Ilex paraguariensis

El mate (Ilex paraguariensis) ye una especie arbórea neotropical orixinaria de les cuenques del Altu Paraná, Alto Uruguái y dellos afluentes del Ríu Paraguái onde crez nun estáu montés, sobremanera formando parte del sotobosque o del estratu medianu de los montes.

Ilex paraguariensis mate
Estáu de caltenimientu
Cuasi amenazáu (IUCN 2.3)
Clasificación científica
Reinu:	Plantae
División:	Magnoliophyta
Clas:	Magnoliopsida
Orde:	Aquifoliales
Familia:	Aquifoliaceae
Xéneru:	Ilex
Especie:	Ilex paraguariensis A.St.-Hil. 1822
Consultes
Royal Botanic Gardens, Kew	Royal Botanic Gardens, Kew
World Flora Online	World Flora online
[editar datos en Wikidata]

De les fueyes y cañes, seques y molíes d'esta aquifoliácea prepárase'l mate, una fervinchu común na gastronomía de Paraguái, Arxentina , el sur de Brasil, Bolivia, Uruguái y Chile. El nome mate ye'l nome dau a la calabacilla que tradicionalmente sirve de recipiente a la fervinchu.

Ye llargamente cultivada comercialmente n'Arxentina, Brasil y Paraguái (n'orde de producción total) dende'l sieglu XIX, dando llugar a una importante industria.

Carauterístiques

La especie Ilex paraguariensis ye un árbol perennifoliu, d'hasta 15 m d'altor n'estáu selvaxe. Tien un fuste recto y cilíndrico, d'hasta 3 dm de diámetru, recubiertu d'una fina corteza pardogrisácea acanalada. Les cañes broten del árbol n'ángulu rectu, dando llugar a una copa apicada. El raigañu ye pivotante.

Les fueyes son alternes, obovaes, col marxe dentáu y el ápiz obtusu, d'unos 11 cm de llargu y 5 d'anchu, coriacees; nun presenten nunca pelos nin estomas pol fexe, de color verde escuru, y estomas pequeños nel viesu. Les nervaduras primaries y secundaries son de color amarellentáu y bien marcaes. Perduren unos trés años na planta.

Ente ochobre y payares, la dómina de floriamientu, produz inflorescencies en forma de fexes corimboides de 40 a 50 floros, que se desenvuelven axilarmente. Ye dioicu; los exemplares masculinos presenten dicasios d'ente 3 y 11 flores, ente que nos femeninos apaecen solitaries o en grupos de trés a lo sumo. Les flores son simples, pequeñes, polígames, de color blancuciu; la mota y la corola suelen ser tetrámeros o escepcionalmente pentámeros. Ente los pétalos presenta igual númberu d'estames.

La polinización ye entomófila, siendo tantu abeyes como dípteros los vehículos de la fecundación. Ente los meses de xineru y marzu maurez el frutu, una núcula indehiscente d'unos siete mm de diámetru, de color violáceo, acoloratáu o coritu cuando madura, con un estigma pocu prominente. Contién 4 a 8 propágulos rugosos, de color mariellu. La diseminación producir polo xeneral endozoicamente, siendo aves los sos principales vectores.

Cultivo

La yerba rique temperatures tropicales y un eleváu mugor nel ambiente, según frecuentes precipitaciones, nel orde de los 2.500 mm añales, especialmente mientres el floriamientu. La temperatura óptima allúgase en redol a los 20°C de media, anque soporta bien les xelaes. Ye bien tolerante a la solombra.

Prefier sitios baxos, con bon drenaxe y posibilidá d'aniciar en fondura. El suelu tien de ser llixeramente acedu, arenosu o magrizu, de testura fina o media. Tien altos requerimientos d'ácidu fosfóricu y potasiu.

Plantíu

Tradicionalmente, la yerba cultivar de manera a cencielles extractiva, aprovechando los exemplares monteses del sotobosque, esta práutica yá nun s'utiliza, na actualidá hai cultivos de manera ordenada. Los intentos iniciales d'adomar el so cultivu atopar con dificultaes na guañada, lo que llevó a los sacerdotes de les amenorgamientos xesuíticos, los primeres qu'entamaron l'intentu, a fomentar el replante en zona selvática y la fradadura como medios d'amontar la producción. En bona parte de Brasil les pequeñes esplotaciones funcionen entá d'esa manera.

Pal cultivu entamáu, les granes collechar ente febreru y abril; tienen de llantase de momentu o almacenase con sumu cuidu, pa evitar que l'endurecimientu de les mesmes facer invidables. A baxes temperatures pueden almacenase hasta un añu, anque la so capacidá de granar amenórgase abruptamente. En munches granes externamente madures l'embrión ye entá rudimentariu, lo que provoca perllargos periodos de guañada en dellos casos. Sicasí, la reproducción sexual sigue siendo la forma más frecuente de cultivu.

De normal les granes llograes de frutos maduros québrense y remueyen una vegada collechaes; dempués de dexales ensugar, sémense menos de 30 díes dempués de la so collecha. Con riego abondosu y temperatura favorable, la guañada tien llugar al cabu d'unu o dos meses. Tresplantar al cabu d'un añu al so allugamientu definitivu, asumiendo otru añu más el so enraigono.

Los plantíos entamaos empezaron a ponese en práutica en Paraguái escontra 1915, emplegando una disposición en cuadriláteru o tresbolillo. Escontra la mesma fecha desenvolviéronse meyores en téunica de fradadura, ente elles el llamáu corte mesa, una fradadura horizontal afecha a la collecha mecánica, qu'ameyora amás el rendimientu de la planta. En 1953 impúnxose un cambéu a la téunica de plantáu, allugando los renovales en curves de nivel y amontando la densidá por hectárea. L'usu de lleguminoses como cultivu d'acompañamientu ameyora tamién el rendimientu del suelu.

La reproducción agámica (por fraes) ye inusual, sobremanera pola dificultá de llograr gayos con raigañu; la tasa de guañadura de cañes altes ye baxa, inda cuando empléguense hormones pa fomentala. Les téuniques de fecundación in vitro son entá esperimentales.

Producción mundial

Anque tres repúbliques son les principales y más reconocíes cultivadores, dos países concentren más del 90% de la producción mundial de la yerba mate.

En primer llugar tópase Arxentina, mayor productor mundial con alredor de 700 mil tonelaes al añu (ente 56 y 62% del global), siguíu de Brasil con unes 500 mil (alredor de 34 a 36%) y de Paraguái con 50 mil (5% mundial).

Consumu

Hai trés formes básiques de consumir la yerba mate, que reciben distintos nomes:

• La forma más común ye'l mate, un fervinchu que se preparar nun recipiente (tamién denomináu “mate”) o -si'l recipiente ye de la variante de boca ancha llámase-y “porongo”- onde s'arrama agua ente 75 y 82 graos de temperatura, que se zuca per mediu d'una bombilla.
• El tereré ye similar al mate, pero preparar con agua bien fría, el so consumu ye constante ensin importar la dómina o temperatura. Suélse-y amestar amiestu de yerbas melecinales como la menta (Mentha arvensis), el cedrón (Lippia citriodora), menta peperina, y otres. Ye propiu de Paraguái, oeste de Mato Grosso y de São Paulo, y nel mariniegu arxentín.
• El mate cocío ye una fervinchu. Pa preparar primero calezse agua, amiéstase-y yerba mate enantes de ferver (munches vegaes "quemada" primeramente con azucre) y darréu cólase y sírvese nuna taza. Güei, esta forma de preparar el mate cocío, foi en dellos llugares movida pol mate cocíu preparáu en bolsitas de papel, similares a les del té común y pol concentráu en polvu.^{[ensin referencies]} El mate cocío foi conocíu nos sieglos XVII y XVIII como té de los xesuites, por ser éstos quien popularizaron el so usu, a imitación del té.

Historia de la yerba mate

Planta de Yerba Mate nel Xardín Botánicu de Buenos Aires.

Artículu principal: Historia de la yerba mate

Conocíu como té de los xesuites o té paraguayu. La yerba foi consumida dende tiempu inmemorial polos pueblos guaraníes y guaycurúes, que recoyíen les fueyes de ka'a na selva, onde crecía en forma montesa. Primeramente les mascaban, depués preparar en fervinchu.

Empecipiáu'l periodu de dominación hispanu-portuguesa n'América del Sur, el costume de beber el fervinchu foi estendiéndose. Escontra fines del sieglu XVI y empiezos del XVII, los españoles consideraron al mate como un viciu peligrosu. N'abril de 1595, el teniente gobernador d'Asunción, Juan Caballero Bazán, prohibe'l tránsitu polos yerbatales y el cultivu.
Cola llegada de la Compañía de Xesús al Paraguái a principios del 1600 y hasta 1630, prohíbense'l consumu de mate y l'esportación de la yerba. Pero la prohibición del consumu namái sirvió p'atraer l'interés de los conquistadores.

Escontra 1600 consumir n'Asunción cerca de 500 quilos de yerba al día. En 1611 Marín Negrón, gobernador d'Asunción, impon penes pa los que fueren sorprendíos “en posesión de yerbas”: cien latigazos si'l infractor yera indíxena, cien pesos de multa si yera español. Contemporáneamente Hernandarias, gobernador de Buenos Aires, reprime'l consumu de yerba con 10 pesos de multa y 15 díes de cárcel, de la que manda quemar na Plaza Mayor sacos de la yerba ingresaos clandestinamente.

Finalmente, el cultivu foi autorizáu a los xesuites, que lo monopolizaron hasta que fueron espulsaos en 1767. Los xesuites llograron domesticar la planta, por aciu téuniques d'ensugáu de la grana, lo que dexó estender los plantíos al puntu que la venta de yerba mate convertir na principal fonte d'ingresos de les “amenorgamientos”. Escontra 1720 el consumu xeneralizárase tamién nel actual estáu de Paraná (Brasil). En Chile dende la Colonia y hasta'l sieglu XIX tuvo un ampliu espardimientu, dexando'l so preponderancia nes árees urbanes en favor del té.

A fines del sieglu XVIII, depués de la espulsión de los xesuites, los yerbales fuéronse perdiendo como esplotación granible. La so reposición fíxose difícil pos se desconocíen los métodos que dexaren a los xesuites producir la guañada a escala industrial. El paisaxista francu-arxentín Carlos Thays investigó los métodos de guañada de les granes. Esto yá fuera enunciáu pol naturalista Aimé Bonpland, quien viviera nes misiones xesuites, pero los sos estudios habíense perdíu.

En 1895 Thays recibió les primeres granes de yerba mate y llogró faeles granar al someteles a una enllargada inmersión n'agua a elevada temperatura. Debíu al ésitu llográu, la Direición d'Agricultura y Ganadería de la Nación Arxentina confirmó la eficacia del sistema Thays y sopelexar na rexón Noroeste del país.

Anguaño la zafra de la fueya nos yerbatales, sigue amestada a los rexímenes de mensú sobre les comunidaes guaraníes, que son engañaes poles sos necesidaes estremes, pos munchos son espulsaos de les sos tierres y al trate exiliaos cayen en manes de "agabitadores" que-yos ufierten adelantos de sueldu y son llevaos a yerbatales pa convertise en mensúes -términu que denomina a la forma de trabayu forzosu en Paraguái-, qu'acarreta indíxenes so amenaces pa la collecha de la yerba mate^{[ensin referencies]}. Esto postreru nun asocede últimamente n'Arxentina, anque fai non muncho tiempu tamién habíen "mensús" nesti país. En Misiones (Arxentina llámase "tarefero" al que collecha artesanalmente la yerba, valiéndose d'una tisoria. Los mensúes y tareferos siéntense identificaos cola xera de la collecha; entá asina, cobren bien pocu pol so trabayu y son semiexplotaos (como lo reflexa'l cantar El mensú, de Ramón Ayala). Como les xeres de collecha (tarefa) nun se lleven a cabu mientres tol añu, en Misiones (Arxentina) esisten subsidios a los tareferos. El gran problema al que s'enfrenten los tareferos n'Arxentina ye'l trabayu en negru que, según el gremiu rural UATRE, arreya na collecha de yerba na zona productora a cerca de 25000 persones. El 49% d'ellos ta fora del mercáu llegal (UATRE: Datos de 2005).

Normativa

Plantíu de Yerba Mate na provincia de Misiones, Arxentina.

Denominaciones

Según el Códigu Alimenticiu Arxentín (CAA) conocer cola denominación de yerba mate o yerba puramente al productu formáu poles fueyes desecaes, llixeramente turraes y espeñicaes, de Ilex paraguariensis, entemecíes o non con fragmentos de cañes seques nueves, peciolos y pedúnculos florales, ensin perxuiciu d'autorizar la inclusión d'otres especies d'igual xéneru asina dispóngase d'estudios que respuendan por el so inocuidad y sían aprobaos pola Autoridá Sanitaria Nacional.

Tamién se consideren otres denominaciones:

• Yerba mate canchada: ye la yerba zapecada, ensugada y esmagayada de manera gruesa.
• Yerba mate ellaborada: ye la yerba canchada que foi sometida a procesos de solmeno, trituración y molienda, tal que s'axuste a les siguientes clasificaciones:
  • Yerba mate ellaborada con palu: ye la yerba que contién non menos del 65 % de fueyes desecaes, rotes o pulverizaes y non más del 35% de palu porcaz y finamente esmagayada, estielles y fibres del mesmu. Col fin de determinar la cantidá total de palu, van utilizase los cribos d'abertura de 1 x 20 mm y n.° 40 (cuarenta mallas por pulgada). La fracción retenida sobre'l cribu de 1 x 20 mm va ser considerada palu y nun tendrá de ser inferior al 12,5% en pesu de la muestra analizada. La fracción que pasa pol cribu n.° 40 va ser considerada fueya. Con una alícuota de la fracción retenida nel cribu N° 40 proveniente de socesivos cuarteos, va dar# en estrayer con pinza les estielles y pulgos de palu presentes colo que se cuantificará la cantidá de palu en dicha fracción. Esti porcentaxe, más el reteníu nel cribu de 1 x 20 mm va conformar el porcentaxe total de palu de la muestra analizada. El cientu per cientu de la muestra analizada tendrá de pasar por un cribu que la so abertura seya de 5 x 70 mm.
  • Yerba mate ellaborada despalada (o despalillada): ye la yerba que contién non menos del 90% de fueyes desecaes, rotes o pulverizaes y non más del 10% de palu porcaz o finamente esmagayáu, estielles y fibres del mesmu.
• Caaminí o Ka'a mini ( ca-á: yerba; miní: pequeñu/a ): Ye la variedá de yerba mate carauterizada por tar bien finamente molida ( d'ellí "miní" por tar les fueyes amenorgaes a fragmentos diminutos ) y práuticamente desprovista de palu.
• Yerba mate turrada: ye la yerba mate ellaborada sometida darréu a un procesu de tostación.
• Yerba soluble, mate instantáneo, estractu de mate en polvu, o concentráu de mate: ye'l productu en polvu resultante de la deshidratación de los estractos aguacientos llograos puramente de la yerba mate.

Carauterístiques

La yerba mate ellaborada que se tenga en depósitu, exhiba o expenda tendrá de responder a les siguientes carauterístiques:

• a) mugor (100-105 °C): máx 9,5%
• b) cenices totales (500-550 °C): máx 9,0%, Métodu AOAC (sobre productu secu).
• c) cenices insolubles n'ácidu clorhídricu al 10% p/v máx 1,5%
• d) cafeína: mín 0,6%, métodu de cortes (sobre productu secu).
• y) (Res MSyAS N° 990, 22.12.97) "estractu aguacientu mínimu 25%, métodu AOAC (sobre productu secu)".
• f) sustancies vexetales estrañes: máx 1,0%
• g) granes de yerba mate: máx 1,0%
• h) nun tendrá de tar amburada, alteriada o escosa.

Composición química y propiedaes

Yerba mate con palu

Mateína

El mate contién xantines, que son alcaloides como son la cafeína, teofilina, y teobromina, estimulantes bien conocíos y topaos en café y en chocolate. El conteníu de cafeína varia ente 0,2% a 1,6% de pesu secu (comparáu col 0,3–9% pa les fueyes de té, 2,5-7,5% en guaraná, y más de 3,2% para café). Amás, el mate nun produz nin adicción, nin nerviosismu, nin velea (mientres nun se beba por demás).

Estereoisómeros

Sicasí, la cafeína nun ye quiral, y nun tien estereoisómeros, y la "mateína" ye un sinónimu oficial de la cafeína nes Bases de Datos de Química.

Los estudios sobre'l mate, anque bien llindaos, amosaron evidencia preliminar que'l cóctel de xantinas del mate ye distintu d'otres especies, asina contién cafeína qu'afecta más significativamente nos texíos musculares, como los opuestos a aquellos nel sistema nerviosu central, que son similares a los d'otros estimulantes naturales. Los trés xantinas presentes nel mate amosaron tener efeutu relaxante nos texíos musculares llisos, y efeutos estimulantes miocárdicos.

Carauterístiques de la yerba mate soluble

La yerba mate soluble tendrá de responder a les siguientes carauterístiques:

• a) mugor (a 100-105 °C), máx 7,5%
• b) cenices totales (500-550 °C), máx 9,0%
• c) nitróxenu total, máx 3,0%
• d) hidrato de carbonu totales (como glucosa), 18-24%
• y) bases purínicas totales, métodu de Bailey-Andrew, mín 2,5%
• f) alcalinidad de les cenices (en ml d'ácidu N): 25-30%
• g) pH d'una solución al 2% p/v n'agua destilada 5,0-6,0.

Otres normes

El C.A.A. (Capítulu II, Artículu 132) dispón ciertes normes pa la Yerba Mate:

• Los molinos, "zarandas" y dispositivos pa los amiestos de yerbas van tener dispositivos proteutores pa evitar la dispersión de polvos. Los polvos aspiraos mecánicamente mientres el procesu d'ellaboración, que nun hayan tao en contautu col ambiente, van poder ser aprovechaos, siempres que tean constituyíos por yerba apta pal consumu.
• Queda prohibida la molienda de sucedaneos o adulteraciones de la yerba mate.
• L'amiestu de yerbas pa preparar los diversos tipos namái va poder faese per mediu d'aparatos mecánicos.
• La preparación d'estractos de yerba mate (yerba mate soluble) y productos allegaos y l'estracción de cafeína tendrá d'efeutuase en locales separaos.
• La yerba mate ellaborada tendrá de ser expendida al públicu n'envases de primer usu, fabricaos con materiales apropiaos pal so bonu caltenimientu, los que tendrán de llevar zarru de garantía (sellu, precintu, faxa, etc.). Queda prohibíu fraccionar el conteníu d'estos envases pa la so venta al detalle.
• Los que envasen yerba mate nun van poder tener nes dependencies del so local envases pertenecientes a otros ellaboradores o fraccionadores, ensin espresa autorización de los mesmos.
• Queda prohibida la circulación de palos sueltos y la esistencia de vexetales adulterantes de yerba mate, que van ser prindaos darréu onde los topar.
• Lo mesmo va faese cola yerba mate que s'atope adulterada o averiada y cola que se topar depositada en condiciones antihigiénicas o qu'afecten la so pureza. Los molinos van poder tener el porcentaxe de palos sueltos que-yos afite l'autoridá competente en rellación cola esistencia de yerba mate total y d'alcuerdu al tipu de productu qu'ellaboren.

Otros usos

N'avientu de 2006 un estudiu médicu señaló la utilidá del consumu de mate cocíu pa llograr d'una manera incruento bones imáxenes del páncrees y les víes biliares. Al realizase una colangioresonancia o resonancia nuclear abdominal, el líquidu gastroduodenal interfier na visión del páncrees y de les víes biliares. Reparóse que'l manganesu, al tener propiedaes paramagnéticas, inhibe la interferencia magnética del líquidu gastroduodenal. Por cuenta de que el fervinchu de yerba mate ye bien rica en manganesu dáse-y de beber al paciente mate cocío y trescurríos 15 minutos prauticar la resonancia, llográndose asina una imaxe definida del páncrees y les víes biliares.

El Ilex paraguariensis ye amás l'ingrediente activu d'una famosa crema utilizada por fisioterapéutas, quiroprácticos y deportistes de tol mundu, llamada Biofreeze (Estaos Xuníos).

Estudios in vivo y in vitro amuesen que la yerba mate exhibe significativa actividá anticancerosa. Na Universidá d'Illinois en 2005, topóse que la yerba mate ye «rica en constituyentes fenólicos» y que sirve pa «tornar la proliferación de célules de cáncer de boca».

L'abusu de la yerba mate en cualesquier de les sos formes ye causa frecuente de disrupción hormonal (sobremanera en muyeres), alteración cardiovascular (taquicardia, arritmia), alteración nerviosa (velea, escitación ya inclusive deliriu) y dixestiva (gastritis crónica, esofagitis, duodenitis, refluxu gastroesofágico, colitis crónica, etc.).

En Misiones, provincia Arxentina, ellabórase un arume a base de yerba mate. El nome del arume ye Misión Eis y foi creáu por Fabiola Pittana.

El mate na cultura

Mate sirvíu nun pomelu.

• El mate tien la particularidá que, a diferencia del té o café que se sirven en taces individuales, suel tomase nun solu recipiente, que'l "cebador" (l'encargáu de vertir l'agua nel recipiente) comparte ente tolos miembros de la "ronda de mate". Esto da-y una connotación social que los otros fervinchos nun tienen. Pero, per otru llau, trai un ciertu riesgu d'andada d'enfermedaes al traviés de la cuspia.
• Curiosamente, en mediu oriente, más precisamente en Siria y El Líbanu, tamién el mate ye popular. Mientres los procesos migratorios que recibió l'Arxentina nel sieglu XX, munchos inmigrantes árabes conocieron el mate y dalgunos d'ellos tornaron col gustu por esti fervinchu, faciéndola popular ente los sos compatriotes. El consumu de mate estendióse tantu que güei, Siria ye unu de los principales importadores de yerba mate arxentina. A diferencia de como se consume en Suramérica, con un mate pa dellos, en Mediu Oriente suelse usar un recipiente con yerba por persona y cada unu recibe agua caliente de manera individual.
• El recipiente (mate o porongo) y el so pocu pesu son ideales pa persones que viaxen o pasien, tales como arrieros, escursionistes, esploradores, etc.
• Esisten numberoses obres musicales y lliteraries que recueyen l'ampliu usu del mate nel "conu sur". Luis Martínez Serrano compunxo'l tangu "Viejo Mate de Plata" el cual foi popularizáu polos Huasos Quincheros en Chile.[2] Archiváu 2009-02-16 en Wayback Machine.
• N'Arxentina, Uruguay y sur de Brasil el mate ye'l fervinchu más típicu en toa xunta familiar o social, xeneralmente l'agua caliente ye sirvida por aciu un termu n'Uruguay y les provincies del nordeste arxentín, y con una pava na Pampa húmeda d'esi país. Ellí consúmese en mayor midida del tipu tradicional con palu y ye producida nel Mariña arxentina; nel centru-norte d'esta rexón (nel Nordeste) ye bien común y casi típicu en consumu de tereré. N'Uruguay consúmese más la yerba mate despalada o "ensin palu", de molienda fina (tipu P.O 1) ya impórtase dende'l sur de Brasil. Na actualidá utilícense tamién dellos amiestos con otres yerbes que compensen delles propiedaes de la yerba mate.
• En Paraguái la bébora más popular ye'l tereré preparáu con yerba mate. Ye frecuente ver a la xente tomándolo en frente o l'interior de les cases, places públiques, empreses, campos deportivos, cai, etc.; especialmente cuando fai calor, pol so efeutu refrescante. Ye bien común ver a miembros d'esta coleutividá tamién en Buenos Aires tomalo usando una jarra o un "termolar" (una marca particular de termos p'agua frío), inclusive nel tresporte públicu (na hora pico hasta paraos o sentaos nel pisu o los pasos de les puertes) mientres viaxen a los sos llugares de trabayu.

Taxonomía

Ilex paraguariensis describióse por Augustin Saint-Hilaire y espublizóse en Mém. Mus. Hist. Nat. 9: 351 1822.

Etimoloxía

ilex: nome xenéricu que yera'l nome designáu en llatín pa una especie de Quercus (Quercus ilex) comúnmente llamada encina, que tien una xamasca similar al xardón européu, y dacuando confundir con él.

paraguariensis: epítetu xeográficu qu'alude a la so llocalización en Paraguái.

Sinonimia

• Ilex bonplandiana Münter
• Ilex curitibensis Miers
• Ilex domestica Reissek
• Ilex domestica var. glabra Reissek
• Ilex domestica var. pubescens Reissek
• Ilex mate A.St.-Hil.
• Ilex sorbilis Reissek
• Ilex theaezans Bonpl. ex Miers
• Ilex vestita Reissek

Ver tamién

• Mate
• Mate cocío
• Tereré
• Terminoloxía descriptiva de les plantes
• Cronoloxía de la botánica
• Historia de la botánica
• Carauterístiques de les aquifoliacees

Bibliografía

• Hernández Bermejo, J. Y.; Lleón, J. (eds.) (1994). Neglected crops: 1492 from a different perspective. Roma: FAO. ISBN 92-5-103217-3 [3].
• López, J. A; Little, Y.; Ritz, G.; Rombold, J.; Hahn, W. (1987). Árboles comunes de Paraguái: Ñande yvyra mata kuera. Asunción de Paraguái: Cuerpu de Paz.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Ilex paraguariensis.
• Wikillibros tien un llibru o manual sobre Manual del mate y la yerba mate.
• Yerba mate: hestoria, propiedaes y recetes
• Descripción más detallada de la yerba mate (n'inglés)
• La yerba mate ¿contién cafeína o mateína? (n'inglés)
• Ilex paraguariensis nun clásicu del Mercosur Cultural

• Datos: Q117068
• Multimedia: Ilex paraguariensis
• Especies: Ilex paraguariensis