Llingües de Venezuela
Les llingües de Venezuela referir a los idiomes y dialeutos falaos de manera estable por comunidaes.
- L'idioma castellanu ye la llingua materna de la mayoría de los venezolanos.
- Les llingües de los pueblos indíxenes venezolanos.
- La llingua de señes venezolana.
Idiomes oficiales
editarLa Constitución de Venezuela de 1999 declara que:
Artículu 9. L'idioma oficial ye'l castellán. Los idiomes indíxenes tamién son d'usu oficial pa los pueblos indíxenes y tienen de ser respetaos en tol territoriu de la República, por constituyir patrimoniu cultural de la Nación y de la humanidá.[1]
Anque la llingua de señes venezolana nun ye considerada oficial, la Constitución establez nel artículu 81 el derechu de les persones sordes a comunicase per mediu de la LSV, ente que nel artículu 101 establezse qu'esi grupu de persones tien el derechu de ser informáu, na so llingua, al traviés de la televisión público y privao.[1]
Español venezolanu
editarLa variedá utilizada en Venezuela ye l'español o castellán venezolanu, que de la mesma estremar en dellos dialeutos: español llaneru, español marabino, español caraqueño, español oriental, etc. Lo que significa qu'ésti camuda a midida qu'esploramos el país, la inclusión de pallabres coloquiales ye tamién un factor importante, una y bones el venezolanu tiende a modificar de cierta forma'l dialeutu español, dándo-y, un factor únicu en cada rexón del país. suel trate tamién otros dos factores: L'adaptación de pallabres d'otros idiomes al propiu (ok,CD, DVD, Cool, Croissant, etc.) y l'encurtiar les pallabres al ser pronunciaes, evitando la pronunciación de la primera o última ( o inclusive dambes) lletra o sílaba ( pá qué, variedá, modificá, etc.)
Llingües indíxenes
editar
Munches de les llingües indíxenes de Venezuela atópense amenaciaes y/o en peligru d'estinción. Los dos families llingüístiques col mayor númberu d'idiomes son l'arahuaca y la caribe.
Según datos disponibles del últimu censu indíxena (1992) y del Censu Xeneral de Población y Vivienda de 2001, en Venezuela fálense siquier 70 llingües indíxenes, de les cualos 40 arrexuntar n'ocho families llingüístiques, y les otres 30 nun presenten parentescu reconocible con otres llingües, y por tanto considérense llingües aisllaes. Dixon y Aikhenvald consideren que'l númberu de llingües estremables varia ente 38[2] y el númberu de falantes de llingua indíxena en redol a 100 mil anque'l númberu d'indíxenes ye mayor d'esa cifra, por cuenta de que munchos nun son yá falantes competentes de la llingua ancestral del so grupu étnicu. Pela so parte Ethnologue que la so clasificación nun estrema siempres ente dialeutos d'una mesma llingua y llingües distintes estrema 46 variedaes llingüístiques en Venezuela.[3]
La mayoría de los indíxenes venezolanos saben castellanu como segunda llingua.
No que sigue danse los datos de númberu de falantes daos por Ethnologue, qu'estrema un mayor númberu de variedaes (ente paréntesis consta'l númberu averáu de los sos usuarios).
- Añú (¿?): esti idioma fálase primero de too na zona de Sinamaica. Hasta apocayá considerábase estinguíu, pero pasó por un procesu de revitalización que foi sofitáu pola Unicef.[4]
- Kurripako (2.019)
- Lokono (140)
- Warekena (199)
- wayuu (119.000): este ye l'idioma indíxena con más falantes en Venezuela. Falar na zona Norte del estáu Zulia y na Goajira colombiana.
Hai tamién comunidaes de wayúu n'otres partes de Venezuela.
La mayoría d'estos idiomes falar nel Sureste de Venezuela. D'antiguo idiomes asemeyaos a estos falaben en gran parte de la mariña oriental venezolana y la Cuenta del Orinoco.
- Akauayo (644-censu de 1992):[5] ye un idioma faláu nos estaos Monagas y Bolívar nuna zona estremera cola de fala pemona. Ye marginalmente intelixible col idioma pemón.
- Eñepá o panare (2.551): faláu nel estáu Bolívar y Amazones.
- Japrería (95): faláu solamente nun pueblu nel estáu Zulia, nel oeste del país.
- Kariña (4450): falar en dellos conceyos nel oriente de Venezuela.
- Pemón (~30000): los sos falantes tópense primero de too na zona suroriental del estáu Bolívar na Gran Sabana y alredor d'esta.
Wanai o mapoyo (2?): ye un idioma a puntu de sumir faláu, na Amazones y ye bien paecíu al yavarana. El 25 de payares de 2014 foi incluyíu na llista de Patrimoniu Cultural Inmaterial de la Humanidá, na llista de salvaguardia urxente y ye la primer llingua indíxena venezolana declarada pola UNESCO.- Yavarana (119?): ye un idioma amenaciáu con sumir faláu nel nordeste del estáu Amazones.
- Ye'kuana (5500): los sos falantes topar nel nordeste del estáu Amazones y nel Suroeste de Bolívar.
- Yukpa (3.285): esti idioma ye faláu nel estáu Zulia.
Ente los idiomes caribes estinguíos dende la Conquista cunten el tamanaco, el cumanagoto y el chaima.
- Idioma barí: yera faláu por unes 1520 persones de la etnia barí en Venezuela en 2007.[6]
- Sáliva (17)
- Piaroa (12000).[7]
- Yeral (482)
Estos idiomes son falaos por grupos nel Sur de Venezuela y el Norte de Brasil:
La familia macro-makú taría formada poles llingües makú puramente diches, que ye llargamente aceptada polos americanistes, y poles llingües de dos etnies de cazadores pañadores relativamente aisldados de Venezuela:
Los espertos difieren alrodiu de la clasificación d'estes llingües, esistiendo duldes sobre si estes llingües tienen de considerase provisionalmente aisllaes o puede aceptase provisionalmente que formen una unidá filoxenética válida coles llingües makúes puramente diches.
Otres pequeñes families
editarLa familia jirajarana o jirajirana ye un grupu de llingües estinguíes que se falaben nel oeste de Venezuela, nes rexones de Falcón y Lara. Créese que toles llingües escastar a principios del sieglu XX.[8] Les llingües jirajara considérase un grupu de llingües casi-aisllaes. Adelaar y Muysken señalen qu'esisten ciertes similaridades léxiques coles llingües timote-cuica y similaridades tipolóxiques coles llingües chibchas, pero la escasez de datos ye demasiáu llindada pa dar por válidu cualesquier parentescu.[8] Jahn, ente otros, suxirió una rellación ente les llingües jirajarnas y les llingües betoi, principalmente pola similaridad de los etnónimos.[9]
Les familia arutani-sapé taría formada hipotéticamente pol sapé y el uruak, que dellos autores consideren como llingües aisllaes o llingües ensin clasificar.
Llingües aisllaes, non clasificaes y de clasificación dudosa
editar
Delles llingües nun llograron ser clasificaes dientro de families más grandes, polo xeneral estes llingües llámense llingües ensin clasificar, pa dalgunes esisten evidencies que suxeren un parentescu pero dicha evidencia nun ye concluyente (dudosa), y delles llingües extensivamente estudiaes y non clasificaes en families llámense llingües aisllaes, esto ye, fueron "clasificaes" como l'únicu miembru de la so familia. La llista de les llingües ensin clasificar en families mayores ye:
- Maku (mako) (266)
- Pumé (4.061)
- Sapé (25) (llingües arutani-sapé,?)
- Uruak (39) (llingües arutani-sapé,?)
- Warao (18.696): esti idioma fálase primero de too nel Delta del Orinoco y delles rexones cercanes. Ye unu de los idiomes indíxenes con más falantes en Venezuela, dempués del wayúu y xunto al pemón.
- Guamontey (†): idioma estinguíu del centru de Venezuela.
- Otomaco (†): idioma estinguíu del centro-sur de Venezuela.
Idiomes indíxenes en Venezuela por númberu de falantes
editar| Idioma | Familia | Falantes en Venezuela | Códigu ISO más recién |
| Piapoco | Arawak | 1033 | pia |
| Kurripako | Arawak | 3460 | kpc |
| Locono wareca | Arawak | 140 | arw |
| Wayúu | Arawak | 170000 | guc |
| Warao | (aislláu) | 18000 | les mios |
| Pemón | Caribe | 30000 | aoc |
| Panare | Caribe | 1200 | pbh |
| yekina careguaa | Caribe | 5000 | mch |
| Yukpa | Caribe | 3285 | yup |
| Kariña | Caribe | 4450 | kar |
| Akawaio | Caribe | 644 | ake |
| Japrería | Caribe | 91 | jru |
 Mapoyo
|
Caribe | 2 | mcg |
| Yawarana | Caribe | 30 | yar |
| Jotí | Macro-makú | 750 | yau |
| Puinave | Macro-makú | 568 | pui |
| Jivi | Guahibana | 8428 | guh |
| Barí | Chibcha | 2000 | mot |
| Uruak | Arutani-sapé | 30 | atx |
| Sapé | Arutani-sapé | 30 | spc |
| Pumé | (aislláu) | 5420 | yae |
| Piaroa | Sáliba-Piaroa | 12200 | pid |
| Yanomamö | Yanomam | 15700 | guu |
| Sanemá | Yanomam | 5500 | xsu |
| Yanam | Yanomam | 100 | shb |
| Yeral | Tupí-guaraní | 435 | yrl |
Estudios de los idiomes indíxenes venezolanos
editarDe la colonia hasta finales del sieglu XIX
editarLos primeros estudios d'idiomes indíxenes fueron realizaos polos misioneros católicos provenientes d'Europa. Monxos jesuítas, capuchinos y otros ellaboraron les primeres gramátiques y diccionarios d'idiomes como'l caribe, el cumanagoto, el chaima y munchos otros.
El flaire Matías Ruíz Blanco ellaboró na segunda metá del sieglu XVII una gramática y un diccionariu del cumanagoto, según un catecismu nesi idioma caribe.[10]
El jesuíta Gilli realizó estudios estensos de los idiomes del Orinoco a mediaos del sieglu XVIII. Gilli estudió la rellación de los diversos idiomes y postuló la esistencia d'una serie de idiomes matrices o families d'idiomes, que se convertiría n'unu de los fundamentos d'una clasificación de los idiomes suramericanos.
El monxu Jerónimo José de Lucena, ellaboró a finales d'esi sieglu vocabularios y traducciones de catecismu de los idiomes otomaco, taparita y yaruro.[11] Otru relixosu, probablemente Miguel Ángel de Girona, ellaboró un compendiu de la llingua pariagota, falada en Guayana entá nesi sieglu.
Alexander von Humboldt recoyó gramátiques y llistes de pallabres nel so viaxe per Venezuela en 1799-1800 y con ello contribuyó a tremar información sobre estos idiomes ente los llingüistes europeos. El so hermanu [[Wilhelm von Humboldt]] utilizó esti material nes sos obres científiques sobre la naturaleza de los idiomes.
Hzyd Nel sieglu XX, el padre Basilio María de Barral produció un diccionariu warao-español. El capuchín Cesáreo de Armellada escribió gramátiques y un diccionariu del idioma pemón y arrexuntó cuentos de la cultura pemona.
Na década de los sesenta del sieglu XX el misioneru estauxunidense Henry A. Osborn realizó dellos estudios de la morfosintaxis y de la fonética del idioma warao.
Jorge Carlos Mosonyi foi unu de los científicos más destacaos a finales del sieglu XX nel estudiu de diversos idiomes orixinales como'l karina.
Marie-Claude Mattéi-Müller realizó un trabayu particularmente estensu de los idiomes yanomamö, panare, mapoyo, hodï y yawarana. Estos y otros llingüistes contribuyeron a la producción de los primeros llibros d'alfabetización pa les primeres naciones venezolanes.
Llingües alóctonas
editarLos inmigrantes d'otros países, amás del español, usen los sos propios idiomes. Ente los más falaos atópense'l árabe, el chinu, l'inglés, l'italianu (200.000 falantes)[12] y el portugués. L'inglés ye usáu tamién como llingua materna por venezolanos residentes en San Martín de Turumbán, na frontera con Guyana.[13] Los executivos y prestadores de servicios turísticos tamién suelen emplegar l'idioma inglés como segunda llingua (amás de la materna).
Tocantes a dialeutos, el portuñol falar na frontera con Brasil, cuantimás en Santa Elena de Uairén. El alemán coloniero ye un dialeutu alemán emplegáu na Colonia Tovar.
Referencies
editar- ↑ 1,0 1,1 «Constitución de la República Bolivariana de Venezuela». Archiváu dende l'orixinal, el 17 d'abril de 2014. Consultáu'l 9 d'abril de 2014.
- ↑ Dixon & Aikhenvald, 1999, p. 377
- ↑ «Resumen de Ethnologue pa Venezuela» (n'inglés). Ethnologue. https://www.ethnologue.com/country/VE. Consultáu'l 15 de payares de 2009.
- ↑ «Añu, llingua escaecida». UNICEF (8 de xineru de 2007). Consultáu'l 16 de payares de 2009.
- ↑ Elschnig, Hanns Dieter (2008). Venezuela, Tierra d'Indios: Hestoria de Los nuesos Indíxenes, El so Orixe, Les sos Migraciones, Los sos Heriedos Y Les sos Imáxenes (en castellanu), páx. 16-17. ISBN 9789801231301.
- ↑ «Venezuela - Languages» (n'inglés). Ethnologue. https://www.ethnologue.com/country/VE/languages. Consultáu'l 21 de xunetu de 2018.
- ↑ ye la familia linguistica saliba o piaroa constituyíos polos pueblos amerindios
- ↑ 8,0 8,1 Adelaar, Willem F. H.; Muysken, Pieter C. (2004). The Languages of the Andes. Cambridge: Cambridge University Press, páx. 129–30. ISBN 052136275X.
- ↑ Jahn, Alfredo popanga (1973). Los Aboríxenes del Occidente de Venezuela (en castellanu). Caracas: Monte Avila Editores, C.A..
- ↑ Arellano, Fernando (1986) Una introducción a la Venezuela prehispánica. Universidá Católica Andrés Bello, páx. 338.
- ↑ Arellano, Fernando (1986) Una introducción a la Venezuela prehispánica. Universidá Católica Andrés Bello, páx. 348.
- ↑ «L'italianu in Venezuela» (n'italianu). Italianu Lingua Due (2): p. 20. 2011. doi:. https://www.openaire.eu/search/publication?articleId=doajarticles::y2c6y2d8ae5915079007d321c21defb0. Consultáu'l 22 de xineru de 2017. «L'italianu come lingua acquisita o riacquisita è largamente diffuso in Venezuela: recenti studi stimano circa 200.000 studenti di italianu nel Paese».
- ↑ «Guyana la frontera del olvidu». El Universal (3 d'ochobre de 1999). Consultáu'l 9 d'abril de 2014.
Bibliografía
editar- Yurievna Aikhenvald, Alexandra; Ward Dixon, Robert Malcolm (1999) «13. Other small families and isolates», The amazonian languages, 1ª edición (n'inglés), Cambridge: Cambridge University Press, páx. 341-384. ISBN 0-521-57021-2. Consultáu'l 23 d'avientu de 2009.
- Y. Aikhenvald, Alexandra; W. Dixon, Robert M. (1999) «"The Arawak language family" (chapter 3)», The amazonian languages (n'inglés). Cambridge: Cambridge Univesity Press. ISBN 0-521-57021-2.
- Derbyshire, Desmond C.; Pullum, Geoffrey K. (1991) Handbook of Amazonian languages. Berlin: Mouton de Gruyter.. ISBN 978-0-89925-813-3. Consultáu'l 23 d'avientu de 2009.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Llingües de Venezuela.- Mapa de llingües indíxenes de Venezuela (Ehtnologue)
Datos: Q3351529- Multimedia: Languages of Venezuela
