ||
| Consultes | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
Adomáu dende hai unos 10 000 años nel Oriente Mediu, darréu'l so ganadería desenvolvióse progresivamente a lo llargo y anchu de tol planeta. Les sos primeres funciones fueron pal trabayu y la producción de carne y de lleche, amás d'aprovechase los cuernos, el cueru o los escrementos, como fertilizante o combustible; tamién se siguen emplegando en dellos países nos espectáculos taurinos. La cría y usu d'estos animales por parte del home conozse como ganadería bovina. En 2011, la cabaña mundial de ganáu bovino superaba los 1300 millones de cabeces. Amás de les mesmes races o variedaes, empléguense distintes formes de clasificación individual, como pueden ser la disposición y forma de la cornamenta, la capa o color del pelame, o les sos capacidaes granibles.
Estos bóvidos siempres apasionaron al ser humanu, pa quien el güe ye un símbolu de fuercia y de fertilidá, polo que tán presentes en numberoses creencies y relixones. Son parte integrante de la cultura occidental, y puédese-yos atopar como tema d'inspiración de pintores y escultor, o como personaxes d'historietes, de películes o d'anuncios publicitariu.
Etimoloxía
editarEl so nome científicu provién del llatín bos, que significa güe.[1]
Taxonomía
editarAcordies cola publicación Mammal Species of the World, esisten trés subespecies de Bos taurus: B. t. taurus, B. t. indicus (cebú) y la estinguida B. t. primigenius (uro).[2]
Evolución de la so clasificación
editar
La nomenclatura de la especie ye revesosa. A estos bóvidos domésticos aplicóse-yos el nome científicu Bos taurus nel sieglu XVIII, enantes del desenvolvimientu de la bioloxía evolutiva. Col posterior desenvolvimientu de la mesma, reconocióse la estrecha rellación ente races doméstiques y monteses, l'estatus científicu de les especies doméstiques foi cuestionáu, y la mayoría de los biólogos nun les consideren más que formes adomaes de les especies selvaxes orixinales.
Una especie ta constituyida por grupos de poblaciones naturales, efeutiva o potencialmente interfecundas, que tán reproductivamente aisllaes d'otros grupos similares».[N 1] Na actualidá, les especies doméstiques cruciar coles sos especies parientes cuando tienen la ocasión. Según la CITES «Teniendo en cuenta que, a lo menos tocantes a les races primitives d'animales domésticos, éstes constituyiríen, por regla xeneral, una entidá de reproducción cola so especie ancestral, si teníen la oportunidá, la clasificación d'animales domésticos como especies separaes nun ye aceptable. Ye por eso que tratamos de definilos como subespecies». Entós dióse-y a la nueva subespecie'l nome de la especie d'orixe, completáu col nome de subespecie, que recupera la segunda parte del antiguu nome d'especie: Bos primigenius taurus. Pero dalgunos biólogos son reticentes a utilizar la noción de subespecie pa un grupu adomáu. Dende un puntu de vista evolutivu, la idea d'especie o de subespecie ta xunida a la idea de seleición natural, y non a una seleición artificial.
La edición del añu 2005 de Mammal Species of the World utilizaba pa designar al uro y les sos variantes doméstiques el nome de Bos taurus y non Bos primigenius. El nome únicu ye coherente cola idea según la cual esiste una única especie. Pero'l nome utilizáu nun s'afai a la opinión 2027 de la Comisión Internacional de Nomenclatura Zoolóxica, que decidió en 2003 utilizar Bos primigenius como nome de la especie montesa. Tocantes a la reagrupación de les formes domésticu y selvaxe so un solu nome d'especie, la Comisión foi prudente y nun resolvió l'asuntu d'una manera definitiva, ya indica que los taxonomistas que consideren el ganáu doméstico una subespecie del uro montés tendríen d'usar Bos primigenius taurus, y Bos taurus permanez disponible pa los bovinos domésticos cuando seyan consideraos como una especie separada.[4][5][6]
Orixinalmente, los bovinos con gorrumba o cebúes fueron consideraos como una especie plena: Bos indicus. Esti estatus foi revisáu y anguaño son consideraos como la subespecie Bos taurus indicus.[7]
Anatomía
editarDescripción física
editarYe un animal grande, de cuerpu robezu, que pesa por permediu 750 kg, con grandes variaciones que bazcuyen dende 150 a 1350 kg,[8] un llargor d'unos 250 cm (ensin cuntar la cola) y un altor hasta la cruz que varia ente 120 y 150 cm dependiendo del individuu.[9][10]
El so dentición ta afecha a l'alimentación de campera. Componer de trenta y dos dientes nos adultos: ocho incisivos inferiores, cuatro premolares y trés molares per cada media quexal. Los incisivos son cortantes y empobinaos escontra alantre, aptos pa cortar yerba. Escarecen d'incisivos cimeros, que son reemplazaos por una almadina dental. El quexal ta afecha pal movimientu circular, lo que-yos dexa esmagayar la campera colos sos molares por que seya lo suficientemente finu como pa ser dixeríu correutamente. La llingua ye protráctil y ta cubierta de papiles gustatives córnees que la faen aspra al tactu.[11] El morru o focicu ye anchu y gordu. La frente ye bastante amplia, plana y con pelos crespos y trupos na parte cimera: la melena o flequillu. Ente la llinia de los güeyos y el focicu, la frente enllargar pola nuca o testuz. La cabeza ye gruesa y con dos cuernos o estiles buecos a cada llau del craniu, col estoxu llisu y que'l so tamañu varia en función del animal y de la raza; los cuernos tán empobinaos xeneralmente escontra riba o lateralmente, y la so forma recuerda los brazos d'una llira. Les oreyes son baxes y en forma de corneta, colgantes nel cebú, y tán cubiertes de pelos finos na parte esterior y col pelo llargu nel interior de los pabellones. Los güeyos son llixeramente globulares.[11]
Tienen un pescuezu curtiu y anchu, y una papada que cuelga per debaxo del pechu. La so cola o rabu ye llarga y con una guedeya de pelos llargos nel so estremu distal; la nacencia de la cola ye bien alto, nun buecu asitiáu ente los güesos de la maxana. El llombu ye recta, col llombu llixeramente narquiáu. Los cebúes tienen una amplia gorrumba xusto dempués del pescuezu.[12] La maxana ye saliente y los cadriles anchu y planu. Les femes tienen una gran caldar sol banduyu nel cuartu traseru del animal suxeta por lligamentos de suspensión, con cuatro tetillas de 5 a 10 cm de llargor y 2 o 3 cm de diámetru.[11]
El cuerpu ta cubiertu de pelos curtios, que la so gama de colores va del blancu al negru pasando por dellos tonos de colloráu y marrón; los motivos o dibuxos tamién son variaos, y pueden tener un pelame de color uniforme, con manches más o menos estensos d'otru color, o atigrado. Sofítense y caminen col estremu de los sos dos deos (ungulaos artiodáctilos) que tán revistíos con una envoltura córnea que forma una pezuña.
La so temperatura corporal media (añal) ye de 39 °C, con variaciones ente 38,5 °C y 39,2 °C.[13]
2. Gargüelu
3. Pescuezu
4. Cruz
5. Costazu o paleta
6. Brazu
7. Antebrazu
8. Rodía
9. Caña
10. Pezuña
11. Cuartiya
12. Corval
13. Pasu de les cinchas
14. Costielles
15. Llombu
16. Reñón
17. Lladral
18. Banduyu
19. Vexiga
20. Caldar
21. Lladral
22. Corveyón
23. Garrón
24. Nalga o anca
25. Maxana
26. Grupa
27. Unión de la cola
28. Cola o rabu
Aparatu dixestivu
editarDediquen cerca d'ocho hores al día a la ingestión de la so alimentación. Aprehenden l'alimentu cola so llingua axiloso y aspro, y los sos incisivos inferiores déxen-yos cortar la yerba contra la so almadina dental; un llixeru movimientu de la cabeza escontra tras facilita la corte de la yerba. Mientres la masticación, les glándules salivares producen la cuspia pa la preparación del bolu alimenticiu que, al traviés del esófagu, una corada tubular de naturaleza muscular, dirixir escontra l'estómagu. Un bovín da unos 40 000 golpes de quexal al día (10 000 mientres tomar d'alimentu y 30 000 mientres la rumia).[15]
m. esófagu, v. rumen o banduyu,
n. retículo o redecilla, b. omaso, llibru o llibrucu, l. abomaso, cuayar o estómagu verdaderu, t. entamu de los intestinos.
Los bovinos son rumiantes, animales que dixeren los alimentos en dos etapes: primero peracabar y depués realicen la rumia, procesu que consiste en regurgitar el material semidigerido y volvelo a mazcar pa desfacer. Una carauterística distintiva de los rumiantes ye'l so aparatu dixestivu poligástrico compuestu por cuatro divisiones: trés preestómagos (el rumen o banduyu, el retículo o redecilla y el omaso o llibru) y pol abomaso o estómagu puramente dichu; por aciu la rumia y l'usu d'estos cuatro cámares, l'estómagu de los rumiantes ye capaz d'aprovechar los carbohidratos estructurales presentes nes plantes (celulosa, hemicelulosa y pectina).
El primer compartimientu pol que pasen los alimentos ye'l banduyu o rumen; a los so entrada atopa un repliegue de piel, la canal esofáxica, que dexa a la lleche nos mozos y a l'agua nos adultos pasar direutamente del esófagu al llibru. El rumen ye la cámara de mayor tamañu, y representa cerca del 80 % del volume total del estómagu.[16] La so paré ta tapizada con papiles ruminales y contién dellos miles de millones de microorganismos (bacteries, protozoos y fungos) anaerobios que degraden los glúcidus conteníos na alimentación de los animales pa formar ácidos grasos volátiles que son absorbíos pola paré del banduyu. Trátase de la principal fonte d'enerxía pa estos bóvidos. Los principales ácidos grasos que se formen son el ácidu acéticu, el ácidu propanoico y el ácidu butírico, que representen respeutivamente el 60 %, 20 % y 15 % de los ácidos grasos volátiles inxeríos mientres una alimentación típico a base de forraxe, anque les proporciones varien considerablemente en función de la ración.[16] Tamién ye nel banduyu onde los rumiantes metabolizan les materies nitrogenadas inxeríes, que son tresformaes en amoniacu polos microorganismos, que dempués utilicen pa producir la so propia materia nitrogenada gracies a la enerxía proporcionada polos glúcidos presentes na alimentación. Los microorganismos son inxeríos dempués pol animal y les proteínes que sintetizaron son asimilaes en forma d'aminoácidos.[17] En condiciones normales, el pH nel rumen puede variar ente 7 y 5,5 dependiendo l'alimentación. La cuspia escretada mientres la rumia tien una bona capacidad tapón y dexa caltener el pH nesos valores.[16]
El retículo o redecilla tien como función la retención de les partícules alimentarias y movilizar l'alimentu dixeríu escontra'l omaso o escontra'l rumen na regurgitación del alimentu dempués de la rumia. Les partícules más grueses son refugaes escontra'l banduyu enantes de ser mazcaes otra vegada nel procesu de rumia. Les más fines pueden pasar escontra'l omaso.
El omaso ta formáu por fines llámines asemeyaes en cierta forma a les fueyes d'un llibru, d'ende que tamién reciba'l nome de llibru o llibrucu. El llibru constitúi una antecámara dende la cual pasa'l bolu alimenticiu al cuayar, y ye l'encargáu de l'absorción del escesu d'agua contenida nos alimentos.
Nel abomaso, cuayar, o estómagu puramente dichu, segréguense los zusmios gástricos que someten al alimentu a la dixestión enzimática de les partícules alimentarias y de les bacteries provenientes del banduyu. El cuayar ta conectáu col principiu del intestín.
El intestín delgáu encargar de la dixestión y absorción de nutrientes, y yá nel intestín gordu, el ciegu encargar de la fermentadura de los productos de dixestión ensin absorber, el colon de l'absorción d'agua y minerales, y el rectu recibe los materiales de refugaya que queden dempués de tol procesu de la dixestión de los alimentos, constituyendo les fieces que van ser espulsaes al traviés de la canal añal.
Aparatu reproductor
editarMachos
editarLos testículos de los mozos tán alcontraos primeramente en posición abdominal enantes de migrar escontra'l sacu escrotal; dambos testículos pesen xeneralmente unos 800 g, y tán recubiertos con una membrana fibrosa inelástica, l'albugínea, xunida al músculu cremáster que puede retraer o faer variar el so altor. Al testículu xune'l epidídimo, constituyíu de les canales aferentes. La so cabeza ta bien aplicada sobre'l testículu y comunica con ésti por dellos conductos, y la so cola, más fina, desagua nel conductu deferente. Nel epidídimo ye onde los espermatozoides terminen la so maduración. El conductu deferente coneutar a la uretra nel mesmu llugar que les visícules seminales, unes glándules lobulaes que miden ente 8 y 15 cm de llargor, de 3 a 5 cm d'anchor y 1-2 cm d'espesura. Formen xunto cola próstata y les glándules bulbouretrales les glándules amiestes, que secretan diversos componentes de la espelma. La próstata del güe ye de pequeñu tamañu y esvalixa en redol a la uretra. Les glándules de bulbouretrales, del tamañu d'una castaña, tán alcontraes na porción posterior de la uretra. El pene mide ente 80 y 110 cm de llargor; ta compuestu de texíos non bien eréctiles, pero que se compensa cola so doble inflexón en forma de S, conocida como flexura sigmoidea o «S» peniana, que ye capaz d'esplegase y dexar l'allargamientu del órganu fuera de la vaina nel momentu del apareyamientu. La vaina, d'un llargor de 35 a 40 cm y un diámetru de 3 cm, atopar a pocos centímetros por detrás del embelicu.[18][19]
Femes
editarLos dos ovarios de la vaca atópense asitiaos a mediu altor del cuerpu del ilion, a 40 cm de la vulva; son de pequeñu tamañu, con un pesu de 10-20 g y en forma d'almendra. Los ovarios tán nel interior de les bolses ováriques que s'abrir a los oviductos; nos oviductos ye onde se lleva a cabu la fecundación y les primeres fases de desenvolvimientu del embrión. El oviducto componer d'un infundíbulo abiertu sobre la bolsa ovárica, de l'angüeña y de un ismu estrechu que desagua nel cuernu uterín. El úteru, l'órganu de la xestación, ta estremáu en dos cuernos uterinos de 35 a 40 cm de llargor llixeramente circunvolucionados. El pescuezu uterín mide unos diez centímetros; les sos plegues en pescuezu dan-y una forma similar a una flor abierta cuando lo repara de frente. La natura ye relativamente llarga, con unos 30 cm de llargor y 5-6 cm de diámetru; detiense al altor del meato urinariu y los resclavos del himen.[19][20]
Perceición sensorial
editarVista
editar
Tienen un campu visual bien ampliu y panorámicu, amontáu pola forma allargada de la so pupila que-yos dexa tener una visión panorámica d'unos 300° ensin mover la cabeza. Esti campu visual entiende una zona de visión binocular delantre del animal onde la visión ye nítida y la perceición del relieve posible, dexándo-y evaluar les distancies, y una zona de visión monocular pelos llaos del animal, onde la visión ye un pocu menos nítida y con una peor apreciación del relieve.
Ensin xirar la cabeza, los bovinos nun pueden ver detrás d'ellos. Tamién hai una zona de solombra ente 0 y 20 cm del so focicu onde ven bien mal.
El so cristalín ye globular, lo que-yos dexa ver con nitidez los oxetivos bien próximos, como la yerba que pacen, sicasí son miopes y tienen de realizar un enfoque pa estremar bien los oxetos alloñaos y tienen dificultá p'apreciar los detalles. Son capaces d'estremar pequeños movimientos, imperceptibles pa los seres humanos, y son bien sensibles ante movimientos sópitos. Precisen abondo tiempu p'afaese a un cambéu de llume, y pueden percibir como una torga delles árees bien allumaes o zones con contraste de lluz y solombra. Investigaciones realizaes con animales de granxa sobre la so perceición del color amosaron que son dicromáticos con conos (célules de la retina responsables de la visión en colores), más sensibles a la lluz mariello-verdosa (552-555 nm) y azul-purpúrea (444-445 nm).
La creencia popular de que'l toro de lidia se enfurece pol color coloráu del capote nun ye cierta, lo que realmente-y llama l'atención ye'l movimientu del mesmu.[21][22][23]
Gustu
editarEstos bóvidos pueden estremar los cuatro gustos primarios: el dulce, el saláu, l'amargu y l'ácidu. Los receptores pa cada unu de los gustos atópense alcontraos en partes distintos de la llingua. Les sos preferencies diríxense preferentemente pol sabor duce, depués l'amargu, el saláu, y finalmente l'ácidu.[21]
Oyíu
editarAnque'l so sentíu de la visión tien más importancia que'l de l'audición, tienen una perceición auditiva fina, cola máxima sensibilidá a los 8000 Hz (nel ser humanu ye ente 1000 y 3000), y son bien sensibles a les frecuencies altes (pueden oyer soníos de frecuencies bien altes, d'hasta 35 000 Hz). Alcuentren la procedencia del soníu con una precisión menor que los humanos. El so pabellón auricular ye móvil y puede dirixise escontra la fonte de soníu. Ciertos ruios agudos o pocu habituales pueden xenerar una sobrexcitación nestos animales, provocándo-yos estrés.[21]
Olfatu
editar
El so sentíu del olfatu ta bien desenvueltu. Desempeña un papel na comunicación, y utilizar pa reconocese ente ellos. Tamién se comuniquen por aciu feromones, producíes poles glándules añales, urogenitales, bucales o cutanees, y pueden tresmitir información diversa, polo xeneral rellacionada cola reproducción, y que van influyir nel comportamientu de los otros animales que les capten al traviés del so órganu vomeronasal. El comportamientu de los machos cuando perciben estes señales ye carauterísticu: llevanten la cabeza, endolquen el llabiu cimeru y realicen una respiración sópita, por que la mucosa nasal trescálese bien de les feromones; los machos detecten el celu na fema por olfaición de la so rexón urogenital o de la so orina, y l'actividá sexual de la fema puede activase por golores del machu. Los golores tamién pueden dexa-yos reconocer a un animal estresáu.[21][24]
Tactu
editarNel tactu, estremamos la sensibilidá táctil, la sensibilidá doliosa y la sensibilidá térmica. Les zones más sensibles al tactu son les onde la piel ye la más fina: les mexelles, el pescuezu, la nacencia de la cola, l'interior de les zanques, el caldar y la vulva. Los receptores del dolor alcuéntrase en mayor númberu nel interior de les narinas y na base de los cuernos. La sensibilidá térmica infórma-yos sobre la temperatura ambiente, el mugor y la velocidá del vientu.[21]
Otres perceiciones
editarLos bovinos son más sensibles a los campos llétricos que los humanos; una pequeña carga llétrica de 0,7 V alteria'l so comportamientu. Per otra parte, pueden ser alteriaos per campos magnéticos como les ondes de televisión y de radio, un efeutu que s'amonta cuando l'aire ye bien húmedu.[21]
Xenoma
editarEl xenoma de Bos taurus ta entamáu en 29 pares d'autosomes y dos cromosomes sexuales, cuenta con más de 27 000 xenes (de los que bona parte tán presentes nel home y la mayoría corresponder con grandes fragmentos de cromosomes humanos, y n'ocasiones con cromosomes enteros) y unos trés mil millones de pares básicos, un tamañu similar al del xenoma humanu.[25][26][27][28] La secuenciación del xenoma de la especie foi publicáu en 2009 na revista Science nel ámbitu del Proyeutu internacional de secuenciación del xenoma bovín» lleváu a cabu per distintos centros d'investigación estauxunidenses y que cuntó con fondos principalmente norteamericanos, anque tamién participaron otros países como Australia, Nueva Zelanda o Noruega, y que riquió seis años de trabayu y la participación de más de 300 científicos de 25 países. Los trabayos fueron realizaos sobre'l casu d'una vaca de la raza Hereford.[26][29]
Les conocencies adquiríes al traviés d'esta secuenciación pueden tener importantes implicaciones na ganadería bovina, tantu nel sector cárnico como nel llecheru, y tamién no que se refier a la reproducción o a l'adaptación de les especies, a les téuniques ganaderes o nel so impautu medioambiental.[26] Esti estudiu tamién ye relevante pola importancia d'estos bóvidos domésticos como organismu modelu n'investigaciones sobre la obesidá, enfermedaes infeicioses, endocrinoloxía, fisioloxía y téuniques reproductives.[25]
Ecoloxía
editar
Ye una especie gregaria, esto ye, que tiende a arrexuntase en menaes. Nel senu del grupu, esisten rellaciones de dominancia que s'establecen por aciu combates nel momentu de la formación del fatáu, y que rematen cola constitución d'una xerarquía que, una vegada establecida, nun volverá replantegar se. Tamién pueden desenvolver rellaciones d'afinidá ente individuos; estes rellaciones tradúcense de cutiu en llambíos y una proximidá de los animales.[9] Nel grupu tamién se repara l'apaición d'un lideralgu ente ciertos animales, ensin rellación cola xerarquía. El líder empecipia xeneralmente los desplazamientos del fatáu; el líder tien una meyor visión del espaciu y una bona memoria de la redolada.[30]
Anque polo xeneral la docilidad ye una cualidá que se busca nos animales de ganadería, en ciertes races precisar d'una cierta agresividá amestada a usos específicos como la tauromaquia o'l rodeo chilenu y l'estauxunidense.
Comunicar ente ellos per mediu de los golores y de les feromones. Son capaces de reconocese individualmente pol so golor nun grupu d'un tamañu razonable. El so olfatu tamién-yos dexa percibir les emociones de los sos conxéneres, particularmente les situaciones de mieu o de estrés. La postura de la cabeza tamién ye un mediu de comunicación, qu'espresa los principales humores y comportamientos que los bovinos pueden adoptar (sometimientu, alerta, fuxida o amenaza).[9]
La vocalización d'esta especie denominar mugido o bramíu (
oyer (?·i)). Con él pueden espresar diverses situaciones: sufrimientu, fame, sei, llamada d'un xatu o d'un conxénere.[11]
Llonxevidá
editarPueden algamar venti años d'edá o más, pero polo xeneral la llonxevidá d'estos animales vese amenorgada de manera artificial pol home, davezu por razones rellacionaes cola so esplotación ganadera.[8][31] El bovín más vieyu del qu'esisten rexistros foi una vaca irlandesa llamada Big Bertha que morrió en 1993, tres meses enantes de cumplir los 49 años d'edá, dempués de parir non menos de 39 xatos a lo llargo de la so vida.[32][33]
Reproducción
editarFisioloxía
editar
La edá a la qu'algamen la pubertá varia dependiendo de la raza, y puede ser a los 10 a 12 meses nel casu de ciertes races llecheres, o a los 24 meses en ciertes races africanes.[34] Más qu'a la edá, la pubertá suel tar acomuñada al pesu del animal, y consideramos xeneralmente qu'un animal algama la pubertá cuando s'avera al 50-60 % del so pesu d'adultu. Nun tienen una dómina de reproducción, pueden reproducise a lo llargo de tol añu.[35][36]
El ciclu reproductivu tien una duración de 21 díes per permediu, y puede estremase en cuatro partes distintes. De primeres, el celu dura unos diez hores y correspuéndese col periodu de disponibilidad sexual de la vaca y d'aceptación del machu. Los celos tán marcaos por un comportamientu particular de la vaca, que ye especialmente solmenáu, mugiendo con frecuencia, goliendo y llambiendo a los sos conxéneres, y puede intentar montar a otra vaca hasta qu'ella mesma ye montada. Depués sigue'l metacelu, que dura seis díes, mientres los cualos produzse la ovulación, aproximao 15 hores dempués del final del celu, y la formación del cuerpu lúteo. La siguiente etapa ye'l diestru, que tien una duración de 12 díes y correspuéndese col máximu desenvolvimientu del cuerpu lúteo; la progesterona secretada pol cuerpu lúteo prepara al úteru pa la implantación. La cuarta y última etapa del ciclu ye'l procelu, 3 díes mientres los cualos el cuerpu lúteo se reabsorbe progresivamente enantes d'un nuevu celu y l'empiezu d'un nuevu ciclu.[20][37]
Mientres el ciclu estral, el desenvolvimientu folicular ováricu sigue un patrón de folaes o grupos de folículos que crecen. Estes folaes correspuenden al desenvolvimientu sincrónicu cada 7-9 díes de folículos d'un tamañu entendíu ente 3 y 5 mm de diámetru. La fase d'entamu del desenvolvimientu de los folículos denominar reclutamiento y empieza con una medría de los niveles d'hormona FSH siguida por una fuerte amenorgamientu de la concentración d'estradiol que sigue al celu. La siguiente fase ye la seleición, mientres la cual la mayoría de los folículos producen estradiol y inhibina; l'aición conxunta d'estos dos hormones provoca un amenorgamientu de la concentración de FSH y l'atresia d'un ciertu númberu de folículos, pero dexando a 3-6 d'ellos desenvolvese. A la fin, un solu folículo, d'un tamañu cimeru a los demás, convertir en dominante y provoca la regresión de los demás. Darréu, si'l contestu hormonal ye favorable y permanez vidable, tresformar nun folículo ovulatorio. Mientres el mesmu ciclu puede producise ente una y cuatro oles foliculares socesives, pero xeneralmente siguen un patrón de dos o trés.[20][38]
La xestación dura cerca de nueve meses. El partu de la vaca ta siguíu por un periodu d'ausencia de celu que puede ser más o menos llargu (ente 30 y 80 díes). La involución uterina dura unos trenta díes per permediu.[39][40]
Intervención humana
editar
Dada la so condición d'especie adomada y criada en cautividá pa la so esplotación ganadera, l'home intervién en gran midida na so reproducción.
La inseminación artificial utilizar nestos bóvidos dende los años 1940. El inseminador reemplaza al güe introduciendo una pipeta d'espelma per vía rectu vaxinal. La espelma caltener en distintos recipientes como angüeñes, pellets o pajuelas y conxélase enantes de ser emplegáu. Esta téunica dexa llograr un númberu muncho más importante de descendientes d'un güe que por reproducción natural. Los donantes utilizaos pa la inseminación son toros escoyíos que tienen calidaes particularmente interesantes pal ganaderu, y l'usu de la inseminación artificial déxa-y un meyor aprovechamientu del machu, meyores xenétiques, aumentar la fertilidá o evitar la tresmisión d'enfermedaes venérees a la vaca.[41]
La tresferencia d'embriones ye una téunica que consiste en producir un númberu importante d'embriones (óvulos fertilizaos) de la mesma fema por aciu tratamientos hormona-yos, estrayelos del cuernu uterín enantes de la nidación, y depués tresferilos al úteru d'otres vaques por que sigan el so desenvolvimientu. Con esta téunica búscase consiguir una meyora xenética del ganáu. Esti sistema implica l'usu de tratamientos hormonales pa sincronizar los ciclos sexuales de les donantes y los receptores, una y bones l'úteru tien de tar nuna fase en particular cuando se realiza la estraición, a los 7 díes del ciclu estral.[42][43]
La clonación ye la creación artificial d'individuos idénticos. Hai dos tipos de clonación: el primeru ye la clonación embrionaria, que s'utiliza nesta especie dende los años 1980,[44] y consiste nuna división del embrión pa llograr dos animales idénticos. Esti métodu utilízase sobremanera nel ámbitu esperimental.[45] Pero anguaño, cuando se trata de la clonación, fálase especialmente de la clonación somática, que consiste en crear un animal a partir d'una célula somática d'un individuu vivu. El primer bovín nacíu por esti métodu foi clonáu a finales de los años 1990. La clonación somática podría dexar por casu crear a un animal d'esceición pa la reproducción y asina ameyorar la seleición del ganáu, o crear a animales trexénicos. Sicasí na práutica esta téunica inda cadez de munchos problemes, como la nacencia de xatos demasiáu gruesos o non vidables, lo que llenda la repercusión de la clonación.[46]
Alimentación
editar
La primer fonte d'alimentación del ganáu bovino ye'l campera. La so alimentación ta constituyida por yerbes, tarmos, fueyes, granes y raigaños de numberoses plantes. Nun pueden dixerir ciertes sustancies como les lignines y los taníns.[47] Na campera, les plantes que peracaben preferentemente son les gramínees. Tamién aprecien les fabacees, y constitúin una fonte importante de nitróxenu cuando s'atopen ente la campera; ente les más frecuentes atópense'l trébole blancu, el trébole coloráu, el lotu y l'alfalfa.[47]
Por motivos de producción o xestión ganadera, o cuando la disponibilidad de yerba nun ye abonda, p'alimentar a los animales los ganaderos utilicen forraxes collechaos mientres la primavera o branu y que se caltuvieron. Pueden estremase dellos tipos de forraxes según el métodu emplegáu pal so caltenimientu. El segáu ye unu de los más utilizaos; tratar de yerba segada pel branu que s'ensuga al sol enantes de collechalo. Otru de los métodos de caltenimientu habitual ye'l que conduz a la formación d'ensilajes; esti sistema basar na fermentadura de los glúcidos solubles conteníos nos forraxes por bacteries lácticas pa faer menguar el pH del forraxe y torgar l'aición de les bacteries que causen la podrizu. Los ensilajes caltener nun mediu anaerobiu (xeneralmente cubiertos por un toldu de plásticu) pa torgar el so deterioru pola aición de bacteries aerobies. Suelen producise a partir de yerba o de maíz.[48][49] Les normes de fabricación de ciertos quesos AOC como'l gruyer y l'emmental nun dexen l'usu de ensilajes porque se considera que contienen un gran conteníu de xermes butíricos qu'afecten la calidá del tresformamientu queseru.[50] Tamién puede alimentase los con paya, pero esti alimentu, que tien un altu conteníu de lignina, nun ye bien alimenticiu, anque pue ser tratada con amoniacu o Hidróxidu de sodiu sosa col fin d'ameyorar la so dixestión per parte de los animales.[47]
Por razones d'engorde, medría de la tasa de crecedera o d'aumentu de la producción llechera, la ganadería intensiva moderna, amás del forraxe tradicional, apúrre-yos a los so ganáu complementos concentraos enerxéticos o proteínicos según complementos minerales y vitamínicos. Estos complementos pueden ser apurríos so distintes formes, como pueden ser los ceberes, que dexen apurrir enerxía a los animales. Ente los más utilizaos atópense'l trigu, el triticale, la cebada, l'avena, el miyu, el sorgu y el maíz. Como complementos enerxéticos tamién s'utilicen raigaños y tubérculos. La remolacha, rica n'azucres solubles, les pataques y la mandioca, riques n'almidón, son alimentos particularmente enerxéticos. De cutiu tamién s'utilicen los sos subproductos, como la melaza y la magaya de remolacha azucrera, residuos de la cristalización de los azucres de la remolacha.[51]
Les fontes de proteínes más habituales son los turtós, residuos sólides llograos tres la estraición del aceite de granes o frutos oleaxinosos. Los turtós más utilizaos son los de soya, los de colza, los de xirasol y los de llinu. Mientres enforma tiempu utilizaron farines d'orixe animal como concentraos proteínicos. A principios de los años 1970, nel Reinu Xuníu nun se respetaron delles regles d'hixene que dexaben evitar la tresmisión d'enfermedaes, y desencadenóse una epizootia d'encefalopatía esponxiforme bovina (o EEB, conocida comúnmente como la enfermedá de les vaques lloques») qu'obligó a sacrificar a cientos de miles de reses. Los primeros casos d'animales enfermos declarar nel Reinu Xuníu en 1986, y en 1996 detectar nel ser humanu una nueva enfermedá, una variante de la enfermedá de Creutzfeldt-Jakob, que se rellacionó cola epidemia de EEB nel ganáu vacuno.[52][53]
Los bovinos polo xeneral nun precisen un apurra de los nueve vitamines hidrosolubles (B1, B2, B3, B5, B6, B8, B9, B12 y C), porque les bacteries del so banduyu sintetizar.[47]
Patoloxíes
editarEnfermedaes microbianes
editarLes bacteries tán implicaes nuna amplia gama d'enfermedaes del ganáu bovino. Nel aparatu dixestivu causen enterotoxemies, fories por E. coli y salmonelosis. Diverses bacteries tán implicaes na incidencia de mastitis nel ganáu. La pasteurelosis, la brucelosis y la queratitis tamién son enfermedaes bacterianes. Les micobacterias más peligroses pal ganáu son les que causen la tuberculosis y la paratuberculosis.[54]
Diversos virus tamién pueden afectar a los bovinos. Dalgunos son responsables d'enfermedaes respiratories como la rinotraqueítis infeiciosa bovina (IBR), el virus sincitial respiratoriu bovín (VSRB) o la parainfluenza bovina (PI3). Los rotavirus y coronavirus tán acomuñaos a la foria en xatos nuevos. La foria viral bovina (BVD) provoca foria y albuertu, y el virus de la leucosis bovina afecta al sistema inmunitariu. Nos pezones, los virus pueden causar herpes, papilomes y tumores inducíos por Parapoxvirus. Les enfermedaes virales n'ocasiones pueden ser bien contaxoses y causar graves problemes nes esplotaciones ganaderes, como nel casu de la rabia, una enfermedá del sistema nerviosu, la fiebre aftosa del ganáu y la llingua azul.[54] N'África, enfermedaes como la fiebre del valle del Rift tamién pueden provocar grandes epidemies.[55]
Les rickettsies y los micoplasmas son responsables de les infeiciones por clamidias y de la fiebre Q, dos enfermedaes que pueden provocar albuertos, según la perineumonía contaxosa bovina, una enfermedá pulmonar.[54]
La encefalopatía esponxiforme bovina (o «enfermedá de les vaques lloques»), causante d'una importante crisis socioeconómica nos años 1990, ye debida a un axente patóxenu particular: el prion, una proteína patóxena.
Ciertes patoloxíes bovines son particularmente problemátiques porque podríen tresmitise a los humanos. Ye'l casu de la listeriosis, el mal colloráu, el carbunclu, el tétanu, el botulismu, la leptospirosis, la brucelosis, la tuberculosis, la salmonelosis, les infeiciones por clamidias, la fiebre Q, la rabia, la fiebre del valle del Rift, o la encefalopatía esponxiforme bovina, que puede causar la enfermedá de Creutzfeldt-Jakob.[56]
Parasitismu
editar.jpg)
Diversos inseutos (mosques, mosquitos, tabanes) importunan a estos bóvidos ensin portase como verdaderos parásitos. Los parásitos esternos de los bovinos son sobremanera les cachiparros, vectores de numberoses enfermedaes como la brucelosis o la piroplasmosis, según los pioyos, los azones y les canesbes de ciertes mosques. Los principales parásitos internos son los estrongílidos pulmonares ya intestinales y les duelas.[57]
N'África, el ganáu bovino puede trate afeutáu por pequeños parásitos del xéneru de los tripanosomas. Los bovinos locales desenvolvieron resistencia a la infeición y a la enfermedá causada polos tripanosomas. Los cebúes, bien pocu resistentes a la enfermedá, de cutiu fueron cruciaos coles races locales p'ameyorar la so resistencia.[58]
Problemes derivaos de l'alimentación
editar
El bon funcionamientu de la dixestión nel rumen puede ser trastornado por variaciones de l'acidez que nicien una perturbación de la flora ruminal (del rumen), y faer que ciertes bacteries puedan abondar anormalmente. El problema más frecuente ye l'acidosis, que se caracteriza por un pH demasiáu ácidu nel banduyu que ta xuníu a un consumu escesivu d'alimentos ricos n'almidón, como los ceberes, y que puede ser aguda y potencialmente fatal pal animal, o crónica, qu'asocede con mayor frecuencia pero que la so sintomatoloxía esperimentar nuna forma menos marcada. Alimentos molíos como'l ensilaje de maíz impliquen un riesgu de acidosis porque'l so tiempu de masticación ye amenorgáu,[N 2] polo que nun dexen una salivación abonda pa regular el pH del banduyu; tienen d'apurrise alimentos menos ellaboraos pa llindar esti riesgu. Otra manera, la alcalosis ta acomuñada a un aumentu del pH, y ta provocada por un aumentu rápidu del conteníu d'amoniacu nel rumen siguíu por una degradación de la materia nitrogenada de la ración. [N 3] La alcalosis provoca n'ocasiones una detención de la rumia que puede complicase con meteorismo; nesi casu l'animal cuerre'l riesgu de morrer afogáu. La alcalosis produzse xeneralmente mientres el llendo de praos de lleguminoses nueves.[16][59][60]
En casu de sobrecarga alimentaria a nivel del rumen, el problema treslládase frecuentemente a los intestinos. Éstos pueden reaccionar sacupando l'escesu por aciu una foria. Pero si hai un amenorgamientu de la velocidá del tránsitu intestinal, un xéneru de bacteries, Clostridium, pueden abondar nos intestinos y la toxina que sinteticen provocar una enterotoxemia que puede poner en peligru al animal. Les transiciones alimentarias demasiáu abruptas son una causa frecuente de problemes intestinales.[16]
Tamién pueden ser víctimes d'intoxicaciones alimentarias. Éstes pueden tener el so orixe n'alimentos mal calteníos: la presencia de tierra favorez l'apaición de listeriosis y los mohos son responsables ente otros de les necrosis cerebrocortical y d'albuertos. Nel llendo les intoxicaciones más frecuentes tán acomuñaes al consumu d'abiyotes, de Colchicum, de Mercurialis y de Narthecium ossifragum, que provoquen xeneralmente fories.[16]
Los bovinos pueden sufrir de falta de distintos minerales. Los casos más frecuentes son la falta de calciu (llamada «fiebre de lleche»), que se da especialmente en races productores de lleche y que se suel producir poco enantes o pocu dempués del partu de la vaca, y la falta de magnesiu (tetania de la yerba o de les camperes) na ingestión de yerba. Tamién pueden dase faltes en vitamines liposolubles (A, D, E y K).[16]
Anomalíes xenétiques
editar
Tán documentaes alredor de 400 anomalíes xenétiques na especie bovina.[61]
Ciertes races fueron escoyíes pa una anomalía xenética buscada. Este ye'l casu de los animales, machos y femes, col síndrome de doble músculu o culard, que s'estremen por una importante hipertrofia muscular, con un notable agrandamientu de tolos músculos superficiales, unos cuartos posteriores y paletes grandes y musculoses, una carne desaxeradamente magra y, dacuando, debilidá de los miembros anteriores. Los magüetos tienen un peraltu ritmu de crecedera y un eleváu pesu al nacer, polo que les vaques cuasi siempres tienen que parir por aciu cesárea.[61][62]
Delles races, como l'angus, nun tienen cuernos de forma natural, y n'ocasiones tratar de desenvolver esta anomalía n'otres races por razones de facilidá ganadera.
Pero la mayoría de les anomalíes perxudiquen al naciellu portador. Asina, el denomináu defectu d'adhesión de los leucocitos bovinos (conocida como BLAD, pola so sigla n'inglés), que se caracteriza por un sistema inmunitariu non funcional, y el complexu vertebral de malformación (CVM), una deformación de la columna vertebral, dos enfermedaes frecuentes na raza Holstein, resulten mortales pal res, de la mesma manera que la palatosquisis o cielu la boca fendíu na raza charolesa. Otres, como l'acondroplasia, una forma de nanismu tamién habitual na Holstein, son bien perxudiciales.[61][63][64]
Doma y ganadería
editarDoma
editar
La especie selvaxe que dio orixe a Bos taurus ye'l uro xavaz (Bos primigenius). La so doma remontar a unos 10 000 años, nel Oriente Mediu y la India.[65][66]
La mayoría d'autores describieron tres subespecies:[67]
- el uro européu (Bos primigenius primigenius), dacuando consideráu como l'antepasáu del ganáu ensin gorrumba domésticu (Bos primigenius f. taurus) ;
- el uro asiáticu o indiu (Bos primigenius namadicus), que probablemente dio llugar al ganáu doméstico con gorrumba o cebú (Bos primigenius f. taurus = Bos primigenius f. indicus) ;
- el uro norteafricano (Bos primigenius africanus = Bos primigenius opisthonomous), que los sos xenes podríen tar nel ganáu doméstico africanu.
Dellos investigadores planteguen la hipótesis de que'l ganáu bovino européu nun baxa d'una doma del uro européu sinón de bovinos adomaos n'Asia que siguiríen les migraciones de les poblaciones próximu-orientales escontra Europa al traviés del valle del Danubiu o de les costes mediterránees, al igual que se produció la introducción de la cabra, el corderu o la cultura de les ceberes. Esta hipótesis foi sofitada por estudios del ADN del uro y de races doméstiques. Nun hai qu'escluyir sicasí la eventualidá de cruzamientos colos uros locales dende entós.[68][69]
El ganáu distribuyir colos movimientos de la población, cada pueblu amestáu a una raza particular. Asina foi como estos bóvidos domésticos establecer n'Europa, África y Asia. Darréu fueron esportaos a América y a Oceanía, introducíos polos esploradores y conquistadores. Anguaño los bovinos domésticos y la so ganadería tán presentes en tolos continentes y na mayor parte de la superficie terrestre.
Ganadería
editarYe una especie que tien una gran importancia económica en tol mundu. Tres la so doma, les sos primeres funciones fueron pa trabayar como animal de tiru y pa la producción de carne y de lleche, amás d'aprovechase los cuernos, el cueru o los escrementos (como fertilizante o combustible); tamién se siguen emplegando en dellos países nos espectáculos taurinos.
Ente les formes más antigües de ganadería figura'l nomadismu, que consiste nel desplazamientu continuu de la población y de los fataos, col fin d'atopar siempres recursos forrajeros p'alimentar a los animales. Ye un sistema que s'utiliza principalmente en rexones grebes o semiáridas d'Asia, de Arabia o d'África, pero tiende a sumir por razones polítiques. Los beduinos, los fulanis o los masáis son dalgunos de los pueblos nómades ganaderos de bovinos.[70] Darréu, cola invención de l'agricultura en Mesopotamia, los pueblos de ganaderos se sedentarizan. Primeramente solo una fonte d'alimentu, estos bóvidos domésticos van a adulces a convertise en bestia de carga pa realizar xeres del campu o pa tirar de carretes y asina participar nel comerciu.
Los homes desenvolvieron variedaes (denominaes races) especializaes na producción de lleche, de carne, o de doble propósitu (pa carne y lleche).
Cola esceición de ciertes especies utilizaes na tauromaquia, los machos destínense xeneralmente a la producción de carne, ente que les femes destínense davezu a garantizar la renovación del fatáu o a la producción de lleche.
La cabaña mundial de ganáu bovino xubía a 1347 millones de cabeces nel añu 2011. Los países con un mayor númberu de cabeces yeren Brasil con 175 millones (13,0 % del total mundial), India con 174 millones (12,9 %), Estaos Xuníos con 96 millones (7,1 %), China con 82 millones (6,1 %) y Arxentina con 50 millones (3,7 %).[71]
Races
editarTres unos 10 000 años de doma a lo llargo d'Europa, Asia y África, estos bóvidos domésticos esperimentaron una gran cantidá de variaciones artificiales que dieron como resultáu numberoses variedaes o races, con ensame de tamaños, carauterístiques y pelame de colores distintos.
Estes races son bien numberoses n'Europa, onde la tradición de seleición ye bien antigua. La mayoría fueron individualizaes a partir de finales del sieglu XVIII. Nel sieglu XIX la noción de raza afitóse, col desenvolvimientu de los concursos agrícoles. Los ganaderos empezaron realmente a escoyer a los sos animales naquella dómina, que vio'l desenvolvimientu de les races autóctones pero tamién l'apaición de nueves races nacíes de diversos cruzamientos, como la maine-anjou o la normanda. A finales del sieglu XIX editaron los primeros llibros xenealóxicos (denominaos herd-books) n'Inglaterra y darréu nel restu d'Europa occidental.[72] El sieglu XX vio la desapaición d'un bon númberu d'estes races, principalmente por razones económiques, yá que yeren menos granibles y menos especializaes que los sos conxéneres.
Xeneralmente clasifíquense en categoríes en función de les sos carauterístiques individuales, como la disposición y forma de la cornamenta, la capa (color del pelame), o criterios zooeconómicos, como les sos capacidaes granibles.
Producción de lleche
editar
Les femes solo producen lleche dempués de parir y si son cataes regularmente; davezu utilízase'l sistema d'inseminación artificial cada añu y mediu o dos años por que vuelvan parir y qu'asina puedan siguir produciendo lleche.[73]
La práutica del cato empecipióse pocu dempués de la doma, hai unos 10 000 años, nel Oriente Mediu, y que llueu se convirtió nun procesu esencial pa la sobrevivencia de dellos pueblos. Asina, los fulani, pueblu nómada d'África central, basen la so manera de vida cuasi puramente nel ganáu, fundamentalmente bovín (cebúes), y viaxen darréu colos sos fataos de vaques que los abastecen de lleche, base cuasi esclusiva de la so alimentación y que peracaben acaldía so diverses formes.[74][75] N'Europa, la lleche ta ausente de la cocina de l'antigüedá, pero foi adquiriendo importancia col pasu del tiempu, primero nel mundu llabrador pal cual ye una fonte d'alimentu ineludible, y depués pal restu de la sociedá, col desenvolvimientu de productos derivaos como la mantega. Mientres el sieglu XX, la lleche convertir nun productu de consumu habitual a midida que la producción industrialízase. Les granxes llecheres fáense cada vegada más granibles, y ameyoren la hixene de la lleche. La gran meyora xenerada pola invención del tratamientu de caltenimientu UHT ayudó a la xeneralización del consumu cotidianu de lleche.[11]
Sicasí, el consumu de lleche de vaca per parte de los humanos puede plantegar dellos problemes. Comprobóse que magar el cuerpu de los ñácaros produz lactasa, enzima que dexa la dixestión de la lactosa de la lleche de vaca, nun ye asina nel casu de los adultos, y pueden dase nuna proporción elevada de la población adulta situaciones d'intolerancia a la lactosa. La incidencia d'esta intolerancia ye mayor ente los pueblos asiáticos y americanos, daqué menos prevalente ente los africanos, menos frecuente nos centroeuropeos ya inda menor nos países del norte d'Europa.[76][77]
| Composición media de la lleche en gramos per llitru | |||||||
| Agua | Estractu secu | Materia graso | Materies nitrogenadas | Lactosa | Materies minerales | ||
| Totales | caseína | albúmina | |||||
| 900 | 130 | 35-40 | 30-35 | 27-30 | 3-4 | 45-50 | 8-10 |
Nel añu 2006, producir en tol mundu 550 millones de llitros de lleche de vaca, lo que supón el 87 % de la producción total de lleche nel mundu.[78] Los principales productores son la Xunión Europea, Asia (particularmente la India) y América del Norte. Según los países, danse grandes variaciones en materia de rendimientu per vaca, con un rendimientu particularmente eleváu nos países d'América del Norte y d'Europa, onde la ganadería ye bien intensiva. Otra manera, n'África, que tien la cabaña mundial más numberosa, la producción total ye pocu importante. Los países onde'l consumu de lleche y los sos productos derivaos ye'l más importante son los de la Xunión Europea y d'América del Norte, y, en menor midida, Arxentina, Australia y Nueva Zelanda.[78]
La lleche puede tresformase en productos lácteos bien diversos, como'l quesu, la mantega, la crema de lleche o'l yogur. Na actualidá esiste una importante industria desenvuelta en redol a la producción de lleche, del so tresformamientu y de la so distribución.
Producción de carne
editar
La carne de vacunu puede tener dos oríxenes principales, bien como un subproductu de la producción llechera, por culpa de que'l ganáu que remató la so etapa granible nesti sector destinar al aprovechamientu cárnico, o bien la cría de ganáu con destín a la producción de carne.
Nel añu 2007, la producción de carne bovino representó en redol al 25 % de la producción mundial de carne, con unos 61 millones de tonelaes, lo que convierte a la carne bovino na tercera en términos de volume de producción de carne a nivel mundial, tres la de gochu (con unos 100 millones de tonelaes) y la d'aves de corrolada (unos 90 millones).[79] Nel añu 2011 la producción mundial de carne de vacunu va rondar los 57 millones de tonelaes; el país con mayor ufierta ye Estaos Xuníos, con un 19,6 % de la producción mundial, siguíu per Brasil col 14,4 %, la Xunión Europea col 12,8 %, China col 9,3 % y Arxentina col 4,5 %.[71]
| Composición nutricional por cada 100 g [80] | |||||||
| Productu | Agua | Proteínes | Grases | Cenices[N 4] | Quiloxulios | ||
| Carne de vacunu (magra) | 75,0 | 22,3 | 1,8 | 1,2 | 116 | ||
| Canal de vacunu | 54,7 | 16,5 | 28,0 | 0,8 | 323 | ||
| Carne de xata (magra) | 76,4 | 21,3 | 0,8 | 1,2 | 98 | ||
| Carne de gochu (magra) | 75,1 | 22,8 | 1,2 | 1,0 | 112 | ||
| Canal de gochu | 41,1 | 11,2 | 47,0 | 0,6 | 472 | ||
| Carne de pollu | 75,0 | 22,8 | 0,9 | 1,2 | 105 | ||
| Lleche (pasteurizada) | 87,6 | 3,2 | 3,5 | 63 | |||
| Güevos (cocíos) | 74,6 | 12,1 | 11,2 | 158 | |||
| Pan (centenu) | 38,5 | 6,4 | 1,0 | 239 | |||
| Pataques (cocíes) | 78,0 | 1,9 | 0,1 | 72 | |||
Como animal de tiru
editar
Otra de los usos tradicionales del ganáu bovino ye'l so usu como Animal de tiru animales de tiru, pos tienen una gran capacidá de trabayu y son resistentes al esfuerciu. Xeneralmente utilícense los machos, y más de cutiu güees, anque les vaques tamién son una bona alternativa, pos, a pesar de que la so fuercia de traición seya menor, pueden apurrir lleche, amás de nuevos xatos.[81]
Envalórase que l'home empezó a utilizalos pa tirar de los araos o de vehículos con ruedes mientres el IV mileniu enantes de Cristu. Estes téuniques utilizaes nel antiguu Creciente Fértil o n'Ucraína, darréu desenvolviéronse en tol mundu,[82] y utilizábense gües pa tirar de carros o trabayar los campos nuna gran parte d'Europa, al igual que n'Asia y n'Exiptu. Esta práutica inda taba bien espublizada n'Europa mientres la Edá media, onde'l güe yera'l principal animal de tiru, anque l'usu del caballu empezaba a desenvolvese.[83] Nos países industrializaos la mecanización sustituyó en gran midida a la traición animal, sicasí nos países en desenvolvimientu, ya inclusive en munchos desenvueltos, los animales de tiru tán amestaos de forma indixebrable a l'agricultura y anguaño'l so usu non solo persiste sinón qu'inclusive aumenta.[84]
.jpg)
Ye habitual que los bovinos trabayen en pareya; los animales tán xuníos por aciu una gabita que-yos dexa avanzar en llinia y de manera sincronizada. Esisten dellos sistemes de gabita, el más antiguu ye'l xugu cornal, que la so usu remontar al Antiguu Exiptu onde utilizaben una barra de madera asitiada ente los cuernos de dos bóvidos; l'otru sistema utilizáu davezu para xuncir ye la xugular, que s'asitia nel pescuezu de los animales.[85][86] Les gabites de bovinos son inda bien utilizaos en ciertos países africanos; por casu, en Camerún, Chad y República Centroafricana, onde la traición bovina foi introducida nos años 1950 paralelamente al cultivu del algodón, a finales de los años 1990 utilizábense cerca de 230 000 pareyes de bovinos pa la llabranza, y en menor midida pa la escarda (llimpieza de meruxes), la aporcadura (remover la tierra en forma de "cerrillo" xunto a les plantes) y el tresporte en carretes.[87] La traición por aciu bovinos desenvolver nuna gran parte del África subsaḥariana onde reemplaza al trabayu manual; Asina, los bovinos utilizar pal tresporte en zones grebes y pa la preparación de les tierres en zones semiáridas. La traición bovina tamién ye bien utilizada nes zones subhúmedas onde los cultivos añales como l'algodón, la mandioca, el arroz o'l maíz, y tamién ta presente nes zones más montascoses, como nos montes etíopes, de tradición milenaria.[81] En Madagascar, onde les carretes de gües son omnipresentes, desenvolvióse la raza renitelo (anguaño en peligru d'estinción) pa satisfaer les necesidaes d'animales de tiru.[88]
Otros aprovechamientos
editar
El ganáu vacuno tamién puede tener otros aprovechamientos por parte del home, amás de los trés principales citaos enantes (producción de lleche, producción de carne y como animal de tiru).
El so escrementu ye un bon fertilizante y utilízase como abonu orgánico, o puede entemecese con magre o folla pa faer adobe, y tamién s'utiliza, una vegada secu, como combustible pa faer fueu.[89] Ciertos pueblos de ganaderos nómades o seminómades d'África, particularmente los masái, recueyen sangre del ganáu pal so consumu por aciu una punción na vena xugular, lo que-yos apurre un complementu alimenticiu ensin necesidá de matar a los sos animales. Esti sangre tamién tien un papel importante nes ceremonies y cultos d'estes etnies.[90] Esisten estudios qu'indiquen la posibilidá d'utilizar la hemoglobina bovina como sustitutu del sangre humano.[11][91] Los sos cuernos utilizar mientres enforma tiempu pa la fabricación de botones o de peñes, y son bien utilizaos en cuchillería pa los mangos de navayes y cuchiellos. El cueru bovín utilízase davezu en marroquinería.[11]
Tamién s'utilicen n'actividaes d'ociu, como la tauromaquia, utilizándose una raza específica, el toro de lidia, y les sos diverses variantes, un espectáculu que nació n'España nel sieglu XII y que se practica tamién en Portugal, sur de Francia y en dellos países de Hispanoamérica, como Colombia, Ecuador, Méxicu, Perú o Venezuela. El güe tamién s'utiliza en deportes como'l rodeo estauxunidense, el rodeo chilenu, onde tien la considerancia de deporte nacional dende 1962 o «El coleo», práutica deportiva federada, orixinaria (como práutica recreativa en faciendes y pueblos) de la Capitanía Xeneral de Venezuela y la Gran Colombia.[92]
Consecuencies ecolóxiques de la ganadería
editar
Como los demás herbívoros, mientres el procesu de rumia los bovinos lliberen metanu, y, debíu al enorme volume del sector ganaderu, según un informe de la FAO son responsables del 18 % de los gases con efeutu ivernaderu emitíos en tol planeta. En dichu informe indícase que la gran cantidá de ganáu a nivel mundial tien un enorme impacto sobre'l calentamientu global y sobre el mediu ambiente, y que se riquir aiciones urxentes pa faer frente a esta situación.[93] Los efeutos causaos polos sos deyecciones sobre los recursos acuíferos, la destrucción de montes pa establecer zones de campera, la erosión del suelu o'l sobrepastoreo, son solo dalgunos de los problemes medioambientales xeneraos pola sobresplotación ganadera.[93]
Un exemplu de los problemes medioambientales que pueden provocar tener n'unu de los xeneraos pola introducción de ganáu bovino n'Australia. Una vaca deposita por permediu unes 10-12 pornaes de cuchu acaldía, polo que, anque esistíen inseutos que s'encargaben de dar cuenta de les refugayes xeneraes pola fauna llocal, como los escarabayos peloteros de la familia Scarabaeidae, fueron incapaces d'enfrentase a les grandes cantidaes de cuchu producíu pol ganáu introducíu, y ante la falta d'un reciclaje natural efeutivu, producióse la degradación del suelu, la crecedera d'especies herbales y provocó la proliferación d'un ingente númberu de mosques (Haematobia irritans y sobremanera Musca vetustissima).[94] Pa desaniciar esti problema, les autoridaes australianes ver na necesidá d'importar escarabayos peloteros exóticos.[95]
Sicasí, n'ocasiones el ganáu bovino tamién puede ayudar na xestión del mediu ambiente. La campera nes zones de monte ayuda a llindar la posibilidá de producise ádenees. Les vaques tamién s'utilicen en dellos macizos montascosos como'l de Maures, en Francia, p'amenorgar los riesgos de quemes consumiendo les gramínees nes cualos puede desenvolvese'l fueu. Nel departamentu francés de Gironda, bovinos d'una raza llocal dexen llindar la proliferación de plantes acuátiques invasores como la cola de foín acuática (Myriophyllum aquaticum), ente que les vaques de les Highlands ocupar de torgar la crecedera de carbes de los praos húmedos del parque natural rexonal de los Rizos del Sena, asitiáu ente Rouen y Le Havre. Numberoses plantes, como'l junquillo (Narcissus jonquilla) y el berru del prau (Cardamine pratensis) de los praos del Morvan, o los cardos de Morbihan y bon númberu d'orquídees de praos húmedos deben en parte la so presencia a los bovinos. Dalgunos ornitólogos informaron que la presencia de ganáu bovino na reserva natural de Chérine na rexón natural de Brenne pa llindar la proliferación de xuncos, favorecía los caltenimientu de la biodiversidá vexetal.[11]
Na cultura, l'arte y la relixón
editarRelixón, mitoloxía y simbolismu
editarLos bovinos apaecen en numberoses ocasiones nel arte a lo llargo de la historia ya intervienen en numberoses creencies y relixones. Xeneralmente simbolicen la fuercia, la virilidad, la enerxía, la puxanza o inclusive la fertilidá.[96] Atopar so la forma de Tauro ente los signos del zodiacu, o como la constelación del mesmu nome o del signu del Güe de l'astroloxía china. El güe yera un animal utilizáu de cutiu pal sacrificiu poles civilizaciones romana o griega. Apaecen nes mitoloxíes minoica, exipcia o grecorromana, según nes relixones abrahámiques o en cultos menores como'l mitraísmo. El cultu del dios-güe ye tamién redundante nes civilizaciones mesopotámiques, onde los sumerios, asirios, babilonios y hitites prauticar so diverses formes.[96]
Prehistoria
editar
N'Occidente l'arte rupestre desenvuélvese sobremanera nel Paleolíticu Superior. La mayor parte de les muestres caltener en parés y techos de cueves o abrigos predresos, pero tamién hai pequeños oxetos iguaos de cuernu, marfil o güesu. El 60 % de los animales representaos nes pintures rupestres d'esti periodu nel suroeste d'Europa son bóvidos y équidos, y nel 60 % de los xacimientos europeos de transición ente'l Paleolíticu Cimeru y el Mesolíticu esisten representaciones de gües y corzos. L'apaición de dellos bóvidos nos xacimientos natufienses d'Israel y Mesopotamia suxer que la ganadería y l'agricultura yeren yá incipientes naquella zona. Calcúlase que l'empiezu de la cría de ganáu doméstico nel sur de Francia y de la península ibérica empezó en redol al añu 8000 e.C. Hai rexistros qu'atestigüen el so usu domésticu en Tesalia nel séptimu mileniu enantes de Cristu, n'Anatolia ya Israel nel sestu, n'Irán nel quintu, n'Exiptu nel cuartu y n'Europa a partir del terceru y segundu milenios. Los animales criaos yeren de tipu brachyceros, de menor tamañu que los de tipu uroide.[97]
El ganáu vacuno emplegáu mientres la Edá del Fierro yera Bos longifrons, una especie güei sumida. Ta comprobáu'l so usu como animal de tiru nel trabayu de los campos, y probablemente los sos escrementos yeren emplegaos como abonu.[98]
Tartessos
editar_002.jpg)
En diversos afayos arqueolóxicos en xacimientos tartessos atopáronse pieces con forma de piel de güe que seríen emplegaes cómo ornamientos pectorales. Esti motivu artísticu podría tener antecedentes en Micenas, Xipre y Mesopotamia y ta presente n'elementos arquiteutónicos y funerarios de necrópolis y poblaos ibéricos del sur peninsular. El so orixe paez tar nel comerciu del cobre, que dende Xipre s'esportaba a tol Mediterraneu en lingotes con forma de piel de güe, y que de la mesma provendría del comerciu de reses. Esta forma de representación del güe unvia a la so considerancia como animal sagráu, que tien orixe nel área siriu-palestina y foi adoptada poles élites ibériques.[99]
Exiptu
editar
Na mitoloxía exipcia, la diosa Hathor, considerada fía de Ra y asociada al dios Horus, represéntase como una vaca con cuernos que suxeten un discu solar o como una muyer con cuernos de vaca. Hathor ye la diosa del amor, de l'allegría y del baille, y la proteutora de los naciellos. La vaca, símbolu de fecundidá, tamién s'acomuñar coles crecíes del Nilu, que fecundaba la tierra. Tamién esistíen dellos toros sagraos, ente los que destacaba'l cultu de Apis.[100]
El dios Dioniso, fíu de Zeus y Níobe, foi a Exiptu, onde foi conocíu sol nome d'Apis y casóse con Isis. La denominación Serapis apaeció nel sieglu II y xeneralizóse, sobremanera en llatín, procedente de Usar-Hape (Osiris-Apis), esto ye, la conxunción del dios Osiris y el güe Apis, que recibía cultu en Menfis a lo menos dende'l cuartu mileniu enantes de Cristu. Apis ye la representación animal de les potencialidaes de la diosa de la tierra, Isis, de la mesma que Osiris ye la so representación humana. Apaecíu a empiezos del sieglu III e.C., Serapis llegó a suplantar a Osiris nel cultu, sobremanera nel oficial.[101]
Cuando los sacerdotes atopaben un güe qu'axuntaba toles carauterístiques del dios Apis (una mancha blanca na frente, la figura d'una águila pintada nel cuerpu, etc.) alimentar con lleche mientres cuarenta díes y depués llevar per barcu hasta Menfis y yera conducíu al templu d'Osiris. Ellí tenía dos cuadres, de les cualos nun salía cuasi nunca, y siempres con séquitu y escolta. Tamién tenía dos santuarios; si entraba n'unu d'ellos había bonos presaxos, si entraba nel otru haber malos. Según la lliturxa exipcia, esti güe sagráu solo tenía de vivir un tiempu determináu, al cabu del cuál yera treslladáu al Nilu y afogáu. Entós entrábase nun periodu de llutu nel que se llamentaba la so muerte como si fuera'l mesmu Osiris el que morriera. Cuando s'atopaba un nuevu güe pa sustituyir al anterior celebrábase la resurreición d'Osiris.[102]
Na lliteratura del Antiguu Exiptu utilizáronse diversos epítetos relativos al güe, resaltáu les sos carauterístiques. Asina, «Güe victoriosu» o «Güe poderosu» úsense como epítetu de faraón.[103] El dios Amón foi denomináu Kamutef «El güe de la so madre» o «Güe del desiertu».[104]
Mitoloxía clásica
editarLos bovinos tán bien presentes na mitoloxía clásica. L'exemplu más conocíu ye ensin dulda la lleenda del Minotauru, criatura mediu home mediu güe nacíu de la reina Pasífae y de un güe que Poseidón ufiertara a Minos. Esta bisarma, zarráu nun llaberintu creáu por Dédalu, alimentar de carne humano; Teseo vencer y salió del llaberintu gracies al filo que Ariadna tenía-y apurríu. Unu de Los dolce trabayos impuestos por Euristeo a Hércules (Heracles) consistió en prindar al tarrecible Güe de Creta, al que Hércules apoderó y que llevó sobre los sos costazos hasta Grecia.[105]
Pero los bovinos nun son siempres unes bisarmes qu'hai que combatir. Asina Zeus, rei de los dioses, metamorfosiar en güe blancu pa seducir a Europa, la fía d'Agénor, rei de Fenicia. N'otra de les sos numberoses aventures amoroses, Zeus tresforma a Ío en magüeta pa evitar los celos de la so muyer Hera (Juno na mitoloxía romana).[106] El güe tamién ye'l símbolu de Baco (Dioniso), dios del vinu.[107]
Mitoloxía nórdica
editarNa mitoloxía nórdica, el xigante Ymir, el primer ser vivu, ye alimentáu pola vaca primixenia Audhumla; del so caldar vertíen cuatro ríos de lleche de los que s'alimentaba Ymir. Audhumla nació del xelu y de l'aurora del tiempu. Del xelu salao qu'ella llambía de cutio apaeció un ser, Buri, que dio a lluz a Bor, que tuvo trés neños cola fía d'un xigante de xelu llamao Bestla. Los sos fíos llamábense Odín, Vili y Ve, quien mataron a Ymir y utilizaron la so piel pa crear el mundu.[108]
Relixones monoteístes
editarNes relixones abrahámiques, el cultu del magüetu d'oru, según la Biblia un ídolu, un «falsu dios» adoráu polos israelites, ye una representación de la idolatría y l'inmoralidá.[109] Nel Corán, la sura 2 denominar de la vaca (Al-Baqarah).[110] Na tora méntase como José esplíca-y al faraón el significáu del suañu de los siete vaques gordes y los siete vaques flaques salíes del ríu,[111][112] y el ritual del Parah Adamah, o de la vaca colorada.[113] El güe ye'l símbolu de san Lucas, unu de los cuatro autores de los Evanxelios del Nuevu Testamentu.[114][115] El güe apaez nes representaciones de la Natividá, yá nel sieglu IV, caleciendo al Neñu Jesús col so aliendu.[116] Como unu de los Diez Mandamientos, nel llibru del Éxodu y nel del Deuteronomiu citar al güe como exemplu de los bienes que nun se deben acobiciar del próximu.[117][118]
Hinduismu
editar
Ensin dulda ye na civilización hindú onde'l cultu de los bovinos ye más importante y enraigonáu. Ye un animal consagráu dende'l sieglu V e.C.; los hinduistes considerar como la encarnación de tolos dioses, y prohiben matalos. Na tradición relixosa de la India, Krishna, unu de los dioses más veneraos, foi educáu metanes un fatáu de vaques; tamién se-y conoz sol nome de Go, que surdió del mar de lleche primordial. El dios Visnú, el salvador cósmicu, tamién recibe'l nome de Govinda, «el vaqueru».[11] Nel hinduismu, matar a una vaca ye como matar a un brahmán.[119]
Na actualidá, inda una gran parte de la población considera les vaques como animales sagraos. Inclusive los xatos tienen derechu a una bendición relixosa, como cualesquier nuevu neñu na familia. Esisten restricciones llegales sobre la matanza de bovinos na India, sacante los estaos de Bengala Occidental y Kerala.[120][121] Na India les vaques son llibres de pasiar peles cais, atayar caminos o detener trenes, y nun tienen como finalidá sirvir como alimento enantes de la so muerte natural. Utilízase la so lleche, la lleche cuayada (yogur), la mantega y el ghi (mantega clarificada), les sos moñiques y hasta la so orina. Una vegada muerta de vieyera, accidente o enfermedá, la so piel puede ser utilizada por ciertes castes pa iguar cueru y los paries pueden comer la so carne.[122]
Representación nes artes
editar
Los bovinos estelen al home dende tiempos remotos, como demuestren les diverses representaciones de bovinos selvaxes afayaes en cueves prehistóriques como la de Lascaux, en Francia, o la d'Altamira, n'España, que contienen una importante muestra de pintura rupestre prehistóricu y onde uros y bisontes son una de les imáxenes más comunes. Mientres tola edá media pueden trate nos baxorrelieves, les vidreres y los frescos, y hasta'l Renacimientu cola multiplicación de los llenzos dedicaos a esta tema. La Epifanía de Giotto di Bondone, la Natividá de Tintoretto o la Adoración de los pastores de Hugo van der Goes son testimonios d'esta dómina cuando lo divino prevalecía sobre la naturaleza. El mitu del rapto d'Europa representóse en múltiples formes a lo llargo de los sieglos y por numberosos artistes, como Rembrandt, Erasmus Quellinus II, François Boucher o Fernando Botero. Los pintores paisaxistes de los sieglos XVI y XVII, particularmente el holandeses, fixeron de los bovinos un elementu de decoración de les sos obres, y menos de cutiu la tema principal, como Jacob Jordaens o Paulus Potter con El güe. Los paisaxes llabradores conviértense entós nuna tema recurrente esplotáu por artistes como Jean-Honoré Fragonard con L'establu o La carreta apexada. Nel sieglu XIX y a principios del sieglu XX, esta temática ye recuperada por pintores animalistas como Julien Dupré, Rosa Bonheur. Tamién artistes de la talla de Mariano Fortuny, Ignacio Zuloaga o Francisco de Goya representaron a estos rumiantes. Los pintores contemporáneos nun los van dexar de llau: en 1966 Andy Warhol multiplica la cabeza d'una vaca al estilu del arte pop, y Henri Cueco y Jacques Dereux dedíquen-yos parte de la so obra.[11][123] La CowParade ye una exhibición internacional pública d'arte contemporáneo que foi espuesta en grandes ciudaes de tol mundu dende 1999 amosando escultures de fibra de vidriu con forma de vaca creaes por artistes locales.[124]
Esti animal tamién foi fonte d'inspiración pa los escultor, y nun ye un fenómenu recién, como demuestren los cinco toros alaos del sieglu I e. C. prevenientes del palaciu de Dur Sharrukin, anguaño espuestos nel Muséu del Louvre; estes inmenses estatues, de cuatro metros d'altor y diez tonelaes de pesu caúna, amuesen la importancia que podíen tener los bovinos ente los asirios. Ente les obres del pintor y escultor Pablo Picasso esisten numberoses representaciones artístiques de toros, y tán representaos, ente otros, nuna serie de bronces de Henri Bouchard. La fotografía ye otra de les artes qu'inclúi a estos animales, como nel casu del fotógrafu Yann Arthus-Bertrand.[11][125]
Nel cine, la película Vaques del direutor español Julio Medem amuesa la hestoria de dos families d'un pequeñu valle guipuzcoanu, y en La vaquilla, de Luis García Berlanga, ufiértase una visión de la Guerra Civil Española al traviés d'una comedia protagonizada por un grupu de soldaos. Clarabelle ye un personaxe d'animación de Disney carauterizáu por una vaca, y qu'apaeció per primer vegada en 1928. Tamién tán presentes na publicidá y son el símbolu de conocíes marques comerciales como Milka o La vaca que ri.
Ver tamién
editarNotes
editar- ↑ Según el conceutu biolóxicu d'especie d'Ernst Mayr.[3]
- ↑ Les partícules de los ensilajes son fines y pasen rápido pol omaso o llibru ensin que se produza una rumia enllargada.
- ↑ De normal esti amoniacu ye captáu poles bacteries del banduyu, pero si producir en grandes cantidaes y demasiáu rápido les bacteries nun lleguen a captalo con abonda rapidez.
- ↑ Nos analises d'alimentos, una vegada determináu'l conteníu n'elementos orgánicos, realízase una incineración del material pa cuantificar el conteníu en cenices, esto ye, elementos minerales inorgánicos.
Referencies
editar- ↑ Manuel de Valbuena (1826). Diccionariu universal Latino-Español. Imprenta Real, páx. 101 y 738.
- ↑ (2005) Wilson, Don: Mammal Species of the World, 3ª (n'inglés), Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2 vols. (2142 pp.). ISBN 978-0-8018-8221-0.
- ↑ Kevin de Queiroz (2005). «Ernst Mayr and the modern concept of species» (n'inglés). Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States 102 (suplementu 1): páxs. 6600-6607. doi:. http://www.pnas.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=15851674.
- ↑ Maas, P.H.J.. «Aurochs - Bos primigenius» (inglés). The Sixth Extinction. Archiváu dende l'orixinal, el 2009-04-20. Consultáu'l 9 de xunetu de 2011.
- ↑ «BZN Volume 63, Part 3, 30 September 2006. Xeneral Articles & Nomenclatural Notes» (inglés). Bulletin of Zoological Nomenclature. Consultáu'l 9 de xunetu de 2011.
- ↑ «BZN Volume 60, Part 1, 31 March 2003 Opinions» (inglés). Bulletin of Zoological Nomenclature. Archiváu dende l'orixinal, el 2007-08-21. Consultáu'l 9 de xunetu de 2011.
- ↑ Sistema Integráu d'Información Taxonómica. «Bos indicus (TSN 183839)» (inglés).
- ↑ 8,0 8,1 Tanya Dewey y Jessica Ng. «Bos taurus» (inglés). Animal Diversity Web. University of Michigan. Museum of Zoology. Consultáu'l 3 de xunetu de 2011.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Christian Dudouet (2004). La production des bovins allaitants (en francés). La France Agricole. ISBN 2855570913.
- ↑ «Toro», Toro, 19 (15ª edición), Barcelona: Salvat Editor, ISBN 84-345-3719-2
- ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 Alain Raveneau (1998). Le livre de la vache (en francés). París: Ed. Rustica. ISBN 2-84038-136-2.
- ↑ Anselm Gaétan Desmarest (1820). Mammalogie ou description des espèces de mammifères (en francés). Mme veuve Agasse, páx. 499.
- ↑ Guy Boisclair. «Évaluation de la santé de la vache après Le vêlage» (francés). -y producteur de lait québécois. Agri-Réseau. Consultáu'l 3 de xunetu de 2011.
- ↑ «Anatomía esterna del banado bovín». Paraguái granible (14 d'abril de 2010). Consultáu'l 3 de xunetu de 2011.
- ↑ «L'étape buccale de la digestion» (francés). La physiologie digestive chez les animaux adomes. Physiologie pharmacologie et thérapeutique de l'École Nationale Vétérinaire de Toulouse. Consultáu'l 5 de xunetu de 2011.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 Carole Drogoul y Hubert Germain (1998). «L'alimentation», Santé animale : bovins – ovins - caprins (en francés). Educagri Editions, páx. 35-86. ISBN 2-84444-043-6.
- ↑ «Rappels sur l'anatomie du tube digestif des ruminants et l'utilisation digestive des fourrages pauvres» (francés). Utilisation des fourrages grossiers en régions chaudes. FAO. Département de l'agriculture. Consultáu'l 5 de xunetu de 2011.
- ↑ Christian Hanzen. «Rappels anatomophysiologiques relatifs à la reproduction du taureau» (francés). Anatomo-physio-histologie du tractus génital du taureau. Thériogénologie des animaux de production. Faculté de Médecine Vétérinaire Université de Liège. Consultáu'l 5 de xunetu de 2011.
- ↑ 19,0 19,1 Mel DeJarnette y Ray Nebel. «Anatomía y fisioloxía de la reproducción bovina». Select Reproductive Solutions. Select Sires. Archiváu dende l'orixinal, el 2009-01-26. Consultáu'l 5 de xunetu de 2011.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 Christian Hanzen. «Rappels anatomophysiologiques relatifs à la reproduction de la vache» (francés). Rappels anatomophysiologiques. Thériogénologie des animaux de production. Faculté de Médecine Vétérinaire Université de Liège. Consultáu'l 5 de xunetu de 2011.
- ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Joop Lensink, Michel Tillie y Hélène Leruste (2006). L'Observation du troupeau bovin: Voir, interpréter, agir (en francés). France Agricole Editions. ISBN 2855571286.
- ↑ Temple Grandin. «Behavioral Principles of Livestock Handling» (inglés). Consultáu'l 8 de xunetu de 2011.
- ↑
- ↑ Lílido, N. y Ramírez, I. (2008). «Bases anatómiques y fisiolóxiques de la comunicación sexual nos bovinos». Mundo Pecuariu 4 (2): páxs. 76-79. http://www.saber.ula.ve/bitstream/123456789/26520/1/articulo3.pdf.
- ↑ 25,0 25,1 «Bos taurus (cattle):An agriculturally important animal for beef and milk production» (inglés). National Center for Biotechnology Information (NCBI). Consultáu'l 11 de xunetu de 2011.
- ↑ 26,0 26,1 26,2 el_completu_el xenoma_de_la vaca Escontra una mayor comprensión de la bioloxía de los bovinos: secuenciáu al completu'l xenoma de la vaca editorial=Institutu Nacional d'Investigación Agronómica de Francia (INRA). 24 d'abril de 2009. http://www.international.inra.fr/es/investigaciones/secuenciáu_a el_completu_el xenoma_de_la vaca. Consultáu'l 11 de xunetu de 2011.
- ↑ «Bos taurus (cattle): Reference genome sequence» (inglés). National Center for Biotechnology Information (NCBI). Consultáu'l 11 de xunetu de 2011.
- ↑ «Programme de séquençage du génome bovin – Séquençage de l'ADN pleine longueur» (francés). GenomeCanada. Consultáu'l 11 de xunetu de 2011.
- ↑ The Bovine Genome Sequencing and Analysis Consortium, Christine G. Elsik, Ross L. Tellam y Kim C. Worley (2009). «The Genome Sequence of Taurine Cattle: A Window to Ruminant Biology and Evolution» (n'inglés). Science 324 (5926): páxs. 522-528. doi:. http://www.sciencemag.org/content/324/5926/522.full.pdf.
- ↑ Christophe Cambier et ál. (marzu de 2005). «Modèle de comportement spatial de troupeaux de bovins pour la gestion d'un terroir» (francés). Joint Conference on Multi-Agent Modelling for Environmental Management. CABM-HEMA-SMAGET. Archiváu dende l'orixinal, el 2013-05-15. Consultáu'l 11 de xunetu de 2011.
- ↑ Zuleima Chirinos, Carlos González Stagnaro, Ninoska Madrid Bury y Juan Carlos Rivera (1999). «Vida útil, llonxevidá y causes d'eliminación en vaques mestices de doble propósitu». Revista Científica 9 (6): páxs. 477-484. ISSN 0798-2259. http://www.revistas.luz.edu.ve/index.php/rc/article/download/4954/4811.
- ↑ Turtle Bunbury (4 d'avientu de 2010) (n'inglés). My travels: Turtle Bunbury in Ireland. The Guardian. http://www.guardian.co.uk/travel/2010/dec/04/ireland-bars. Consultáu'l 11 de xunetu de 2011.
- ↑ M. Gèosta Bylund y Antonio López Gómez (2003). Manual d'industries lácteas. Mundi-Prensa Libro, páx. 3. ISBN 8484760944.
- ↑ J. Denis y A. Thiongane (1973). «Caractéristiques de la reproduction chez Le zébu étudiées au centre de recherches zootechniques de Dahra». Revue d'élevage et de médecine vétérinaire des pays tropicaux 26 (4): páxs. 49a-60a idioma francés. http://remvt.cirad.fr/cd/EMVT73_4.PDF.
- ↑ Charles Thibault, Marie-Claire Levasseur (2001). La reproduction chez les mammifères et l'homme (en francés). Éditions Quae. ISBN 272980417X.
- ↑ «Sistema reproductivu del ganáu llechero». Unión Ganadera Rexonal de Jalisco. Consultáu'l 12 de xunetu de 2011.
- ↑ Ana Petryna y G. A. Bavera. «Etoloxía». Cursos de Producción Bovina de Carne editorial=Sitiu Arxentín de Producción Animal. Consultáu'l 13 de xunetu de 2011.
- ↑ José Luis Espinoza-Villavicencio, Ricardo Ortega, Alejandro Palacios et ál (2007). «Crecedera folicular ováricu n'animales domésticos: una revisión». Interciencia 32 (2): páxs. 93-99. ISSN 0378-1844. http://www.interciencia.org/v32_02/93.pdf.
- ↑ Jaime Gallegos , C. Sánchez del Real y Pedro P. Pérez (2001). «Anestro postparto y alternatives de manexu del amamantamiento en vaques de doble propósitu nel trópicu». Investigación agraria. Producción y sanidá animales 16 (2): páxs. 257-270. ISSN 0213-5035. Archivado del original el 2015-09-24. https://web.archive.org/web/20150924035049/http://www.inia.es/gcontrec/pub/perez_1161096003796.pdf. Consultáu'l 2015-11-17.
- ↑ Christian Hanzen. «L'involution utérine et Le retard d'involution utérine chez la vache» (francés). Thériogénologie des animaux de production. Faculté de Médecine Vétérinaire Université de Liège. Consultáu'l 11 de xunetu de 2011.
- ↑ J. Mallard y J.-C. Mocquot (1998). «Insémination artificielle et production laitière bovine : répercussions d'une biotechnologie sur une filière de production» (en francés). Productions animales 11: páxs. 33-39. Archivado del original el 2015-04-01. https://web.archive.org/web/20150401100804/http://granit.jouy.inra.fr/productions-animales/1998/Prod_Anim_1998_11_1_04.pdf. Consultáu'l 2024-06-14.
- ↑ A. Mazouz, N. Lotfi, R. Elaich y H. Lakhdissi (1996). «La technique de transfert d'embryons bovins chez les éleveurs: moyen d'accroître Le progrès génétique» (en francés). Reproduction et production laitière: páxs. 271-277. https://web.archive.org/web/http://vzauf-dev.refer.org/greenstone/collect/bibauf/index/assoc/HASH0194/fc788074.dir/doc.pdf.
- ↑ R.M. Rivera, J. Block, F.F. Paula-Lopes, Y.M. Al-Katanani, M. Drost y P.J. Hansen. «Preparación d'Embriones Producíos In vitro pa Tresferir a Receptores». Dept. of Animal Sciences, University of Florida. Archiváu dende l'orixinal, el 2010-06-06.
- ↑ «Transfert et manipulation d'embryons chez les bovins» (francés). Institutu Nacional d'Investigación Agronómica de Francia (INRA). Consultáu'l 15 de xunetu de 2011.
- ↑ J.-J. Colleau, Y. Heyman y J.-P. Renard (1998). «les biotechnologies de la reproduction chez les bovins et leurs applications réelles ou potentielles en sélection» (en francés). Productions animales 11 (1): páxs. 41-56. Archivado del original el 2015-04-01. https://web.archive.org/web/20150401090506/http://granit.jouy.inra.fr/productions-animales/1998/Prod_Anim_1998_11_1_05.pdf. Consultáu'l 2024-06-14.
- ↑ «Le clonage et ses applications» (francés). Institut National de Recherche Pédagogique (27 de payares de 2003). Consultáu'l 15 de xunetu de 2011.
- ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 Roger Wolter (1997). Alimentation de la vache laitière (en francés). France Agricole éditions. ISBN 2855570352.
- ↑ Mannetje, L. (2001). Uso del ensilaje nel trópicu privilexando opciones pa pequeños llabradores. FAO. ISBN 9253045000.
- ↑ Rafael Aragón. «Caltenimientu de forraxes p'alimentación de bovinos: ensilaje y henificación». Corporación Colombiana d'Investigación Agropecuaria. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-10-10.
- ↑ C. Demarquilly (1998). «Ensilage et contamination du lait par les spores butyriques» (en francés). Productions animales 11 (5): páxs. 359-364. Archivado del original el 2015-04-01. https://web.archive.org/web/20150401094933/http://granit.jouy.inra.fr/productions-animales/1998/Prod_Anim_1998_11_5_03.pdf. Consultáu'l 2024-06-14.
- ↑ Abdelilah Llabraba (2006). «L'alimentation de la vache laitière pour une meilleure qualité du lait» (en francés). Bulletin mensuel d'information et de liaison du PNTAA (Ministère de l'Agriculture, du Développement Rural et des Peches Maritimes. Royaume du Maroc) (142). http://www.vulgarisation.net/142.pdf.
- ↑ Gérard Deriot y Jean Bizet (15 de mayu de 2001). «Rapport de la commission d'enquête sur les conditions d'utilisation des farines animales dans l'alimentation des animaux d'élevage et les conséquences qui en résultent pour la santé des consommateurs» (francés). Senáu de Francia. Consultáu'l 15 de xunetu de 2011.
- ↑ «Situación n'Europa». Información eeb. Alministración xeneral del estáu (España). Archiváu dende l'orixinal, el 2010-09-11. Consultáu'l 16 de xunetu de 2011.
- ↑ 54,0 54,1 54,2 Carole Drogoul y Hubert Germain (1998). «-yos microbes», Santé animale : bovins – ovins - caprins (en francés). Educagri Editions, páx. 139-166. ISBN 2-84444-043-6.
- ↑ «Fiebre del valle del Rift». Organización Mundial de la Salú. Consultáu'l 18 de xunetu de 2011.
- ↑ Carole Drogoul y Hubert Germain (1998). «Risques sanitaires pour l'homme : les zoonoses», Santé animale : bovins – ovins - caprins (en francés). Educagri Editions, páx. 305-318. ISBN 2-84444-043-6.
- ↑ Carole Drogoul y Hubert Germain (1998). Santé animale : bovins – ovins - caprins (en francés). Educagri Editions, páx. 87-107. ISBN 2-84444-043-6.
- ↑ Georges N. Cohen (2000). -yos Maladies parasitaires (en francés). Elsevier Masson. ISBN 2842991818.
- ↑ Arturo Almada. «Acidosis Ruminal Aguda (Clínica) y Crónica (Subclínica)». Sitiu Arxentín de Producción Animal. Consultáu'l 18 de xunetu de 2011.
- ↑ M. Rodríguez Sánchez, F. Jiménez-Mazzucchelli y M.A. Tesouro Díez. «Patoloxía y clínica de los preestomagos nel ganáu vacuno». Sitiu Arxentín de Producción Animal. Consultáu'l 18 de xunetu de 2011.
- ↑ 61,0 61,1 61,2 A. Ducos, A. Eggen, R. Darre y D. Boichard (2002). «les anomalies génétiques dans l'espèce bovine» (en francés). Renc. Rech. Ruminants 9: páxs. 85-91. http://www.journees3r.fr/IMG/pdf/2002_genetique_01_Ducos.pdf.
- ↑ G. A. Bavera. «Defecto hereditarios». Cursos de Producción Bovina de Carne, FAV UNRC. Sitiu Arxentín de Producción Animal. Consultáu'l 21 de xunetu de 2011.
- ↑ Díaz O., O. (1993). «Enfermedad hereditaries de los animales domésticos: la so significación en patoloxía y producción animal». Monografíes de Medicina Veterinaria 15 (1-2). ISSN 0716-226X. http://www.revistas.uchile.cl/index.php/MMV/article/view/5006/4891.
- ↑ Agerholm JS, Bendixen C, Andersen O, Arnbjerg J. (2001). «Complex vertebral malformations in Holstein calves» (n'inglés). J. Vet. Diagn. Invest. 13 (4): páxs. 283–289. PMID 11478598. http://www.landbrugsinfo.dk/Kvaeg/Avl/Arvelige-sygdomme/Filer/CVM.pdf.
- ↑ Albano Beja-Pereira et ál (2006). «The origin of European cattle: Evidence from modern and ancient DNA» (n'inglés). Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 103 (21): páxs. 8113-8118. doi:. http://www.pnas.org/content/103/21/8113.full.
- ↑ Renate Ebersbach, Heide Hüster-Plogmann y Peter Lehmann (3 de payares de 2008). «Bovins» (francés). Dictionnaire historique de la Suisse. Consultáu'l 4 d'agostu de 2011.
- ↑ Margret Bunzel-Drüke (2001) (n'inglés). Ecological substitutes for Wild horse (Equus ferus Boddaert, 1785 = Y. przewalslii Poljakov, 1881) and Aurochs (Bos primigenius Bojanus, 1827). WWF Large Herbivore Initiative, 2001,. http://www.koelner-zoo.de/takhi/PDF/Auerochs_Bunzel.pdf., en: Gerken, B., y Görner, M. (Eds.), Landscape Development with Large Herbivores: New Models and Practical Experiences, 240–252. Natur- und Kulturlandschaft 4
- ↑ Nicolas Constans (2007). «L'aurochs européen est resté sauvage». La Recherche 410. Archivado del original el 2011-08-15. https://web.archive.org/web/20110815060811/http://www.larecherche.fr/content/recherche/article?id=6981. Consultáu'l 2015-11-17.
- ↑ «Épigénome et paléogénome» (francés). Institut Jacques Monod. Consultáu'l 21 de xunetu de 2011.
- ↑ Pierre Bonte (2004). -Les Derniers Nomades (en francés). París: Solar. ISBN 226303725X.
- ↑ 71,0 71,1 V. J. Martín Cerdeño (2011). «Peracabo de carne de vacunu n'España». Distribución y peracabo (116): páxs. 95-98. ISSN 1132-0176. Archivado del original el 2011-09-16. https://web.archive.org/web/20110916083157/http://www.mercasa.es/files/multimedios/1302798243_pag_095-098_Carne_Cerdeno.pdf. Consultáu'l 2015-11-17.
- ↑ Patricia Pellegrini (1999). «De l'idée de race animale et de son évolution dans Le milieu de l'élevage» (en francés). Ruralia (5). http://ruralia.revues.org/pdf/112.
- ↑ Alan Spedding. «The life-cycle of the dairy cow» (inglés). Easy Guide 31. The Arthur Rank Centre. Archiváu dende l'orixinal, el 2011-03-04. Consultáu'l 3 d'agostu de 2011.
- ↑ «L'elevage chez les Peulh» (francés). Elèves du LDM La Champagne de Vitré au LTO de Ouagadougou (6 de marzu de 2010). Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.
- ↑ Annick Cunté (9 de xunu de 2006). «Le lait au coeur de la vie des Peuls» (francés). Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.
- ↑ Juan Fco. Miquel y Manuel Álvarez. «Intolerancia a la lactosa». Enfermedaes del colon ya intestín. Pontificia Universidá Católica de Chile. Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.
- ↑ «Pourquoi j'ai bu ma vache?» (francés). Muséum National d'Histoire Naturelle. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.
- ↑ 78,0 78,1 «Repères: La production bovine laitière dans le monde editorial = Institut de l'élevage» (francés). Archiváu dende l'orixinal, el 2010-12-14. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.
- ↑ «Perspectives alimentarias. Analís de los mercaos mundiales» páx. 41. Organización de les Naciones Xuníes pa l'Agricultura y l'Alimentación (xunu 2009). Consultáu'l 31 de xunetu de 2011.
- ↑ «carne/es/ Composición de la carne editorial=Organización de les Naciones Xuníes pa l'Agricultura y l'Alimentación». Consultáu'l 31 de xunetu de 2011.
- ↑ 81,0 81,1 Gérard Le Thiec (1996). Agriculture africaine et traction animale (en francés). Editions Quae. ISBN 2876142406.
- ↑ Pierre Pétrequin, Rose-Marie Arbogast, Anne-Marie Pétrequin, Samuel Van Willigen y Maxence Bailly (2006). Premiers chariots, premiers araires : La diffusion de la traction animale en Europe pendant les IV et III millénaires avant notre ère (en francés). CNRS. ISBN 2271064260.
- ↑ Peter Lehmann y Karlheinz Steppan (4 de febreru de 2010). «Cheval» (francés). Dictionnaire historique de la Suisse. Consultáu'l 4 d'agostu de 2011.
- ↑ «Los animales de tiru ganen terrén». Enfoques (Organización de les Naciones Xuníes pa l'Agricultura y l'Alimentación). 2000. Archivado del original el 2015-09-24. https://web.archive.org/web/20150924050928/http://www.fao.org/ag/esp/revista/0009sp1.htm. Consultáu'l 2015-11-17.
- ↑ «Xugu cornal, pa ganáu vacuno». Ministeriu de Cultura d'España. Consultáu'l 4 d'agostu de 2011.
- ↑ André-Georges Haudricourt (1988). La technologie, science humaine: recherches d'histoire et d'ethnologie des techniques (en francés). Editions MSH, páx. 183-184. ISBN 2735102270.
- ↑ Éric Vall (1997). «La traction bovine en Afrique Centrale soudano-sahélienne (Cameroun, Tchad et Centrafrique)» (en francés). Ethnozootechnie 60: páxs. 109-118. http://publications.cirad.fr/xune_notice.php?dk=401274.
- ↑ «África». Llista Mundial de Vixilancia pa la Diversidá de los Animales Domesticos. Organización de les Naciones Xuníes pa l'Agricultura y l'Alimentación. Consultáu'l 4 d'agostu de 2011.
- ↑ (1995) «Lleición 83: Eliminación d'excremento», Manual pal personal auxiliar de sanidá animal primaria. Organización de les Naciones Xuníes pa l'Agricultura y l'Alimentación, páx. 247. ISBN 92-5-303258-8.
- ↑ Alain Huetz de Lemps (2001). Boissons et civilisations en Afrique (en francés). Presses Univ de Bordeaux, páx. 55-56. ISBN 2867812828.
- ↑ Shoemaker, Ayres, Granvik, Holbrook (2002). Tratáu de medicina crítica y terapia intensiva, 4ª, Ed. Médica Panamericana, páx. 307. ISBN 8479035870.
- ↑ «Historia del rodeo editorial=Federación Nacional de Rodeo y Clubes de Huasos de Chile». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-07-17. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.
- ↑ 93,0 93,1 Henning Steinfeld, Pierre Gerber, Tom Wassenaar, Vincent Castel, Mauricio Rosales y Cees de Haan (2006) (n'inglés). Livestock's long shadow: environmental issues and options. Organización de les Naciones Xuníes pa l'Agricultura y l'Alimentación. ISBN 9251055718. OCLC 77563364. http://www.fao.org/docrep/010/a0701y/a0701y00.HTM. Resume divulgativu – Sala de prensa de la FAO (29/11/2006).
- ↑ Thimoty Richard New (1995). Exotic Insects in Australia (n'inglés). Adelaida (Australia): Gleneagles Publishing. ISBN 1-875553-03-7.
- ↑ «Exotic dung beetle solution to dung problem in Australia» (inglés). Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation. Archiváu dende l'orixinal, el 2011-09-05. Consultáu'l 7 d'agostu de 2011.
- ↑ 96,0 96,1 Joey Trentadue. «La tauromachie: l'ancestralité de la pratique et Le symbolisme du taureau» (francés). Consultáu'l 23 d'agostu de 2011.
- ↑ Bemis, F. y Bemis Madrazo, F. (2001). Rutes de la zooarqueoloxía. Editorial Complutense. ISBN 8474916186.
- ↑ Reynolds, P. J. (1990). L'agricultura na Edá del Fierro. Ediciones Akal. ISBN 8476005229.
- ↑ F. Amores Carredano y J. J. Escacena Carrasco, De toros y ayalgues: simboloxía y función de les xoyes d'El Carambolo; en (2003) García-Baquero González, A.: Fiestes de toros y sociedá. Universidá de Sevilla. ISBN 8447208176.
- ↑ Annelise Roman (2004). «L'élevage bovin en Égypte antique» (en francés). Bull.soc.fr.hist.méd.sci.vét. 3 (1): páxs. 33-45. http://sfhmsv.free.fr/SFHMSV_files/Textes/Activites/Bulletin/Txts_Bull/B4/Roman.pdf.
- ↑ Guerra Gómez, M. (1987). El sacerdociu femenín (nes relixones greco-romanes y nel cristianismu de los primeros sieglos). I.T. San Ildefonso. ISBN 8470092626.
- ↑ López Pelegrín, S. (1845). Panlexico: vocabulariu de la fábula. Imprenta y Llibrería d'Ignacio Boix.
- ↑ Annelise Roman (2004). «L'élevage bovin en Égypte antique» (en francés). Bull.soc.fr.hist.méd.sci.vét. 3 (1): páxs. 35-45. http://sfhmsv.free.fr/SFHMSV_files/Textes/Activites/Bulletin/Txts_Bull/B4/Roman.pdf.
- ↑ «Bronze statue of Amun-re-Kamutef: «Amun-re Bull of his mother»» (inglés). British Museum. Consultáu'l 29 de marzu de 2012.
- ↑ Jenny March (2008). Diccionariu de mitoloxía clásica. Critica, páx. 236, 308-309. ISBN 8474236932.
- ↑ «La mythologie» (francés). Centre d'Information des Viandes (CIV). Archiváu dende l'orixinal, el 2013-05-14. Consultáu'l 28 d'agostu de 2011.
- ↑ Pierre Nicolas Rolle (1824). Recherches sur Le culte de Bacchus (en francés). J. S. Merlin.
- ↑ John Lindow (2002). Norse mythology: a guide to the Gods, heroes, rituals, and beliefs (n'inglés). Oxford University Press. ISBN 0195153820.
- ↑ Harold L. Willmington (2002). Compendio Manual Voceru. Editorial Voceru, páx. 76. ISBN 0825418771.
- ↑ Mahoma (1990). El Corán, Traducíu por Juan B. Bergua, 10ª, Ediciones Ibériques y L.C.L., páx. 111. ISBN 8470830600.
- ↑ Xénesis
- ↑ Yehuda Ribcoy. «Torá: Bereshit / Xénesis 41». Ser Xudíu. Consultáu'l 28 d'agostu de 2011.
- ↑ Parah Adamah, Númberos, 19, 2
- ↑ José Mascaraque Díaz-Mingo (1996). Tres les buelgues perdíes de lo sagrao. Verbum Editorial, páx. 106, 237, 245. ISBN 8479620889.
- ↑ Juan Eduardo Cirlot (2007). Diccionariu de símbolo, 8ª, Siruela, páx. 442. ISBN 8478447989.
- ↑ Rosario Marchena Hidalgo (1998). Les miniatures de los llibros de coru de la Catedral de Sevilla: el sieglu XVI. Universidá de Sevilla, páx. 133. ISBN 8447204707.
- ↑ Éxodu 20:1-17
- ↑ Deuteronomiu 5:6-21
- ↑ John Bowker (2006). Diccionariu embrivíu Oxford de les relixones del mundu. Editorial Paidós, páx. 244. ISBN 8449318785.
- ↑ Rahman Maseeh (29 de mayu de 2000) (n'inglés). Is Nothing Sacred?. Time Asia. http://www-cgi.cnn.com/ASIANOW/time/magazine/2000/0529/india.cows.html. Consultáu'l 29 d'agostu de 2011.
- ↑ «Main features of legislations enacted by the States / UTs on cow slaughter». Department of Animal Husbandry Dairying & Fisheries. Government of India. Consultáu'l 31 d'agostu de 2011.
- ↑ George W. Braswell (2005). Guia Holman De Relixones Del Mundu. B&H Publishing Group, páx. 35-36. ISBN 0805432760.
- ↑ Fabrice Giot. «Historie de l'art» (francés). Consultáu'l 6 de setiembre de 2011.
- ↑ «Our Story» (inglés). cowparade.com. Archiváu dende l'orixinal, el 2011-09-02. Consultáu'l 1 de setiembre de 2011.
- ↑ José María Garzón Rubio. El toro en las artes y Picasso. Diariu SUR Dixital. http://servicios.diariosur.es/picasso/toros2.htm. Consultáu'l 6 de setiembre de 2011.
Bibliografía utilizada
editar- Christian Dudouet (2004). La production des bovins allaitants (en francés). La France Agricole. ISBN 2855570913.
- Carole Drogoul y Hubert Germain (1998). Santé animale : bovins – ovins - caprins (en francés). Educagri Editions. ISBN 2-84444-043-6.
- Joop Lensink, Michel Tillie y Hélène Leruste (2006). L'Observation du troupeau bovin: Voir, interpréter, agir (en francés). France Agricole Editions. ISBN 2855571286.
- Alain Raveneau (1998). Le livre de la vache (en francés). París: Ed. Rustica. ISBN 2-84038-136-2.
- H. Steinfeld, P. Gerber, T. Wassenaar, V. Castel, M. Rosales y C. de Haan (2006). Livestock's long shadow: environmental issues and options (n'inglés). Roma: FAO. ISBN 9251055718.
- Roger Wolter (1997). Alimentation de la vache laitière (en francés). France Agricole éditions. ISBN 2855570352, 9782855570358.
Bibliografía adicional
editar- Hanan Gloobe (1989). Anatomía aplicada del bovín. Bib. Orton IICA / CATIE. ISBN 929039160X.
- Robert Jarrige (1992). Robert Jarrige, C. Béranger: Beef cattle production (n'inglés). Elsevier Health Sciences. ISBN 0444889841.
- Melinda A. Zeder (2006). Documenting domestication: new genetic and archaeological paradigms (n'inglés). University of California Press. ISBN 0520246381.
- (2009) L'estáu mundial de l'agricultura y l'alimentación: La ganadería, a exame editorial=Organización de les Naciones Xuníes pa l'Agricultura y l'Alimentación. ISBN 92-5-306215-7.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Bos primigenius taurus.
Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Toro.- Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Vaques.
| Wikispecies tien un artículu sobre Bos primigenius taurus. |
- Apéndiz del Wikcionario: Cortes de vacunu
- Sistema Integráu d'Información Taxonómica. «Bos taurus (TSN 183838)» (inglés).
- Bos taurus, en Animal Diversity Web.
- Bos taurus, nel National Center for Biotechnology (NCBI).
- Bos taurus Archiváu 2016-03-03 en Wayback Machine, na Global Invasive Species Database.
