Wikipedia

Accipiter nisus

especie de páxaru
01-01-2023 11:19

Les especies d'aves con nome común en llingua asturiana márquense como NOA. En casu contrariu, conséñase'l nome científicu.

Accipiter nisus
ferre
Estáu de caltenimientu
Esmolición menor (LC)
Esmolición menor (IUCN 3.1)[1]
Clasificación científica
Reinu: Animalia
Filu: Chordata
Clas: Aves
Orde: Accipitriformes
Familia: Accipitridae
Xéneru: Accipiter
Especie: A. nisus
(Linnaeus, 1758)
Distribución
     Zones de reproducción.     Residente añal (reproducción y envernía).     Zones d'envernía.
     Zones de reproducción.     Residente añal (reproducción y envernía).     Zones d'envernía.
Subespecies
Consultes
[editar datos en Wikidata]
Soníu

Cantar del ferruchu.
¿Problemes al reproducir esti ficheru?

El ferre[2], ferruchu[3], garduñu[4], gavilán[5], ferresebes[6] o garduña[7] (Accipiter nisus) ye una especie d'ave accipitriforme de la familia Accipitridae, llargamente distribuyida n'Eurasia dende la península ibérica y el norte d'África hasta Xapón y Vietnam. Les partes cimeres del machu adultu son de color gris azuláu y l'envés presenta franxes anaranxaes; la fema y los mozos son marrones nel envés y tienen franxes de dichu color nel pechu y banduyu. La fema ye un 25 % más grande: ye una de les especies d'ave con mayor dimorfismu sexual respeutu al tamañu. Pese a ser un depredador especializáu nes aves del monte, el ferre pue topase en cualquier hábitat y, nes ciudaes, davezu caza páxaros de xardín. El machu aliméntase d'especies pequeñes, como los páridos, frinxílidos o paséridos. Les principales preses de la fema son los túrdidos y estúrdidos; tamién ye a matar aves con un pesu cimeru a 500 g.

Les siete subespecies varien llixeramente en tamañu y color; habiten les rexones templaes y subtropicales del Vieyu Mundu. Ente que les subespecies del norte migren escontra'l sur pel iviernu, los sos contrapartes del sur son residentes tol añu o nun participen de los movimientos de dispersión. El ferre reproduzse en zones de viesca de cualquier tipu y constrúi'l nial na parte alta d'un árbol con ramines; esti llega a midir hasta 60 cm de diámetru. La fema pon cuatro o cinco güevos de color azul claro con manches marrones; l'ésitu de la cría va depender del trabayu del machu pa caltener altu'l pesu de la fema. Los pitucos nacen dempués de 33 díes d'incubación, y abandonen el nial dempués de 24 a 28 díes.

Pocu más d'un terciu de los mozos sobrevive'l primer añu, pero la tasa de sobrevivencia pa los adultos d'un añu a otru ye'l doble. La mortalidá ente los machos nuevos ye más alta que la de les femes nueves y la duración de la vida típica en dambos sexos ye de cuatro años. Esta especie ye una de les aves de presa más comunes n'Europa, magar que les cifres de población arrumbáronse dempués de la Segunda Guerra Mundial. L'usu d'insecticides organocloraos desenvueltos principalmente pal control de poblaciones de plagues estendióse nes poblaciones d'aves mientres la segunda metá del sieglu xx y la concentración emplegada foi abonda pa matar a dellos ferres o debilitar a otros; les aves afeutaes poníen güevos con cáscares febles que frañaben mientres la incubación. Dende la prohibición d'estes sustancies químiques, la especie recuperó la so población pa convertise en relativamente común, y anguaño ta clasificada como d'esmolición menor na Llista Roxa de la UICN.

El comportamientu depredador del ferre fíxo-y entrar en conflictu colos humanos per cientos d'años, sobremanera colos propietarios de palombos de carreres y los criadores d'aves de corral o aves de caza. Tamién esto implicó l'amenorgamientu de les poblaciones de páxaros cantores. La investigación científica nun afitó un venceyu ente l'aumentu de los ferres y los descensos en delles aves de campu o de monte dempués de la Segunda Guerra Mundial; estudios sobre muertes de palombos de carreres demuestren que los ferres son responsables de menos de l'unu per cientu de les perdes. Los cetreros usen al ferre dende'l sieglu xvi a lo menos; magar que la especie tien la reputación de ser malo d'entrenar, tamién ye emponderada pola so valentía. Ye representiva de les mitoloxíes xermana, griega y exipcia, y méntase nes obres de dellos escritores como William Shakespeare, Alfred Tennyson y Ted Hughes.

Nome común editar

Esta especie ye conocida nel dominiu llingüísticu asturlleonés colos siguientes nomes comunes: ferre[2], ferruchu[3], garduñu[4], gavilán[5], ferresebes[6] y garduña[7].

Descripción editar

 
L'iris mariellu d'esti machu nuevu puede tornase anaranxáu na edá adulta.

Ye una ave pequeña con ales llargues y arrondaes y una cola llarga qu'ayuda a movese ente los árboles. El so llargor siempres ye mayor que l'anchu de les ales; nel machu adultu presenta unes cuatro a cinco franxes ondulaes. Les sos pates son llargues y marielles y el tarsu nun ye más anchu que'l diámetru del güeyu.[8] Les femes pueden ser hasta un 25 % más grandes que los machos,[9] y con un pesu dos vegaes mayor.[10] Este «dimorfismu sexual inversu» ye inusual nos vertebraos superiores,[11] pero común ente aves de presa y muncho más notable n'aves ornitófagues.[10]

Los machos adultos miden 29-34 cm de llargor, con un valumbu de 59-64 cm[9] y un pesu de 110-196 g.[12] Les partes cimeres son color gris cayuela (en dalgunos tiende a azuláu), siguíu de fines rayes coloraes nel so envés blancu que puen paecer dafechu anaranxaes de lloñe; l'iris naranxa amarellentáu o colloráu anaranxáu. La fema ye muncho más grande, con 35-41 cm de llargor, un pesu de 185-342 g.[12] y un valumbu de 67-80 cm;[9] con esti tamañu ye un pocu más grande que la peñerina y cuasi iguala al azor machu nuevu.[13] Tien les partes cimeres de color marrón escuru y el so envés ye blancu con franxes buxes y marrones. L'iris ye de color mariellu brillante a anaranxáu, polo xeneral cubiertu cola frente pálida.[14][8] Nes femes ye raru decatase que les franxes del envés seyan de color marrón acoloratáu, asina como atopar a machos adultos con franxes más clares.[8] Los mozos son de color canela percima, les coberteres de les partes cimeres tienen lladrales más claros, y tienen franxes grueses o tán motiaes de color marrón perbaxo, y el fondu de güeyos ye mariellu claru.[14] El pescuezu tien rayes escures estazaes.[15][8]

El contraste ente l'envés claru y les partes cimeres escures sería un exemplu de la llei de Thayer (tamién conocida como contrasombreáu),[n. 1] lo qu'ayuda a frañar l'esquema tradicional de l'ave. El «contrasombreáu» repárase nes aves de presa que cacen aves y otros animales que se mueven rápido. Les franxes horizontales de los adultos son típiques de les aves de presa de los montes, ente que la coloración azulada de los machos adultos tamién se repara n'otres aves ornitófagues como'l falcón, el zaperín y otres especies del xéneru Accipiter.[17]

El picu pequeñu sírvi-y pa garrar y abasnar a les sos preses primero que pa matales o corales. Les sos llargues pates y garres tán afeches pa prindar y consumir a les aves. El deu esternu de la pata ye bastante llargu y delgáu; el deu internu y los posteriores son relativamente curtios y gruesos. El deu mediu ye bien llargu y puede usalu pa garrar oxetos, y el pezperuyu asitiáu na parte inferior de la mesma dexa a l'ave zarrar la so pata ensin dexar ranures.[17]

 
Machu adultu n'Eslovaquia.
 
Fema adulta posada nuna valla.
 
Machu nuevu n'Escocia, primero que'l plumaxe camude a tonos grises cola muda.

Especies asemeyaes editar

 
El plumaxe miméticu del cuquiellu amenorga'l númberu d'ataques per parte de les aves que tienen parasitaos los sos niales por él.
 
Comparanza de les plumes primaries d'un picatueru, un picurrinchón, un ferre y una peñerina.

Especies asemeyaes son la papuda ferriasca (Sylvia nisoria) y el Surnia ulula, pos les sos figures de vuelu recuerden a la de A. nisus, anque estos tienen una tiesta grande.[18] El cuquiellu tamién tien un plumaxe y tamañu asemeyaos a A. nisus. Un estudiu con páxaros disecaos demostró que les aves son menos propenses a averase al cuquiellu (especie que parasita a les críes), yá que tien un envés similar al ferre. La carricera ye más agresiva escontra los cuquiellos con poques semeyances al ferre, lo qu'indicaría que la paecencia col ferre usáu por esti páxaru parásitu dexa aportar al nial del anfitrión.[19]

El ferre común ye más grande que l'Accipiter badius, y los sos reclamos d'alarma son distintos.[20] El machu ye llixeramente más grande que'l zaperín, pero de tamañu asemeyáu al Accipiter brevipes. Esti postreru difier del ferre por tener ales más estreches y apuntiaes, una cola más curtia, la punta de les ales ye escura en dambos llaos, y tien más franxes escures na cola (6 a 8 en llugar de 4 o 5), pero más fines. Tamién tien los deos más curtios y la dieta consiste en llagartos ya inseutos.[8] Por cuenta de la superposición nel tamañu, la fema puede confundise col azor machu, que ye aproximao del mesmu tamañu, pero menor que la fema de A. nissus. El ferre ye más pequeñu y delgáu y les ales son más curties y menos apuntiaes, y la cola ye cuadrada, llarga y con base estrecha, ente que la del azor ye arredondiada y con base amplia. Los cadriles del ferre tamién son más delgaos, y el pescuezu más curtiu. A lo último, los movimientos de les ales son más rápidos que nos azores.[14][8] En tierra, el ferre común estrémase fácilmente poles sos llargues pates delgaes, mentanto l'azor tien pates fuertes con tarsos gruesos. Esiste dalguna posibilidá de confundilu col "Accipiter virgatus", pero A. nisus melaschistos, la subespecie llocal, ye considerablemente mayor en tamañu.[21]

Ecoloxía y comportamientu editar

Vuelu y comunicación editar

 
Un ferre en vuelu.

El so vuelu ye carauterísticu, onduláu, y alterna aleteos rápidos con vuelos curtios en trayeutos curvos.[22] Na caza, vuela a baxu altor cerca de los árboles y arbustos pa sorprender a la so presa.

Polo xeneral, mientres l'iviernu ye acutáu y silenciosu. Mientres la temporada de reproducción, «glaya» o «escítase». Emite una notable cacarexada qu'entiende una serie de sílabes individuales como kyukyukyukyukyu o kikikikikikiki.[8] El ritmu del reclamu varia según seya l'usu, si va a riquilu pa una exhibición, una alerta o p'anunciar el regresu al nial,[23] anque suel ser bien discretu cuando s'atopa fuera del nial.[8] Cuando la fema ta nel nial guarando utiliza un «hui-ou quexumbrosu» pa reclamar alimentu al machu.[23]

Alimentación editar

El ferre ye un importante depredador de pequeños páxaros del monte,[24] anque namái el 10 % de los ataques tienen ésitu.[25] La so téunica consiste n'ataques sorpresivos, usando sebes, parrotales, carbes, montes, güertos y otres árees del so hábitat que siempres tean cubiertes p'anubrise; la eleición d'ónde vivir depende de la presencia d'estos puntos de cacería. Tamién visita los xardinos de les zones urbanizaes, aprovechando les preses que s'atopen nelles.[14] Espera, escondíu, adicando a les aves, y depués sal pela parte inferior y cubierta con un vuelu rápidu. Una aición defensiva de l'ave pue sobrevenir, polo que dacuando l'ave de presa agarra a la so víctima dende'l llombu y ponla pámpana abaxo, al nun faelo la presa va escapar escontra la vexetación cercana. Tamién puede atrapar a la presa a un gran altor;[14] l'ornitólogu británicu Ian Newton describió un total de siete métodos de caza utilizaos pol ferre.[26]

 
La fema ye capaz d'atrapar una presa más grande que'l machu, como esta tórtola turca.

Los machos llogren matar aves que pesen hasta 40 g, y n'ocasiones hasta 120 g; ente que les femes pueden atrapar preses con un pesu d'hasta 500 g o más. Nes aves adultes, el consumu diariu envalórase en 40 a 50 g pa los machos y 50 a 70 g pa les femes. Nun añu, un par de ferres podríen matar a 2200 pardales, 600 ñerbatos o 110 palombos bravos.[14] Polo xeneral, les especies que s'alimenten al descubiertu, o que son visibles pol so comportamientu o colloración, son les más prindaes pol ferre. Por casu, el beranín carboneru y el pardal son vulnerables a los ataques. Les aves de presa puen ser responsables de más de la metá de les muertes en delles especies, pero esti datu varia d'una rexón a otra.[27]

 
Un machu adultu sobre los restos d'un estornín pintu. Antes de comer la carne, retira les plumes grandes.

El machu aliméntase namái de pequeños paseriformes non mayores que los malvíses, como páridos (beraninosNOA), frinxílidos (pardinos, canarios, xilgueros y verderones)NOA, paséridos (pardales del Vieyu MunduNOA) o emberízidos (escribanesNOA). La fema consume principalmente túrdidos (tordos, mierlos, malvises) y estúrdidos (estorninosNOA), pero tamién puede atacar aves más grandes. Les preses más grandes (como colúmbides o pegues) nun muerren darréu, pero vencen cuando'l ferre quíta-yos les plumes o los come. Más de 120 especies d'aves foron rexistraes como presa, y cada ferre pue especializase nuna d'elles. Les aves que prinda l'ave de presa son, polo xeneral, adultos o nuevos, pero tamién pueden comer pitucos nel nial y carroña. En delles ocasiones, prinda pequeños mamíferos como los esperteyos,[28] pero'l consumu d'inseutos ye bien raru.[14]

Los páxaros pequeños muerren al intre o cuando son estruyíos pola pata del ferre, per aciu de los dos garres llargues. Les víctimes que lluchen por defendese son «enchíes» pola ave de presa, qu'usa les sos garres pa entartallalos y llacerialos. Les pates llargues son útiles cuando la presa que se defende ye enforma mayor en tamañu, p'asina poder picotiala ensin que'l cuerpu sufra mayor dañu.[29] Írguise percima de la so presa, arrampúña-y les plumes y estarázala.[17] Suel comer primero los músculos del pechu. Namái queden los güesos, pero'l ferre pue rompelos col gabitu de la punta del so picu. Al igual qu'otres aves de presa, el ferre produz plumaes que contienen les partes non dixeribles de les sos preses; estes miden 25-35 mm de llargor y 10-18 mm d'anchu, con un estremu más estrechu y apuntiáu que l'otru. Polo xeneral, compónse de pequeñes plumes, yá que les grandes ruémpense y nun se consumen.[30]

 
Les aves que s'alimenten albentestate, como esti gorrión, son más vulnerables a la depredación.

Un estudiu desaminó la evolución d'una población de beranín ferreru nuna zona onde un par de ferres empezó a añerar en 1990. Llegóse a la conclusión de que la tasa de sobrevivencia añal (el cociente ente'l númberu d'individuos vivos al terminar l'añu y el númberu d'individuos vivos al empezar l'añu)[n. 2] de los beraninos ferreros adultos nesi área menguara de 0.485 a 0.376. El tamañu de la población reproductora nun camudó, pero había un menor númberu d'individuos non reproductores na población.[32] Nel monte, los ferres yeren los responsables de la muerte d'un terciu de tolos mozos beraninos ferreros.[25] Los reclamos d'alarma de dos llamaes feches por Beraninos carboneros cuando un depredador acosaba o cuando fuxíen d'una ave de presa, atópense dientro del rangu óptimu pa ser escuchaos tantu pola presa como'l depredador; pero'l reclamu d'alarma agudu emitíu cuando un ferre vuela na distancia nun puede ser bien recibíu polos carboneros.[33] En Sussex constatóse que'l dañu de la depredación del ferre na perdiz parda foi mayor cuando la densidá de la perdiz yera menor.[34] Un estudiu lleváu a cabu mientres 10 años n'Escocia atopó que los ferres nun escoyíen chibibís por tamañu o condición, esto dablemente debíase a que la téunica de caza emplegada yera un ataque sorpresa.[35] Otru estudiu amosó que'l riesgu de depredación por ferres y azores (A. gentilis) multiplicábase por 25 si la presa taba infestada col parásitu hematófagu Leucocytozoon, y les aves con malaria aviar teníen 16 vegaes más probabilidaes de morrer aniquilaes.[36]

Videu d'un ferre sometiendo un palombu.

Mientres la persecución, el ferre pue viaxar 2-3 km per día. Álzase percima de los árboles na mayor parte de les vegaes que quier presumir del so territoriu, asomase pa remanar el so territoriu, y pa faer viaxes más llargos.[37] Un estudiu fechu nuna zona montiega de Noruega atopó que'l tamañu permediu del territoriu yera de 9.2 km² nos machos y 12.3 km² nes femes; otros estudios fechos en Gran Bretaña atoparon territorios más pequeños, lo que podría esplicase con que les tierres menos granibles en Noruega tán asociaes con densidaes menores de preses.[38]

Reproducción editar

Construcción del nial editar

El ferre reproduzse en montes de gran estensión, xeneralmente de coníferes o mistos, prefiriendo los montes nin mui abiertos o demasiáu mestos pa poder volar con llibertá. El nial pue alcontrase na forca d'un árbol, cerca del tueru y, dacuando na base de dos o tres rames, nuna caña horizontal allugada na parte inferior del dosel, o cerca de la parte cimera d'un gran arbustu. L'ave prefier les coníferes si tán disponibles,[14] con una preferencia particular poles picees.[37] Constrúi un nial nuevu añalmente, polo xeneral cerca del nial del añu anterior; delles vegaes sobre los restos d'un nial abandonáu d'un palombu bravu, o un corvus macrorhynchos —daqué que Acc. nisus melaschistos fai con frecuencia—.[20] El machu lleva a cabu'l trabayu esencial de la construcción. La estructura, fecha de ramines sueltes que miden hasta 60 cm de llargu, tien un diámetru permediu de 60 cm. Pal allugamientu, añaden un revestimientu de ramines fines o cachos de corteya.[14]

Mientres la temporada de reproducción, el machu adultu pierde daqué de pesu yá que s'encarga de l'alimentación de la so pareya hasta que ponga los güevos, y tamién cuando los pichones son grandes y riquen más comida. El pesu de les femes adultes algama'l so puntu máximu en mayu, pola puesta, y un mínimu n'agostu cuando se completó'l ciclu reproductivu. El númberu de güevos y l'ésitu reproductivu depende del caltenimientu d'un pesu altu de la fema.[39] La mayor parte de los ferres permanecen nel so territoriu mientres una sola temporada de cría, otros lleguen a tar nel mesmu hasta ocho años. Polo xeneral, un cambéu de pareya o intentos fallíos na reproducción resulten nun cambéu de territoriu; les aves de mayor edá tienden a tar nel mesmu llugar. Les aves que caltienen el so territoriu tienen un mayor ésitu reproductivu, constante cada añu. Aquelles femes que camuden de territoriu tien un mayor ésitu al añu siguiente.[40] N'Europa Central, el ferre, lo mesmo que'l azor (A. gentilis), «neutraliza» un área alredor del so nial nel que nun va cazar o depredará. Ellí lleguen munches aves pequeñes a añerar, yá que se sienten protexíes de los depredadores pola presencia d'un par d'aves de presa.[37]

Puesta y eclosión editar

 
Güevos de A. nisus calteníos nel muséu de Toulouse.

La fema pon los güevos a finales de mayu o xunu.[23] Son de color azul claro con munches manches marrones; pero si son recoyíos, pierden el so color de fondu col tiempu.[41] Cada güevu mide 35-46 x 28-35 mm y tien un pesu d'aproximao 22.5 g,[41] de los que'l 8 % correspuende al cascarón.[9] La calidá de los güevos pue tornar por un tamañu y masa inferior, cascarón finu y fráxil, contestura y porosidá anormales, y presencia de contaminantes (DDE, PCB, HEOD y Hg). La perda d'agua ta correlacionada con índices de polución y acumuladura de metales pesaos, que débense a l'añeramientu en zones contaminaes.[42]

La puesta consiste de trés a seis güevos,[37] pero ye común atopar niales con cuatro o cinco. La puesta faise davezu pela mañana, con un intervalu de dos a tres díes ente cada güevu. Si la puesta llega a perdese, la fema puede restituyila con dos güevos más, anque estos güevos son de menor tamañu.[14] El güesu tarsometatarsu en nacíos de güevos grandes creció en menor tiempu y con un tamañu mayor que los nacíos de güevos pequeños.[42] La incubación faise pola fema, una y bones el cuerpu del machu, más pequeñu, nun podría cubrir tola puesta;[37] la fema empieza a guarar al poner el segundu o terceru güevu. Cada unu eclosiona dempués de 33 a 35 díes d'incubación; en casu de que la incubación seya difícil el tiempu total que va ocupar la fema va ser de cuatro a cinco selmanes.[23] Mientres esti periodu, el machu alimenta a la fema.

Crecedera de les críes editar

El plumón de los pitucos ye curtiu, escasu y dafechu blancu. Son altriciales y la fema aliméntalos con preses espenaes pol machu mientres los primeres 8 a 14 díes de vida. Darréu siguen siendo alimentaos por dambos padres, pero son a consumir la presa por sigo mesmos. El segundu plumaxe xuvenil ye llanudu y marrón. El machu tresporta preses prindaes al nial hasta seis vegaes al día la primer selmana, la cifra xube a ocho vegaes al día na tercer selmana y diez vegaes al día la última selmana que los mozos tán nel nial, pa cuando la fema empieza a cazar tamién.[14]

 
Gavilanes pitucos.

Ente los díes 24 y 28 dempués de la eclosión, les críes empiecen a posase nes cañes cercanes al nial y a intentar el so primer vuelu. Son alimentaes polos sos padres mientres 28 a 30 díes más, y tan cerca del nial el tiempu necesariu pa daprender a esnalar. Los mozos independícense dempués de que los sos padres dexen d'alimentalos.[43] Tolos pichones reciben la mesma cantidá d'alimentu, pero los pitucos machos, que tienen aproximao la metá del tamañu de les femes, maurecen más rápido y paecen llistos p'abandonar el nial enantes.[44][42] La edá d'emancipación correllaciónase negativamente col aumentu de pesu na edá prematura.[42] El maduror sexual algámase dempués d'unu a tres años.[12]

Demografía, depredadores y parásitos editar

Na viesca d'Ae, nel suroeste d'Escocia, un estudiu demostró que'l 21 % de les críes morrió dempués de dos díes pola mor del insuficiente suministru d'agua, depredación o porque los padres abandonaron el nial.[45]

La edá más avanzada que se conoz a la que llegó un ferre ye de venti años y tres meses, tratábase d'un individuu atopáu muertu en Dinamarca que fuera anielláu;[46] sicasí, la esperanza de vida típica ye solu cuatro años. L'analís de datos fechu pola British Trust for Ornithology amuesa que la proporción de moces que sobreviven el primer añu ye del 34 %; la sobrevivencia n'adultos d'un añu a otru ye del 69 %.[9] Nel so primer añu de vida les aves pesen menos que los adultos y son particularmente llixeres nos dos primeros meses dempués de la emancipación. Dablemente tengan una tasa de mortalidá alta mientres esti periodu, especialmente ente los machos nuevos.[39] Un estudiu fechu nel sur d'Escocia suxurió que la mortalidá alta nos machos nuevos podría ser el resultáu del tamañu pequeñu y el de les sos preses, lo que-y obliga a alimentase por sigo mesmos (yá nun yera obligación de los padres) y a cazar más frecuentemente. El tamañu pequeñu tamién llenda la variedá de preses que puede cazar. Envaloróse que'l pesu permediu de les femes podría ayuda-y a sobrevivir siete díes ensin comida, tres díes más qu'un machu de pesu permediu.[47] Otru estudiu de les femes atopó «pruebes sólides» de que la tasa de sobrevivencia aumentó mientres los trés primeros años de vida y depués menguó nos últimos cinco o seis años. La senescencia foi la causa d'esti amenorgamientu.[48] Tamién s'atoparon grandes variaciones intraespecíficas na densidá-dependencia de la dinámica de poblaciones, y tales cambeos tornaben a un puntu d'equilibriu n'aproximao 1.7 a 22.5 años.[49]

 
Eucoleus desemeyáu, unu de los parásitos atopaos nel ferre.

Los depredadores naturales del ferre son la curuxa (Tyto alba), el gárabu (Strix aluco), l'azor (A. gentilis), el falcón (Falco peregrinus), l'águila prieta (Aquila chrysaetos), los uxos del xéneru Bubo, les raposes, la fuina (Martes foina) y la fuína de papu mariellu (M. martes).[50] El parásitu Leucocytozoon toddi pue tresmitise de los padres a los pitucos cuando inda ta nel nial, una y bones l'amenorgáu espaciu compartíu ente cada ave facilita l'espardimientu.[51] El ferre pue ser el anfitrión de munchos parásitos, como l'acantocéfalu Centrorhynchus magnus, los cestodos Mesocestoides perlatus y Cladotaenia globifera, los nematodos Synhimantus laticeps, Ascaris depressa, Porrocaecum angusticolle, Porrocaecum depressum, Diplotriaena falconis, Hamatospiculum accipitris, Chandlerella natali, Gnathostoma spinigerum, Habronema leptoptera, Microtetrameres sp., Physaloptera alata, Physocephalus sexalatus, Spirocerca lupi, Cyathostoma lari, Baruscapillaria falconis, Capillaria tenuissima y Eucoleus desemeyáu, y los trematodos Brachylecithum strigis, Neodiplostomum spathula, Neodiplostomum spathoides, Plagiorchis elegans, Plagiorchis maculosus, Prosthogonimus cuneatus y Strigea falconis.[52]

Principales depredadores del ferre
 
Curuxa.
 
Gárabu.
 
azor.
 
Falcón.
 
Águila prieta.
 
Uxu.
 
Raposa.

Distribución y hábitat editar

 
Exemplar fotografiáu na República Checa.

La distribución de la especie estiéndese per toles rexones templaes y subtropicales del Vieyu Mundu. El ferre vive o reproduzse nun área envalorada de 23.1 millones de km².[53] Ye una de les aves de presa más comunes d'Europa, xunto a la peñerina (Falco tinnunculus) y el buzacu (Buteo buteo).[54] La especie ye común na mayoría de les zones montiegues de la distribución xeográfica y tamién nes zones más abiertes con árboles esvalixaos.[55] El ferre prefier cazar cerca de les veres de los montes, pero puede acesmar y atrapar preses (en particular, aves migratories) en cualquier hábitat.[54] La creciente proporción de montes de mediana edá, creaos por téuniques forestales modernes, benefició a la especie, según un estudiu noruegu.[38] A diferencia del so pariente, l'azor, puede vese al ferre en xardinos y zones urbanes,[56] ya inclusive reproducise nos parques de les ciudaes.[55]

 
Los montes con árboles de fueya ancho son un hábitat típicu d'añeramientu y caza pal ferre.

Les poblaciones de rexones fríes del norte d'Europa y Asia migren escontra'l sur pel iviernu, y lleguen a llugares como'l norte d'África (dalgunos tan alloñaos como África ecuatorial oriental) o la India. Los individuos de poblaciones sureñes son residentes añales o esperdíguense fuera de la temporada de reproducción. Los mozos empiecen la so migración primero que los adultos y les femes nueves son les primeres en partir primero que los machos nuevos.[54] Un analís de los datos d'aves anillaes recoyíes en Helgoland (n'Alemaña) amosó que los machos viaxaron una mayor distancia y con mayor frecuencia que les femes; n'otra observación con aves anillaes en Kaliningráu, viaxaron una distancia permediu de 1328 km nos machos y 927 km nes femes enantes de la recaptura.[14]

Taxonomía y sistemática editar

Taxonomía editar

 
Escila nel momentu que-y cortó'l guedeya púrpura al so padre. Grabáu de 1806 por Monsiau.

La especie describióse en 1758 pol naturalista suecu Carlos Linneo nel so llibru Systema naturae y col protónimu Falco nisus[57] (que depués movióse al so actual xéneru, Accipiter, en 1760 por Mathurin Jacques Brisson).[58]

Sistemática editar

 
Un machu y una fema ilustraos por John Gerrard Keulemans.
 
A. nisus granti. Ilustración por J. G. Keulemans.

El ferre forma una superespecie xunto al Accipiter rufiventris d'África oriental y meridional, y posiblemente col Accipiter madagascariensis.[59] Les variaciones morfolóxiques formen una variación clinal na que les aves europees occidentales a orientales crecen más grandes y con plumaxe más claru.[60] En Gran Bretaña, los ferres que viven al norte son más grandes que los sos equivalentes australes: per cada grau más al norte, la cuerda máxima (l'indicador de tamañu corporal más confiable) aumenta 0.86 mm nos machos y 0.75 mm nes femes.[61]

El Congresu Ornitolóxicu Internacional (versión 5.3, 2015)[62] y l'ornitólogu británicu Alan P. Peterson[63] reconocen siete subespecies:

  • A. n. nisus (Linnaeus, 1758),[57] la subespecie tipu, habita dende Europa hasta'l suroeste de Siberia y Asia Central.[62] Les poblaciones septentrionales migren al sur pa ivernar nel Mediterraneu, el nordés d'África, la península arábiga o Paquistán.
  • A. n. nisosimilis (Tickell, 1833)[64] habita dende'l noroeste de Siberia hasta'l norte de China y Xapón.[62] Esta subespecie ye dafechu migratoria: pasa l'iviernu en Paquistán y la 'India, y llega al este travesando'l Sureste Asiáticu, el sur de China hasta Corea y Xapón. Inclusive dellos individuos lleguen hasta África. Ye bien asemeyada a la subespecie tipu, pero llixeramente más grande.[65]
  • A. n. dementjevi Stepanyan, 1958 habita nos montes Tian, n'Asia Central;[62] dellos autores considérenlu sinónimu de A. n. nisosimilis.
  • A. n. melaschistos Hume, 1869 habita nel este d'Afganistán hasta'l suroeste de China;[62] añera nos montes afganistanos y en tol cordal del Himalaya nel sur del Tíbet hasta l'oeste de China, pero nos iviernos baxa a les llanures d'Asia Meridional. Ye más grande que nisosimilis[59] y la cola ye más llarga.[15] Les partes cimeres tienen coloración gris cayuela y son más escures, y franxes acolorataes son distintes nel envés.[59]
  • A. n. wolterstorffi O. Kleinschmidt, 1901 vive en Córcega y en Cerdeña.[62] Esta ye la subespecie más pequeña de toes;[60] les partes cimeres son más escures y el banduyu tien franxes más grueses que la subespecie nominal.[14]
  • A. n. punicus Erlanger, 1897 habita nel noroeste d'África.[62] Ye grande y con plumaxe claru,[66] y bien asemeyáu a A. n. nisus.[14]
  • A. n. granti Sharpe, 1890 —que'l so epítetu específicu conmemora al coleicionista del tipu, William Robert Ogilvie-Grant—[67] habita namái en Madeira y nes islles Canaries.[62] Ye más pequeñu, escuru[66] y presenta más franxes llonxitudinales nel pechu que la subespecie tipu.

Rellación col ser humanu editar

Amenaces y caltenimientu editar

Axentes contaminantes editar

 
Estructura química del diclorodifeniltricloroetanu (DDT), insecticida organocloráu bien usáu nos años 1940-1950.

La población de ferres esbarrumbóse na segunda metá del sieglu xx.[54] Esti amenorgamientu coincidió cola introducción en 1956 d'insecticides organocloraos como aldrina, dieldrina y heptacloru, usaos pal tratamientu de granes na agricultura. Los productos químicos que s'atroparon nos cuerpos de les aves que s'alimenten de granes tuvieron efeutos nocivos nos sos depredadores, como l'azor o'l falcón: cáscares de güevu mui delgas y que frañaben mientres la incubación;[56] los adultos podíen envelenase por concentraciones letales del insecticida.[68] Estes sustancies tamién puen causar irritabilidá, convulsiones y desorientación nes aves adultes.[69] Nel oeste d'Alemaña y enantes de los años cincuenta, casi'l 80 % de los niales tenía pitucos volantones, frente al 54 % que se contabilizó nos años sesenta y setenta.[70] Nel Reinu Xuníu, la especie cuasi sumió n'Anglia Oriental, onde más s'usaron los mentaos productos químicos; nel oeste y el norte, onde nun s'usaron los pesticides, nun hubo amenorgamientu de la población.[68] La Real Sociedá pa la Proteición de les Aves adquirió la reserva natural Coombes Valley en Staffordshire, porque yera l'únicu sitiu de reproducción de l'ave que quedaba nos Midlands d'Inglaterra.[71]

 
Cadabre d'un ferre en Francia.

Darréu que la especie ta protexida en Bélxica y Francia, y que l'usu de dellos pesticides remanentes —incluyendo DDT— ta prohibíu, les poblaciones recuperáronse, dempués de la década de 1970, en Bélxica, Francia, Suiza y Luxemburgu. Nel Reinu Xuníu, la población retomó'l ritmu de crecedera col abandonu de los pesticides dende 1975:[68] aumentó nun 108 % ente 1970 y 2005, pero menguó nun 1 % ente 1994 y 2006.[72] En Suecia hebo tamién un aumentu de la población na década de 1970 cola prohibición de los plaguicides, yá qu'enantes esperimentara un descensu críticu dende 1950.[73] Na década de 1980 inda s'atopaba la presencia de diclorodifenildicloroetilenu o DDE (un productu tóxicu persistente de la degradación de DDT) en delles zones de los Países Baxos, pero'l descensu nel númberu de puestes perdíes pola mor de la fraxilidá de los güevos na década de 1970 suxure, sicasí, un amenorgamientu na cantidá de los plaguicides usaos.[74]

Enfrentamientos colos humanos editar

 
El ferre podría ser vistu como una plaga por guardes de cotu qu'intenten asegurar los suficientes faisanes pa la próxima caza.

La especialización del ferre nel consumu d'aves conduxo al conflictu con ciertes actividaes humanes.[56] Nel sieglu xix describióse como «el gran enemigu de los pequeños cuadrúpedos y aves, y [que] con frecuencia [ye] bien destructivu colos nuevos pitinos na corrolada mientres la temporada de reproducción»[75] o «bien devastador ente les perdices».[76] En 1851, T. B. Johnson escribió pa los guardes de caza británicos: «El nial d'esta ave tien de ser buscáu con dilixencia... y destruyíu, disparando primeru a los padres, si ye dable».[77] En 1870 John Murray, de l'Asociación Británica pa la Meyora de la Ciencia, escribió: «El ferre ye quiciabes l'únicu enemigu real del guarda de caza; pero coles mesmes, ye dable que si'l bien y el mal que fizo [l'animal] fueren pesaos ​​con xusticia, la balanza sería a favor del ferre, yá que la so presa favorita ye'l palombu bravu, qu'agora ta estendiéndose de midida perxudicial escontra l'agricultura».[78]

Nos archivos parroquiales n'Aldworth (Berkshire) tiense constancia de remuneraciones por 106 tiestes de ferres, y coles mesmes taben faciendo esfuercios pa remanar la población d'otros paséridos.[79] Mientres el sieglu xviii la especie sufrió d'una fuerte persecución polos terratenientes y guardes de caza n'Europa, pero esta aguantábase a los intentos d'erradicación. Por casu, nes propiedaes de Sandringham (Norfolk), 1645 «ferres» fueron asesinaos ente 1938 y 1950, y otros 1115 ente 1919 y 1926 en Langwell y Sandside (dambes llocalidaes de Caithness).[79] La población yera capaz de sustituyir rápido a les aves perdíes, y con una alta proporción d'aves non reproductores y non territoriales tamién podíen ocupar con facilidá territoriu vacante. Per otra parte, los guardes de cotu calteníen tantu l'hábitat de les aves de caza como'l del depredador (el ferre); los esfuercios por erradicar a los azores o les fuínes de papu mariellu, dambos depredadores de les críes del ferre, pudieron beneficiar a esti postreru.[50] La población aumentó cuando cesó la cacería, especialmente mientres la Primer y la Segunda Guerra Mundial.[14] Una investigación sobre los efeutos de los depredadores na población d'aves nel Reinu Xuníu desamarró'l discutiniu en 1998, al intensificar el conflictu ente los intereses de los proteutores de la naturaleza y los guardes de cotu.

L'amenorgamientu de les poblaciones de dellos paseriformes británicos na década de 1960 coincidió con cambeos significativos nes práutiques agrícoles, pero tamién con un aumentu significativu nel númberu de ferres y pegues.[80] Cuando s'amenorgó la población de ferres cola llegada de los plaguicides organocloraos, nun hebo un aumentu significativu nes poblaciones de paseriformes; tamién un estudiu de les poblaciones de 13 especies de paseriformes, qu'añeraben nun monte de carbayos de 16 ha en Surrey ente 1949 y 1979, atopó que nun esistíen diferencies significatives nestes poblaciones cuando los ferres s'ausentaben de los montes.[72] En 1998, otru estudiu británicu, qu'arrexuntara datos dende la década de 1960, llegó a la conclusión de que l'amenorgamientu de paseriformes nun taba rellacionada col aumentu de la depredación per parte de los ferres y pegues; cada añu reparábense cambeos asemeyaos nes bases de datos taxonómiques, tomáranse en cuenta depredadores o non.[80]

 
El ferre ye responsable de la muerte de menos del unu per cientu de los palombos de carrera.

Ye común que los colombicultores responsabilicen de les perdes nes carreres de palombos al ferre y el falcón,[34] y solicitaron la erradicación o la caza d'estes aves de presa nes zones qu'arrodien los palombares.[81][82] En 2004 los resultaos d'un estudiu lleváu a cabu mientres dos años n'Escocia, y en parte financiáu por Scottish Natural Heritage, indiquen que se pierde'l 56 % de los palombos cada añu, pero los ferres namái son responsables de siquier el 1 % estes perdes, en comparanza col 2 % calculáu pa los ferres pelegrinos.[83]

Estáu de caltenimientu editar

En 2009 envaloróse una población mundial de 1.5 millones de ferres con una distribución xeográfica bien amplia. Magar nun s'analizaron los enclinos demográficos mundiales, la población paez ser estable, y l'estáu de caltenimientu de la especie ye de «esmolición menor» (LC) na Llista Colorada de la UICN.[1] La subespecie A. n. granti ta inscrita nel Anexu I de la Directiva d'Aves y, por tanto, protexida pola Comisión Europea. Ello ye qu'esta subespecie tien una distribución pequeña y población amenorgada: unes 100 pareyes na islla de Madeira y 200 nes Canaries. Les principales amenaces son la recueya illegal de güevos, la degradación del hábitat y la caza furtivo.[84] N'Irlanda ye l'ave de presa más común, inclusive añera cerca del centru de Dublín; pero les poblaciones noruegues y albaneses tán menguando. En munches partes d'Europa los granxeros disparen a los ferres que s'averen a les finques, anque baxu nivel de persecución nun afectó demasiáu a les poblaciones.[66]

Na cultura popular editar

Cetrería editar

El ferre común foi usáu na cetrería mientres sieglos. Los restos arqueolóxicos indiquen qu'en Mongolia yá se practicaba esti arte con fines militares alredor del añu 1000 e.C.; les tribus del subcontinente indiu y el Turquestán adoptaron munches costumes de los mongoles, ente elles la cetrería.[85] Los viquingos introducieron la cetrería y la doma del ferre nes tierres conquistaes del norte d'Europa.[86] Ciertos nobles, como Akbar «el Grande», considerábala la so ave de presa favorita (nel Imperiu mogol conocíase como basha).[87] A partir del sieglu ii los nobles diéron-y un nuevu usu: la cacería de preses.[85] Na Edá Media, namái se dexaba a la xente noble o distinguío criar ferres, y nos sos viaxes avezaben llevar dalgún consigo;[88] yera'l preferíu de les dames nobles o miembros de la realeza por cuenta del so pequeñu tamañu.[89] Na Inglaterra del sieglu xvi, la práutica de la cetrería tuvo bien estendida ente la población, pos cualesquier podía dase'l lluxu de tener una ave de presa y el rangu social del dueñu disponía la especie que podía caltener: los sacerdotes, por casu, teníen ferres.[90][n. 3] El cetreru llamaba «mosquete»[n. 4] al ferre machu; esti términu remanez del francés antiguu moschet que de la mesma deriva del llatín musca, que significa «mosca».[93]

Una tradición xeorxana del sieglu v consiste n'usar ferres migrantes p'atrapar parpayueles: a los participantes conózse-yos como bazieri (pallabra xeorxana que significa «cetreros con ferres»), que pa 2007 había más de 500 cetreros rexistraos; estos cunten col so monumentu na ciudá de Poti. N'Irlanda los ferres tamién son populares ente los cetreros dende tiempos celtes.[85] Nel cabu Bon (Túnez) y en Turquía, miles d'estes aves son prindaes añalmente por cetreros y usaes pa cazar parpayueles migrantes. Magar son puestos en llibertá enantes del final de la temporada, munchos son reteníos por cuenta de la escasez de ferres migrantes.[70]

El ferre, cuantimás el machu, ye consideráu «una de les aves cetreres más difíciles d'adomar», pero tamién ye descritu como «valerosu» y que pue ufiertar una cacería d'alta calidá».[94] Son afechos pa la captura de preses pequeñes, como'l estornín pintu y el ñerbatu, pero tamién puen usase p'atrapar zarcetes, pegues, faisanes y parpayueles.[95] Nel sieglu xix foi descritu como «la meyor ave de presa pa remanar al guión (Crex crex)».[75][96]

[... La fema del ferre] puede sirvir tantu pel iviernu como pel branu, y [va poder] volar en toa mena de xuegos [de cacería], más que'l falcón. Si pel iviernu [la fema del] ferre ta en bones condiciones, va poder matar a la pega, la graya picubermeya, al glayu, arcees, malvises, mierlos, paniegues, y munches otres aves de la mesma naturaleza.
Sportsman's Dictionary.[97]
 
El ferre yera una de les aves de presa preferíes del emperador Akbar.
 
Tamién foi'l favoritu de los miembros de la realeza nel medievu.
 
Trés cetreros xeorxanos con un ferre.

Referencies culturales editar

Na mitoloxía xermana, el ferre (conocíu como krahui o krahug nos cantares en checu antiguu) yera un páxaru sagráu, que vive nun xardín de dioses y pósase nes cañes d'un árbol de carbayu que crez na tumba d'un home asesináu.[98] Ente los griegos, taba consagráu al Sol, del que yera un mensaxeru rápido y fiel. El ferre sirvía pa los badagüeyoss y yera unu de los símbolos de la diosa Juno porque tien la vista fixo y caltriante, según ella cuando taba tenida polos celu.[88] Nel mitu de Filomela y Procne, Aristóteles señala que Teréu tresformóse en bubiella, y tamién desplica que la bubiella yera una ave que sufría una metamorfosis en ferre cola llegada de la primavera. Inclusive'l mitu de la bubiella d'Aristóteles pudo usase como referencia pal cuquiellu; ello ye que ye probable qu'esistiera un mitu asemeyáu en que'l cuquiellu yera una pequeña ave de presa que sufría una metamorfosis asemeyada en ferre mientres l'iviernu.[99] Esiste una fábula atribuyida a Esopo na que'l cuquiellu entrúga-y la razón pola que les aves pequeñes lu refuguen, y Esopo respuénde-y qu'un día volveríase una ave de presa.[100] Nel «Cantar XXII» de la Ilíada, Homero fai un símil ente dellos animales selvaxes y los héroes en combate:

Como nel monte'l ferre, que ye l'ave más llixera, llánzase con bon vuelu tres el cobarde palombu: ésti fuxe con trabancosos xiros y aquél síguilu de cerca, dando agudos gazníos y acometiéndola repitíes vegaes, porque'l so ánimu afála-y a coyelu: asina Aquileo volaba enardecíu y Héctor movía les llixeres rodíes fuxendo axorizáu en redol de la muralla de Troya.[101]
La Ilíada (1910). Traducíu por Luis Segalá y Estalella.
 
Tanto ferres como azores momificábense n'Hieracómpolis.
 
Un «Gloster Sparrowhawk», de la flota aérea xaponesa.

Claudio Eliano y Heródoto afirmaron que los exipcios dedicaben esta ave a Horus (la tiesta d'esta deidá correspuende a la d'un ferre),[n. 5] yá que pa ellos estes aves yeren les úniques que podíen volar a elevaos altores ensin fadia-yos la lluz del Sol;[104] el segundu autor diz qu'en Buto y Hermópolis soterraben momies de ferres ya ibis que morríen naturalmente.[105] La Xeografía d'Estrabón, na descripción de les ciudaes cercanes a Tebas, documenta que Hieracómpolis (en griegu: Ἱεράκων πόλις) significaba «ciudá de los ferres»,[106] quiciabes por cuenta de la veneración que-y daben los antiguos exipcios.[88] Na Historia del xeque de la mano arrogante» (Nueches 868 a 873), de Les mil y una nueches, méntense los infortunios que-y produxo un ferre a Hassán el cordeleru:

[En faciendo les sos xeres habituales, Hassán empobinó pal zoco p'adquirir los sos comestibles.] Entamé por mercame una bona cantidá de cáñamu, que llevé a la mio tienda. Tres d'esto, como diba tiempu que nun viera yo carne na mio casa, fui a la carnicería y merqué una pala de corderu. Y entamé'l camín a casa pa llevar a la mio muyer aquella pala de corderu, con cuenta de que nos la guisase con tomates. Y de mano sentíame lleu cola allegría de los neños a la vista d'aquel manxar ensundiosu.

Pero ¡oh el mio señor! la mio presunción yera demasiáu bultable por que se quedara ensin castigu. Porque yo punxera na tiesta aquella pala, y caminaba moviendo enforma los brazos, col espíritu perdíu nos mios suaños de grandeza. Y entós, un ferre afamiáu llancióse a la pala de corderu, y primero que yo pudiera alzar los brazos o faer el menor movimientu, arrampuñóla, y tamién el turbante colo que contenía, y remontó'l vuelu llevándose la pala nel picu y el turbante nes garres.

Y al ver aquello, púnxime a llanzar berros tan desaforaos, que los homes, muyeres y neños de la vecindá trescaláronse y xuntaron los sos berros a los míos p'asustar al lladrón y facelu soltar la so presa. Pero en cuenta de producir esti efeutu, los nuesos berros nun fixeron más qu'escitar al ferre a acelerar el movimientu de les sos ales. Y llueu sumió nos aires cola mio facienda y la mio suerte.[107]
Les mil y una nueches (1916). Traducíu por Vicente Blasco Ibáñez.
 
Sellu emitíu pol serviciu postal de la Federación de Rusia y la República Popular Democrática de Corea.

Los cetreros medievales llamaben «mosquete» al ferre machu por cuenta del so tamañu pequeñu,[92][n. 4] pero siglos dempués usóse esa pallabra pa nomar a una clase de ballesta[71] y, más tarde, un pequeñu cañón.[108] Shakespeare usó esti términu n'unu de los diálogos de Les allegres comadres de Windsor, usando orixinalmente la fórmula eyas musket que nesti contestu significaría «mozu lleu» (lliteralmente) o «chiquitín» (en delles traducciones)[109] por analoxía col ferre pitucu, que n'inglés conozse como eyas.[110] Unu de los modelos d'aviones caza de Gloster Aircraft Company (fabricante d'aviones del Reinu Xuníu, agora desapaecíu) foi nomáu Gloster Sparrowhawk[71] (sparrowhawk ye'l nome n'inglés del ferre). Una composición del poeta gallardoniáu Ted Hughes lleva'l mesmu nome de l'ave (Sparrow Hawk),[111] Alfred Tennyson escribió dellos versos sobre esta especie,[112] y n'unu de los temes nel llibru Demian (1919), de Hermann Hesse, méntase al ave.[113] Tamién foi representáu nos sellos postales.[114]

Fontes editar

Notes editar

  1. ↑ El contrasombreado o llei de Thayer[16] ye un patrón de coloración animal nel que la pigmentación del cuerpu ye escura na parte cimera y clara na parte inferior. Puede atopase en munches especies de mamíferos, reptiles, aves y peces, y esistió, a lo menos, dende'l periodu Cretácicu.
  2. ↑  
    «Si l'intervalu de tiempu ye d'un añu, cuando se desenvuelva la fórmula llograráse una tasa de sobrevivencia añal finita. Les tases de sobrevivencia finitas pueden variar de 0 a 1, y siempres s'apliquen a un periodu de tiempu específicu.».[31]
  3. ↑ El cuidu d'esta aves demandaba munchos recursos d'alcuerdu a la especie: asina, por casu, solo'l rei podía curiar un gerifalte, un earl a un ferre pelegrín, los yeomen a un azor, y los siervos podíen faese cargu d'un peñerina.[91]
  4. ↑ 4,0 4,1 Dempués de la introducción de la pólvora n'Europa, esti vocablu pasó a designar un arma de fueu.[92]
  5. ↑ La so madre Isis camudar en ferre y asitióse sobre'l cadabre del so hermanu Osiris; per mediu d'aleteos devolvió-y la vida. Horus nació de la unión sexual d'ellos dos (quiciabes una de les razones poles qu'él ye acomuñáu a munches especies d'aves de presa).[102][103]

Referencies editar

  1. ↑ 1,0 1,1 BirdLife International (2012). «Sitta europaea» (inglés). Llista Roxa d'especies amenazaes de la UICN 2014.3. Consultáu'l 23 de xunetu de 2015.
  2. ↑ 2,0 2,1 URL de la referencia: http://www.sabencia.net/nomenclator.php.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Diccionariu de la Llingua Asturiana» (asturianu) (15 avientu 2000). Consultáu'l 22 setiembre 2023.
  4. ↑ 4,0 4,1 «Diccionariu de la Llingua Asturiana» (asturianu) (15 avientu 2000). Consultáu'l 22 setiembre 2023.
  5. ↑ 5,0 5,1 Afirmao en: Diccionariu de consultes llingüístiques del asturianu. Data de consulta: 22 setiembre 2023. Páxina: 104. Editorial: Ediciones Trabe. Llingua de la obra o nome: asturianu. Data d'espublización: 2021. Autor: Ramón d'Andrés.
  6. ↑ 6,0 6,1 «Diccionariu de la Llingua Asturiana» (asturianu) (15 avientu 2000). Consultáu'l 22 setiembre 2023.
  7. ↑ 7,0 7,1 «Diccionariu de la Llingua Asturiana» (asturianu) (15 avientu 2000). Consultáu'l 23 setiembre 2023.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Svensson, 2010, páxs. 112-115.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 «Sparrowhawk Accipiter nisus [Linnaeus, 1758]» (inglés). BirdFacts: profiles of birds occurring in Britain & Ireland. British Trust for Ornithology. Consultáu'l 28 de setiembre de 2012.
  10. ↑ 10,0 10,1 del Fuexu, Elliott y Sargatal, 1994, p. 56.
  11. ↑ «The evolution of reversed sexual dimorphism in birds of prey» (n'inglés). Oikos (Copenhague: Ejnar Munksgaard/Nordic Society Oikos) 40 (1):  páxs. 145-149. 1983. doi:10.2307/3544210. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 del Fuexu, Elliott y Sargatal, 1994, p. 158.
  13. ↑ ; Bauer, KM (1993/2001) Falconiformes 4 (n'alemán). Wiesbaden: AULA-Verlag, páx. 416. ISBN 3-923527-00-4.
  14. ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 14,12 14,13 14,14 Cramp, Stanley; Simmons, KEL; Perrins, Christopher M (2004) The Birds of the Western Palearctic (n'inglés). Londres: Oxford University Press. ISBN 1-898110-39-5.
  15. ↑ 15,0 15,1 Rasmussen, Pamela C (2005). Birds of South Asia: The Ripley Guide, John C. Anderton (ilustrador) 2 (n'inglés), Barcelona: Lynx Edicions y l'Institutu Smithsonianu, páx. 99. ISBN 978-84-87334-67-2.
  16. ↑ Schwartz, Hillel (1998). La cultura de la copia: paecencies sorprendentes, facsímiles insólitos 15. Universitat de València, páx. 173. ISBN 978-8-437-61660-5.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Newton, 1986, páxs. 28-30.
  18. ↑ Svensson, 2010, páxs. 226-227.
  19. ↑ «A parasite in wolf's clothing: hawk mimicry amenorgues mobbing of cuckoos by hosts» (n'inglés). Behavioral Ecology (Oxford University Press) 22 (3):  páxs. 574–579. 2011. doi:10.1093/beheco/arr008. ISSN 1045-2249. OCLC 4796311329. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Ali, Sálim; Dillon Ripley, Sidney (1978) Divers to hawks, Segunda 1 (n'inglés), Nuevu Delhi: Oxford University Press, páx. 243-246. ISBN 978-0-195-61115-1.
  21. ↑ Hackett, J (1998). «A high-altitude breeding record of Besra Accipiter virgatus» (n'inglés). Forktail 14:  páxs. 73-74. ISSN 0950-1746. OCLC 205361988. http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/14pdfs/Hackett-Besra.pdf. 
  22. ↑ Mullarney, Killian; Svensson, Lars; Zetterstrom, Dan; Grant, Peter (1999) Collins Bird Guide (n'inglés). Londres: HarperCollins, páx. 92–93. ISBN 0-00-219728-6.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 «Épervier d'Europe : Accipiter nisus» (francés). oiseaux.net. Consultáu'l 16 de xunetu de 2015.
  24. ↑ «Prey selection by Sparrowhawks, Accipiter nisus: relative predation risk for breeding passerine birds in relation to their size, ecology and behaviour» (n'inglés). Philosophical Transactions: Biological Sciences (Londres: The Royal Society of London) 351 (1347):  páxs. 1559-1577. 29 payares 1996. doi:10.1098/rstb.1996.0141. ISSN 0962-8436. OCLC 4662305964. Bibcode: 1996RSPTB.351.1559G. 
  25. ↑ 25,0 25,1 Burton, Robert (2006). «How birds survive», Garden Bird Behaviour (n'inglés). Londres: New Holland, páx. 134. ISBN 1-84537-597-1.
  26. ↑ Newton, 1986, páxs. 102-105.
  27. ↑ Newton, 1986, páxs. 137.
  28. ↑ Speakman, JR (setiembre 1991). escritu n'Oxford. «The impact of predation by birds on bat populations in the British Isles» (n'inglés). Mammal Review (Blackwell Science) 21 (3):  páxs. 123-142. doi:10.1111/j.1365-2907.1991.tb00114.x. ISSN 0305-1838. OCLC 5154667412. http://www3.interscience.wiley.com/journal/120798741/abstract. Consultáu'l (rique suscripción). 
  29. ↑ Newton, 1986, páxs. 107-108.
  30. ↑ (n'inglés) Tracks & Signs of the Birds of Britain & Europe – an Identification Guide. Londres: Helm. 1999.  páxs. 76, 89. ISBN 0-7136-5208-X. OCLC 43689151. 
  31. ↑ «Ecological Methodology» (inglés) páx. 656. Universidá de Columbia Británica. Consultáu'l 13 d'abril de 2015.
  32. ↑ «Sparrowhawk Accipiter nisus predation and Blue Tit Parus caeruleus adult annual survival rate» (n'inglés). Ibis (British Ornithologists' Union) 140 (4):  páxs. 580-584. ochobre 1998. doi:10.1111/j.1474-919X.1998.tb04702.x. ISSN 0019-1019. OCLC 5157012949. http://www3.interscience.wiley.com/journal/119107299/abstract. Consultáu'l (rique suscripción). 
  33. ↑ «The hearing of an avian predator and its avian prey» (n'inglés). Behavioral Ecology and Sociobiology (Berlín: Springer-Verlag) 18 (5):  páxs. 317-323. abril 1986. doi:10.1007/BF00299662. ISSN 0340-5443. OCLC 5653508449. http://www.springerlink.com/content/j81013j286846180/. 
  34. ↑ 34,0 34,1 «Policy on Raptors» (inglés). Council Meeting. Londres: British Association for Shooting and Conservation. Archiváu dende l'orixinal, el 25 de febreru de 2012. Consultáu'l 29 de setiembre de 2012.
  35. ↑ «Non evidence for Sparrowhawks selecting Redshanks according to size or condition» (n'inglés). Journal of Avian Biology (Nordic Society Oikos/Blackwell Publishers) 30 (1):  páxs. 31-39. setiembre 1999. doi:10.2307/3677240. ISSN 0908-8857. OCLC 5554215900. 
  36. ↑ «Parasites may help put songbirds on this European sparrowhawk's dinner plate» (inglés). Veterinary Sciences Tomorrow. Washington D. C.: American Association for the Advancement of Science. Archiváu dende l'orixinal, el 23 de febreru de 2012. Consultáu'l 29 de setiembre de 2012.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 (1972) «XV: Vautours américains, Secrétaires et Accipitridés», Oiseaux 1, Primer VII (en francés), Zúrich: Éditions Stauffacher S.A., páx. 358-359. ISBN 3-287-00210-4.
  38. ↑ 38,0 38,1 «Ranging behaviour and foraging habitats of breeding Sparrowhawks Accipiter nisus in a continuous forested area in Norway» (n'inglés). Ibis (British Ornithologists' Union) 141 (2):  páxs. 269-276. abril 1999. doi:10.1111/j.1474-919X.1999.tb07549.x. ISSN 0019-1019. OCLC 5157014496. 
  39. ↑ 39,0 39,1 «Weights, breeding, and survival in European Sparrowhawks» (n'inglés). The Auk (Washington D. C.: American Ornithologists' Union/University of California Press) 100 (2):  páxs. 344-354. abril 1993. ISSN 0004-8038. OCLC 5550942401. http://elibrary.unm.edu/sora/Auk/v100n02/p0344-p0354.pdf. 
  40. ↑ Newton, I (2001). escritu en Ámsterdam. «Causes and consequences of breeding dispersal in the Sparrowhawk Accipiter nisus» (n'inglés). Ardea (Nederlandse Ornithlogische Unie) 89:  páxs. 143-154. doi:10.1525/auk.2013.12244. OCLC 704103950. http://www.avibirds.com/pdf/S/Sperwer1.pdf. 
  41. ↑ 41,0 41,1 Walters, Michael (1994). Eyewitness Handbooks: Birds' Eggs, Dorling Kindersley (n'inglés). Nueva York: Dorling Kindersley, Inc, páx. 57. ISBN 1-56458-175-6.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 Frumkin, Ron (1989). escritu en Hastings. «Egg quality, nestling development and dispersal in the sparrowhawk (Accipiter nisus)» (n'inglés). The journal of raptor research (The Raptor Research Foundation, Inc) 23 (3):  p. 123. ISSN 2162-4569. OCLC 44887683. http://sora.unm.edu/node/53149. 
  43. ↑ Newton, 1986, p. 213.
  44. ↑ Sherley, GH (xunetu 1993). escritu en Wellington. «Parental investment, size sexual dimorphism, and sex ratio in the rifleman Acanthisitta chloris» (n'inglés). New Zealand Journal of Zoology (The Royal Society of New Zealand) 20 (3):  páxs. 211-217. ISSN 0301-4223. OCLC 4814558491. https://books.google.com/?id=ASI4AAAAIAAJ&pg=PA216#v=onepage&f=false. 
  45. ↑ Moss, D (marzu 1978). «Growth of nestling sparrowhawks (Accipiter nisus)» (n'inglés). Journal of Zoology (Londres: Sociedá Zoolóxica de Londres) 187 (3):  páxs. 297-314. ISSN 0952-8369. OCLC 5154310638. 
  46. ↑ «European Longevity Records» (inglés). EURING. Consultáu'l 28 de setiembre de 2012.
  47. ↑ Newton, 1986, páxs. 291-294.
  48. ↑ «Age-related survival in female Sparrowhawks Accipiter nisus» (n'inglés). Ibis (British Ornithologists' Union) 139 (1):  páxs. 25-30. xineru 1997. doi:10.1111/j.1474-919X.1997.tb04500.x. ISSN 0019-1019. OCLC 5157009671. http://www3.interscience.wiley.com/journal/119166935/abstract. Consultáu'l (rique suscripción). 
  49. ↑ «Generation time and temporal scaling of bird population dynamics» (n'inglés). Nature (Londres: Macmillan Journals, Ltd.) 436 (7047):  páxs. 99-102. 7 xunetu 2005. doi:10.1038/nature03666. ISSN 0028-0836. OCLC 110747726. PMID 16001068. http://www.math.ntnu.no/~steinaen/papers/nature_2005.pdf. 
  50. ↑ 50,0 50,1 Holloway, S (1996). The Historical Atlas of Breeding Birds in Britain and Ireland (n'inglés). Londres: T. & A.D. Poyser Ltd, páx. 116-117. ISBN 0-85661-094-1.
  51. ↑ «Leucocytozoon toddi in British sparrowhawks Accipiter nisus: observations on the dynamics of infection» (n'inglés). Journal of Natural History (Londres: Taylor and Francis) 24 (5):  páxs. 1101-1107. 1990. doi:10.1080/00222939000770691. ISSN 0022-2933. OCLC 364679279. 
  52. ↑ «Host-parasite database - Accipiter nisus» (inglés). Londres: Natural History Museum. Consultáu'l 18 de xineru de 2015.
  53. ↑ «Eurasian Sparrowhawk (Accipiter nisus) - BirdLife Species Factsheet» (inglés). BirdLife International. Consultáu'l 28 de setiembre de 2012.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 54,3 Forsman, Dick (1999) (n'inglés). The Raptors of Europe and The Middle East: a Handbook of Field Identification. Londres: Poyser.  páxs. 244-255. ISBN 978-0-856-61098-1. OCLC 36051147. 
  55. ↑ 55,0 55,1 Jonsson, Lars (1996). Birds of Europe (n'inglés). Londres: Christopher Helm, páx. 134-135. ISBN 0-7136-4422-2.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 «Sparrowhawk» (inglés). BTO Garden Birdwatch. British Trust for Ornithology. Consultáu'l 28 de setiembre de 2012.
  57. ↑ 57,0 57,1 Linnæus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, xenera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, Décima (nel volume=I), Estocolmu: Holmiae (Laurentii Salvii), páx. 92. 03022973. ISBN 978-0-66-553008-1.
    F[alco] cera viridi, pedibus flavis, pectore albu fuſco undulato, cauda faſciis nigricantibus. […] Columbis Paſſeribuſque inſyſlos tos; venatur egregie Alaudas, eoque utimur in aucupiis.
  58. ↑ Brisson, MJ (1760). Ornithologie; ou, Méthode contenant la division des oiseaux en ordres, sections, genres, espèces & leurs variétés I (en francés). París: Chez C.J.-B. Bauche, páx. 28, 310.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 Ferguson-Lees, James; Christie, David A (2001) Raptors of the World (n'inglés). Londres: Christopher Helm, páx. 578-581. ISBN 0-7136-8026-1.
  60. ↑ 60,0 60,1 Baker, Kevin (1993). Identification Guide to European Non-Passerines (n'inglés). Thetford: British Trust for Ornithology, páx. 174-176. ISBN 0-903793-18-0.
  61. ↑ «Llatitudinal variation in the body-size of Sparrowhawks Accipiter nisus within Britain» (n'inglés). Ibis (British Ornithologists' Union) 136 (4):  páxs. 434-440. ochobre 1993. doi:10.1111/j.1474-919X.1994.tb01118.x. ISSN 0019-1019. OCLC 5157004662. http://www3.interscience.wiley.com/journal/120817670/abstract. Consultáu'l (rique suscripción). 
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 62,4 62,5 62,6 62,7 Gill, F; Donsker, D, eds. (2015). «New World vultures, Secretarybird, kites, hawks & eagles» IOC World Bird List (v.5.3) pol Congresu Ornitolóxicu Internacional (inglés). Consultáu'l 23 de xunetu de 2015.
  63. ↑ Peterson, Alan P. « Accipiter nisus (Linnaeus, 1758) nel orde Accipitriformes» (inglés).
  64. ↑ Tickell, SR (1833). escritu en Calcuta. «List of Birds, collected in the Jungles of Borabhúm and Dholbhúm» (n'inglés). Journal of the Asiatic Society of Bengal (Bishop's College Press) 2:  p. 571. http://archive.org/stream/journalofasiatic02asia#page/570/mode/2up. 
  65. ↑ «Common Sparrowhawk (Accipiter nisus)» (inglés). Birds of Kazakhstan. Kazakhstan birdwatching community. Consultáu'l 28 de setiembre de 2012.
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 Génsbøl, Benny (2008). Birds of Prey (n'inglés). Londres: Collins, páx. 146-153. ISBN 0-00-724814-8.
  67. ↑ Sharpe, RB (1890). «On a new Sparrow-Hawk from Madeira» (n'inglés). Annals and Magacín of Natural History. Sixth series (Londres: Taylor and Francis) 5 (30):  p. 485. ISSN 0374-5481. OCLC 4806281526. 
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Walker, CH (2001). Organic Pollutants: An Ecotoxicological Perspective (n'inglés). Londres: CRC Press, páx. 113. ISBN 0-7484-0962-9.
  69. ↑ Walker, CH; Hopkin, SP; Sibly, RM (2001) Principles of Ecotoxicology, Segunda (n'inglés), Londres: Taylor and Francis, páx. 211. ISBN 0-7484-0940-8.
  70. ↑ 70,0 70,1 del Fuexu, Elliott y Sargatal, 1994, páxs. 92-93.
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 Cocker, Mark; Mabey, Richard (2005) Birds Britannica (n'inglés). Londres: Chatto & Windus, páx. 127-131. ISBN 0-7011-6907-9.
  72. ↑ 72,0 72,1 Gibbons, DM; Amar, A; Anderson, GQA; Bolton, M; Bradbury, RB (2007) The predation of wild birds in the UK: a review of its conservation impact and management (n'inglés). Sandy: Royal Society for the Protection of Birds, páx. 28-29. ISBN 978-1-905-60102-8.
  73. ↑ Widén, P (1997). escritu en Hastings. «How, and why, is the Goshawk (Accipiter gentilis) affected by modern forest management in Fennoscandia?» (n'inglés). Journal of Raptor Research (The Raptor Research Foundation) 31 (2):  páxs. 107-113. ISSN 0892-1016. OCLC 196961729. http://elibrary.unm.edu/sora/jrr/v031n02/p00107-p00113.pdf. 
  74. ↑ «Residue levels of DDE in eggs of Dutch Eurasian Sparrowhawks Accipiter nisus following the ban on DDT» (n'inglés). Environmental Pollution Series B, Chemical and Physical (Applied Science Publishers) 11 (1):  páxs. 29-40. 1986. doi:10.1016/0143-148X(86)90030-3. ISSN 0143-1471. 
  75. ↑ 75,0 75,1 (1838) «Falconidæ», Society for the Diffusion of Useful Knowledge: Ernesti-Frustum X (n'inglés). Londres: Charles Knight and Co, páx. 179.
  76. ↑ Jenyns, L (1835). A manual of British vertebrate animals (n'inglés). Cambridge: Pitt Press, páx. 86.
  77. ↑ Johnson, TB (1851). The Gamekeeper's Directory: Containing Instructions for the Preservation of Game, Destruction of Vermin and the Prevention of Poaching, etc., etc. (n'inglés). Londres: Piper Brothers, and Co, páx. 65-66. ISBN 978-1-905124-28-2.
  78. ↑ Murray, John (1870) (n'inglés). Report of the Thirty-ninth Meeting of the British Association for the Advancement of Science. Londres: British Association for the Advancement of Science. OCLC 489257095. 
  79. ↑ 79,0 79,1 Lovegrove, R (2007). Silent fields: the long torne of a nation's wildlife (n'inglés). Oxford: Oxford University Press, páx. 132-134. ISBN 0-19-852071-9.
  80. ↑ 80,0 80,1 «The widespread tornes of songbirds in rural Britain do not correlate with the spread of their avian predators» (n'inglés). Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences (Londres: The Royal Society) 265 (1410):  páxs. 2057-2062. 7 payares 1998. doi:10.1098/rspb.1998.0540. ISSN 0962-8452. OCLC 4662217100. 
  81. ↑ (n'inglés) RSPB Scotland Parliamentary Briefing: Sparrowhawks and Racing Pigeons. Royal Society for the Protection of Birds. 2008. 
  82. ↑ «Pigeon lovers pin hopes on sequins to repel predators» (inglés). Londres: Telegraph Media Group, Ltd (11 de marzu de 2001).
  83. ↑ «Report shows birds of prey take few pigeons» (inglés). Scottish Natural Heritage (26 d'abril de 2004). Consultáu'l 16 d'ochobre de 2012.
  84. ↑ «Sparrowhawk (Canarian-Madeirian subspecies) Accipiter nisus granti» (inglés). Bruxeles: Comisión Europea. Consultáu'l 28 de setiembre de 2012.
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 «A Brief History of Falconry» (inglés). International Association for Falconry and Conservation of Birds of Prey. Archiváu dende l'orixinal, el 19 d'agostu de 2012. Consultáu'l 9 de xunetu de 2009.
  86. ↑ Martin, Brian P (1992). Birds of prey of the British Isles (n'inglés). Newton Abbot: David & Charles plc, páx. 132. ISBN 0-7153-9782-6.
  87. ↑ (n'inglés) Country Life Illustrated. 3. Londres: Hudson and Kearns. 1898.  p. 469. OCLC 6535860. https://books.google.com/books?id=mlBOAAAAYAAJ. 
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 Bastús i Carrera, Vicenç Joaquín (1830). Diccionariu históricu enciclopédicu III. Barcelona: D. A. Roca, páx. 22-23.
  89. ↑ Johnston, Ruth A (2011). «Hunting», All Things Medieval: An Encyclopedia of the Medieval World I (n'inglés). Santa Bárbara: Greenwood, páx. 384. ISBN 978-0-313-36462-4.
  90. ↑ Wilson, Everett K (1971). Sociology: rules, roles, and relationships (n'inglés). Homewood: Dorsey Press, páx. 280.
  91. ↑ Allen, AA (1918). «The true hawks (families Buteonidae, Falconidae and Pandionidae)». American Forests (Washington D. C.: American Forestry Association) 24:  páxs. 357-361. ISSN 0002-8541. http://archive.org/stream/pt1americanfore24natiuoft#page/359/mode/1up. 
  92. ↑ 92,0 92,1 Cantù, Cesara (1856). «La imprenta, la pólvora y otros inventos», Époques XII, XIII, y XIV 4. Madrid: Gaspar y Roig, páx. 282.
  93. ↑ Partridge, Y (1977). Origins: An Etymological Dictionary of Modern English (n'inglés). Londres: Routledge, páx. 1980. ISBN 0-415-05077-4.
  94. ↑ Ford, Emma (1995). Falconry: Art and Practice (n'inglés). Londres: Cassell plc, páx. 126-129. ISBN 0-7137-2248-7.
  95. ↑ Glasier, Philip (1986). Falconry and Hawking (n'inglés). Londres: BT Batsford Ltd, páx. 206. ISBN 0-7134-5555-1.
  96. ↑ «BTO BirdFacts – Corncrake» (inglés). BirdFacts: profiles of birds occurring in Britain & Ireland. British Trust for Ornithology. Consultáu'l 21 de payares de 2012.
  97. ↑ Murray, John (1735). The Sportsman's Dictionary: or, The country gentleman's companion II (n'inglés). Londres: C. Hitch and C. Davis.
  98. ↑ Grimm, J (2012). Teutonic Mythology, James Steven Stallybrass (traductor) II (n'inglés), Cambridge: Cambridge University Press, páx. 675. ISBN 978-1-108-04705-0.
  99. ↑ Spence, L (1979). Minor Traditions of British Mythology (n'inglés). Nueva York: Ayer Publishing, páx. 115. ISBN 0-405-08989-9.
  100. ↑ «Philomèle : Du mythe aitiologique au début du mythe littéraire» (francés).
  101. ↑   Homero (1910). «Cap. XXII», La Ilíada. Barcelona: Montaner y Simón.
  102. ↑ Zimmer, H (2004). «La madre india del mundu», Home y sentíu: Círculu Eranos III, Compilación de testos de C. G. Jung, W. F. Otto, H. Zimmer, P. Hadot y J. Layard 20 (n'inglés), Barcelona: Anthropos, páx. 79. ISBN 9788-4-765-8683-9.
  103. ↑ Burnett, Leon. «Readings in myths and the imaginary. Sorrow and surprise: a reading of Théophile Gautier's sphinx complex», Myth, Literature and the Unconscious (n'inglés). Londres: Karnac Books Ltd, páx. 182. ISBN 978-1-782-20002-4.
  104. ↑ Claudio Eliano. «Llibro X», Historia de los animales IV. Madrid: Akal D.L, páx. 398. ISBN 978-8-476-00354-1.
  105. ↑ How, WW; Wells, J (1961) A commentary on Herodotus, with introd. and appendixes, by W.W. How and J. Wells I (n'inglés). Oxford: Clarendon Press, páx. 200.
  106. ↑ Estrabón. «Geography» (inglés) páx. 263. H.G. Bohn.
  107. ↑   Anónimu (1916). «Tomu V», Les mil y una nueches. Valencia: Prometeo.
  108. ↑ Stone, GC; LaRocca, DJ (1999) «Musket, musquet», A Glossary of the Construction, Decoration, and Use of Arms and Armor in All Countries and in All Times (n'inglés). Mineola: Courier Dover Publications, páx. 461. ISBN 0-486-40726-8.
  109. ↑ Shakespeare, William (2004). «Actu III, Escena III», Suaño d'una nueche de branu; Les allegres comadres de Windsor, Novena 222, Madrid: Edaf, páx. 174. ISBN 84-414-0280-9.
  110. ↑ Harting, James Edmund (1965). The Birds of Shakespeare, or the Ornithology of Shakespeare Critically Examined, Explained and Illustrated (n'inglés). Chicago: Argonaut Inc, páx. 74-75.
  111. ↑ Gifford, T (2009). Ted Hughes (n'inglés). Londres: Taylor and Francis, páx. 61. ISBN 0-415-31189-6.
  112. ↑ Addison, Josephine; Hillhouse, Cherry (1998) Treasury of Bird Lore (n'inglés). Londres: Andre Deutsch Limited, páx. 122-124. ISBN 0-233-99435-1.
  113. ↑ Crooke, William Morris. «Mysticism as National Depression: Hermann Hesse's Demian», Mysticism as Modernity: Nationalism and the Irrational in Hermann Hesse, Robert Musil and Max Frisch 107 (n'inglés). Oxford: Peter Lang, páx. 63. ISBN 978-3-039-10579-3.
  114. ↑ «Eurasian Sparrowhawk Stamps» (inglés). Bird Stamps. Consultáu'l 14 de xineru de 2013.

Bibliografía consultada editar

  • del Fuexu, Josep; Elliott, Andrew; Sargatal, Jordi (1994) New World Vultures to Guineafowl 2 (n'inglés). Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-15-6.
  • Newton, Ian (1986). The Sparrowhawk (n'inglés). Calton: T & A.D. Poyser. ISBN 0-85661-041-0.
  • Svensson, Lars (agostu de 2010). Le guide ornitho : Le guide Le plus complet des oiseaux d'Europe, d'Afrique du Nord et du Moyen Orient : 900 espèces, Guilhem Lesaffre y Benoît Paepegaey (traductores), Killian Mullarney y Dan Zetterström (ilustrador) (en francés), Lausana: Delachaux et Niestlé. ISBN 978-2-603-01695-4.

Bibliografía adicional editar

Enllaces esternos editar

Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Accipiter_nisus&oldid=4174352»