Idioma etruscu

L'etruscu yera un idioma falao y escrito na antigua rexón d'Etruria (l'actual Toscana) y en delles partes de les actuales Lombardía, Vénetu, y Emilia-Romaña (onde los etruscos fueron movíos polos galos), n'Italia. Sicasí, el llatín reemplazó totalmente al etruscu, dexando solo unos pocos documentos y unos pocos préstamos llingüísticos en llatín (e.g., persona del etruscu phersu), y dalgunos topónimos, como Parma.

Etruscu 'Mechl Raśnal [Raśna]
Faláu en	Italia
Rexón	Centro-norte d'Italia, Córcega, Nápoles.
Falantes	Llingua muerta
Familia	Familia tirsénica (?)  Etruscu-lemnio (ver etruscu)
Alfabetu	Alfabetu etruscu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2
ISO 639-3	ett
Llingües itáliques na Edá del Fierro, l'etruscu correspuende a les árees marcaes como N2.

Historia y distribución xeográfica

Los etruscos son unu de los pueblos indíxenes d'Italia, y vivíen ellí antes de la migración indoeuropea y de la llegada de los llatinos alredor del 1000 e.C. Heródoto (Hestories I.94), sicasí, describe a los tirrenos (en dómina de Heródoto, el nome griegu pa los etruscos) como inmigrantes de Lidia al oeste d'Anatolia, quien, escapando de la fame, fueron conducíos a occidente pol so líder Tirrenu, pa establecese n'Umbría. L'alfabetización yera bastante corriente, como puede trate pol gran númberu de curties inscripciones (dedicatories, epitafios etc.). Anque, nel sieglu I e.C. , l'historiador griegu Dionisio d'Halicarnasu destacó que l'idioma etruscu yera distintu de cualesquier otru, y que los etruscos teníen una rica lliteratura, lo cual foi destacáu polos autores llatinos.

Col ascensu de l'Antigua república romana, que conquistó Etruria, la hexemonía del llatín aceleró'l cayente de la civilización etrusca, y hacia'l 200 e.C. , l'etruscu yá fuera reemplazáu pol llatín, sacante quiciabes en dalgún monte aislláu o zones pantanoses.
A la fin de la República, solo unos pocos romanos educaos comenenciudos na antigüedá (como Varro) podíen lleer etruscu. La última persona conocida que, o bien yera capaz de lleer etruscu o bien recurría a daquién que sí podía, foi l'emperador romanu Claudio (10 e.C. – 54), que compiló un diccionariu, güei perdíu, con entrevistes a los postreros llabradores qu'entá falaben l'idioma.

Titu Liviu y Cicerón yeren entendíos nos altamente especializaos ritos relixosos etruscos que taben codificados en delles coleiciones de llibros escritos n'etruscu sol títulu llatín xenéricu de Etrusca Disciplina. Los Libri Haruspicini trataben de l'aldovinación coles coraes d'animales sacrificaos, los Libri Fulgurales esponíen l'arte de l'aldovinación por aciu la observación de los rayos. Una tercer coleición , los Libri Rituales, podía apurrir la llave de la civilización etrusca: el so ampliu ámbitu que tomaba la vida político y social según les práutiques rituales. Según l'escritor llatín del sieglu IV Servio, esistía una cuarta coleición de llibros etruscos, que trataba de dioses animales. Les autoridaes cristianes recoyeron obres del paganismu y quemar mientres el sieglu V; l'únicu llibru sobreviviente, Liber Linteus Zagrabiensis, foi escritu en llinu, y sobrevivió namái al ser utilizáu pa envoltures de momies.

L'etruscu tuvo dalguna inflúi sobre'l llatín. Una escasa docena de pallabres fueron tomaes emprestaes polos romanos y dalgunes d'elles pueden topase nos idiomes modernos.

Distribución xeográfica

L'etruscu foi faláu principalmente en noroeste y centro-oeste d'Italia, na rexón que güei caltién el so nome, Toscana (del llatín tuscī "etruscos"), como alredor de Capua en Campania y nel valle del Po al norte d'Etruria. Tamién esisten inscripciones etrusques en Cerdeña onde esistieron asentamientos etruscos.

Ye posible qu'esistieren otros enclaves nel Mediterraneu. El lemnio usualmente consideráu una llingua distinta, de fechu ye una variante llingüística tan estrechamente emparentada al etruscu d'Italia, que podría consderarse un dialeutu diverxente de dicha llingua faláu en Lemnos nel mar Exéu, frente a lo anguaño ye Turquía.

Clasificación

Llingües tirrénicas.

L'etruscu nun amuesa parentescos evidentes con otres llingües mayores de l'antigüedá, como'l llatín o'l griegu. Mientres ciertu tiempu consideróse-y una llingua aisllada como'l vascu. Anguaño créese que xunto con otres llingües menores forma la llamada familia tirrénica. Dende Rix (1998) ye llargamente aceptáu que'l réticu y el lemnio xunto col etruscu son parte d'esta familia tirrénica.

Nel so Naturalis Historia (sieglu I ), Plinio escribió sobre los pueblos alpinos: «Los retios y los vindelicios fronterices cola de los nóricos, toos distribuyíos en numberoses ciudaes. Los galos caltienen que los retios baxen de los etruscos, pol so líder Retu». Basáu nesto y en datos llingüísticos ta claro que l'etruscu ta rellacionáu col réticu. Sicasí, más allá d'estos fechos conocíos, hai un ampliu alderique.

Dellos eruditos actuales (Steinbauer 1999) afirmaron que l'etruscu ye parte de la gran familia tirrena y ta remotamente rellacionada cola familia indoeuropea, y citen semeyances nos finales gramaticales y el vocabulariu. Nada puede ser determináu considerando la escasez de testos polo xeneral n'etruscu. Dica agora munchos amuésense conservadores y consideren al tirrenu aislláu.

Idiomes rellacionaos

Un idioma bien rellacionáu col etruscu foi'l que se faló na islla de Lemnos antes de la invasión ateniense (sieglu VI e.C. ), acertadamente llamáu lemnio. Una tabilla de piedra llamada cercu de Lemnos foi atopada ellí con una escritura emparentao col etruscu y datada sobre'l 600 e.C. Sábese que los lemnios falaron esti idioma por cuenta de les pieces de cerámica con inscripciones escrites con este mesmu alfabetu. Sicasí, desconozse cuándo o cómo, falantes d'esti dialeutu llegaron a esta isla.

Ye probable que'l réticu, un idioma atestiguáu nel norte d'Italia, tea tamién emparentáu col etruscu, compartiendo con él delles carauterístiques comunes como inflexones gramaticales y vocabulariu, anque'l númberu d'inscripciones nesti idioma ye pequeñu.

La más notable inscripción nun idioma conocíu polos llingüistes como'l eteochipriota ye'l Amathus Bilingual, asina llamáu porque nella apaez, parcialmente una versión traducida d'un testu eteochipriota nel antiguu dialeutu áticu. Como'l lemnio, guarda semeyances nel vocabulariu y na gramática col etruscu y ye probable que seya parte de la mesma familia.

Cautelosamente, dalgún nota una posible rellación del minoicu (eteocretense) col etruscu de la escritura Llinial A. Ente que esto puede paecer atrevíu pa dalgunos, esta opinión podría tar perfectamente d'acordies colo que cunta Heródoto en Hestories de que los etruscos veníen d'Asia Menor, suxiriendo qu'una familia entera d'idiomes escastaos pudo esistir una vegada na rexón que s'estiende ente Grecia y les cercanes islles al oeste de Turquía. Verdaderamente, esto vuelve recordar la teoría propuesta por Beekes d'un sustratu pregriego presente en delles pallabres griegues d'escuru orixe "non indoeuropéu".

Con tou, l'antigua opinión de que l'etruscu ye una llingua aisllada puede tener sofitu. Na actualidá clasifícase frecuentemente al etruscu como parte de la familia llingüística tirrena, basada nel nome griegu pa los etruscos, "Tyrrhenoi".

Otres teoríes menos aceptaes

L'interés poles antigüedaes etrusques y el misteriosu idioma etruscu tuvieron el so modernu orixe nun llibru del monxu Orde de Predicadores dominicu, Annio da Viterbo, "il Pastura" (1432–1502), cabalista y orientalista que guio los frescos alegóricos de Pinturicchio pa los apartamentos vaticanos del Papa Alejandro VI. En 1498 Annio publicó'l so miscelánea de titulada Antiquitatum variarum (en 17 volumes), onde espón la fantástica teoría de que los idiomes hebréu y etruscu veníen d'una única fonte, el "aramaico" faláu por Noé y los sos descendientes, fundadores de la etrusca Viterbo. Annio empezó a escavar tumbes etrusques, desenterrando sarcófagos ya inscripciones, y fixo un coraxosu intentu de desciframientu del etruscu.

Los estudiosos del etruscu consideren refutado qu'esti idioma pudiera ser miembru de la caña indoeuropea de les llingües anatolies, pol descubrimientu del idioma lemnio, que sofita Heródoto con un rellatu del orixe oriental de los etruscos y del so idioma. Ye más, l'etruscu ye bien distintu de les llingües indoeuropees, al tener la primer persona del singular en nominativu el mio, ente les llingües indoeuropees *h₁egô. Escarez de desinencies pronominales, una clase temática de verbos terminaos en *-y-, ablaut ente *y y *o nel raigañu del verbu, y otres carauterístiques clares que son específiques de la familia de llingües indoeuropees. Ente que esiste alderique sobre l'etruscu y la familia siendo rellacionaos con les llingües indoeuropees, l'alderique sobre si l'etruscu ye una llingua indoeuropea ta muertu anguaño.

Sicasí'l llingüista español Francisco Adrados volvió aportunar en qu'hai un parentescu ente l'indoeuropéu anatolio y l'etruscu.

La escuridá de los raigaños del etruscu sigue atrayendo les investigaciones. Un recién estudiu del llingüista Mario Alinei (2003) propunxo la idea de que l'etruscu pudo ser una forma arcaica del húngaru. La teoría d'Alinei ta basada nes semeyances ente ciertes pallabres (nomes de maxistratures), la aglutinación, l'harmonía vocálica, la construcción del pronome personal siempres que ye usáu con preposiciones, etc. Esta teoría nun foi llargamente aceptada nos círculos académicos, y foi refugada por práuticamente tolos especialistes de llingüística comparada del urálicu. Los críticos acusen al trabayu d'Alinei de ser el productu de montones de comparances, una metodoloxía que nun ye aceptada pola llingüística comparada.

Descripción llingüística

Fonoloxía

Nes tables de baxo, les lletres convencionales usaes pa traducir l'etruscu tán acompañaes pol so probable pronunciación con símbolos IPA dientro de corchetes siguíos por exemplos del primer alfabetu etruscu que podría corresponder con dichos soníos:

Vocales

L'etruscu tenía un sistema vocálicu simple formáu por cuatro vocales distintes. Nun paez qu'hubiera distinción fonolóxica ente les vocales [o] y [o] que podríen ser a cencielles alófonos d'un únicu fonema, que sonaba más como [o] o más como [o] según los soníos axacentes. Esto síguese del fechu de que na escritura namái s'emplega un únicu símbolu pa cubrir los préstamos del griegu con [[o, o, ɔ]] (e.g. griegu κωθων kōthōn > etruscu qutun "jarra").

	Anterior	Central	Posterior
Zarrada	i [i]		o [o, o]
Abierta	y [y, ɛ]	a [ɐ, ɑ]

Consonantes

El sistema consonánticu etruscu estrema principalmente ente plosivas aspiraes y non aspiraes. Sicasí, nun estrema ente sordes y sonores, de tala forma que [b], [d] y [g] confundir con [p], [t] y [k], respeutivamente.

	Billabial		Dental		Alveolar	Palatal	Velar		Glotal
Oclusives	p [p]	φ [pʰ] Φ	t, d [t]	θ [tʰ] Θ			c, k, q [k]	χ [kʰ]
Fricatives	f [φ]		s [s]		ś [ʃ]				h [h]
Africaes			z [ʦ]
Nasales	m [m]		n [n]
Llaterales			l [l]	r [r]
Aproximantes	v [w]					i [j]

Basáu nel estándar d'ortografía de les escribes etruscos qu'apaez ensin vocales o que tien series de grupos que paecen fonéticamente imposibles de pronunciar, en pallabres como cl "d'esti (xen.)" y lautn "home llibre", ye probable que la "m", "n", "l" y "r" fueren dacuando escrites por aciu resonantes silábiques. Asina cl /kl̩/ y lautn /'lɑwtn̩/.

Rix postula delles consonantes silábiques, a saber /l, r, m, n/ y palatales /lʲ, rʲ, nʲ/, amás d'aspiraes labiovelares /xʷ/ y dellos eruditos como Mauro Cristofani que les aspiraes palatales meyor que les aspiraes, pero estes opiniones nun son compartíes pola mayoría de los etruscólogos.

Morfoloxía

L'etruscu ye una llingua de tipu aglutinante, con casu morfolóxicu.

Morfoloxía nominal

Un nome puede tener dos formes distintes de númberu (singular/plural) y hasta cuatro casos distintos (nominativu/acusativu, xenitivu, dativu y llocativu), anque nos pronomes pueden esistir hasta cinco casos al estremase'l nominativu del acusativu.

Morfoloxía verbal

Los verbos n'etruscu estremen ente un manera indicativa y un manera imperativa. En cuanto al tiempu gramatical identificóse la diferencia ente formes de presente (non pasáu) y formes de pasáu. Ye posible que la oposición la oposición fora de tipu aspectual más qu'envernada, y l'oposición anterior fora ente aiciones inacabadas (aspeutu imperfectu) y aiciones acabaes (aspeutu perfectu). Pa les formes de pasáu atopóse tamién una diferencia ente voz activa y voz pasiva.

Testos

Dibuxu de les inscripciones del fégadu de Piacenza, ver arúspice.

Les principales evidencies de la llingua etrusca son epigráficas, que van dende'l sieglu VII e.C. hasta principios de la era cristiana. Conocemos unes 10000 d'estes inscripciones, que son sobremanera curties y repetitivos epitafios o fórmules votivas o que señalen el nome del propietariu de ciertos oxetos. Amás d'esti material cuntamos con dellos otros testimonios más pervalibles:

1. El Liber Linteus o testu d'Agram ye'l testu etruscu más llargu con 281 llinies y unes 1300 pallabres. Escritu nun rollu de llinu, darréu foi cortáu a tires y utilizáu n'Exiptu pa envolubrar el cadabre momificado d'una nueva muyer; caltiénse anguaño nel muséu de Zagreb (probablemente cuando esto asocedió considerábase que tenía más valor el rollu de llinu que'l mesmu testu, que paradóxicamente güei ye'l nuesu meyor testimoniu de la llingua; seique si nun fuera calteníu como envoltura nin siquier llegaría hasta nós).
2. Dellos testos sobre materiales non perecederos como una tablilla de magre atopáu cerca de Capua d'unes 250 pallabres, el cipo de Perugia, escritu por dos cares y con 46 llinies y unes 125 pallabres, un modelu de bronce d'un fégadu atopáu en Piacenza (unes 45 pallabres).
3. Amás d'estos testimonios tenemos dos inscripciones perinteresantes más: la primera d'elles ye la inscripción de Pyrgi, atopada en 1964, sobre llámines d'oru que presenta la peculiaridá de ser un testu billingüe n'etruscu y púnicu-feniciu y qu'amplió considerablemente la nuesa conocencia de la llingua. Un "llibru" de llámines d'oru xuníes a aniellos d'oru foi espuestu en mayu de 2003 nel Muséu d'Historia Nacional de Sofía. Consiste en seis lámina xuníes d'oru de 24 quilates (100%) oru, con baxorrelieves d'un caballeru, una serena, una arpa y soldaos, con testu. Afirmóse que fuera afayáu escontra 1940 nuna tumba desanubierta mientres la escavación d'una canal nel ríu Struma al suroeste de Bulgaria, calteníu de callao y anónimamente donada pol so propietariu de 87 años, que vía en Macedonia. El direutor del muséu, Bojidar Dimitrov, confirmó la so autenticidá con espertos búlgaros y de Londres. El llingüista búlgaru Vladimir Georgiev ta trabayando na traducción del testu. La segunda de les inscripciones, resulta daqué intrigante, yá que foi atopada na islla de Lemnos (N. del mar Exéu, Grecia) d'unes 34 pallabres, y que paez escrita nun dialeutu distintu de los atopaos n'Italia, seique esto seya sintomáticu de la presencia de colonies etrusques n'otros puntos del Mediterraneu o bien se trate, como otros autores sostienen, d'una llingua hermana del etruscu, el lemnio, anque se considera que la presencia d'una sola inscripción nun nos esclaria gran cosa.

De xuru la inscripción de Pyrgi ye la única inscripción etrusca razonablemente llarga que podemos traducir o interpretar convenientemente gracies a que'l testu púnicu que paez ser una traducción casi exacta del testu etruscu ye perfectamente traducible. Con respectu al accesu a les inscripciones, la mayoría d'inscripciones etrusques conocíes y publicaes tópense recoyíes nel corpus inscriptionum etruscarum (CIE).

Helmut Rix y los sos collaboradores compilaron la coleición «Etruskische Texte», que presenta testos de manera unificada, esta coleición inclúi'l testu más llargu conocíu n'etruscu'l Liber Linteus usáu pa envoltures de momies (anguaño en Zagreb) y la Tabula Capuana (la tablilla inscrita de Capua). El restu d'inscripciones recuperaes síguenlos, arrexuntaes según les llocalidaes nes que fueron atopaes: Campania, Lazio, Falerii y Ager Faliscus, Veyes, Caere, Tarquinia, Ager Tarquinensis, Ager Hortanus, y finalmente, fora d'Italia, na Galia Narbonense, en Córcega y n'África del Norte. Dos inscripciones de Cerdeña, publicaes en 1935, escaparon a Rix. Les menos esautamente identificaes síguenlos, y d'últimes inscripciones en pequeños oxetos movibles: espeyos de bronce y cistae (caxes), en xemes y en monedes. Siguen les inscripciones arqueolóxiques n'etruscu nel interior de parés y puertes de tumbes, cercos grabaos, urnes cinerarias, espeyos y ufriendes votivas. Les inscripciones tán bien embrivíes y con frecuencia despreocupadamente formaes, tantu que munches cartes individuales tán puestes en dulda polos especialistes. Les tablillas de Pirgi son un curtiu testu billingüe n'etruscu y en feniciu y grabáu en trés planches d'oru.

Vocabulariu

Ver la list of Etruscan words and list of words of Etruscan origin at Wiktionary, the free dictionary and Wikipedia's sibling project

Por cuenta del so aislamientu, produciéronse poques traducciones; sicasí, podemos dicir que sabemos cómo yera pronunciáu, una y bones los falantes etruscos usaben un alfabetu estrechamente rellacionáu col alfabetu griegu.

El valor de delles pallabres atestiguaes en munches inscripciones curties ye conocíu con certidume, una y bones la correición del so significáu puede ser fácilmente verificada:

Pronomes

Etruscu	Español
el mio	yo (nominativu)
mini	me, acusativu)
unu	'él, ella'
en	esto
ipa	'quién, que' pronome relativu

Términos de Familia

Etruscu	Español
apa	'padre'
ati	'madre'
clen / cla (pl. clenar)	fíu (namái masc.)
sech	fía
ruva	hermanu
nefts	sobrín

Términos del Calendariu

Etruscu	Español
avil	'añu'
celi	'[el mes de] setiembre'
tinś	'día'
tiur	'mes, lluna'

Verbos comunes

Etruscu	Español
am-	'ser'
cer-	'faer'
tur-	'dar'
zich-	'escribir'
lupu-	'morrer'
svalce-	'vivir'
mul-	'donar'
tur-	'dedicar'

Los númberos etruscos son conocíos anque l'alderique persiste alrodiu de qué númberu significa "cuatro" y cuál "seis" (huth o śa). Gracies a la vecindá del llatín, con una docena de préstamos llingüísticos del etruscu que sobrevivieron, munches d'elles rellacionaes cola cultura, como elementum (carta), litterae (escritura), cera (cera), arena, etc. dalgunes d'estes pallabres pueden topase nos idiomes modernos, especialmente en Llingües romániques. De delles pallabres españoles derivaes del llatín — e.g. persona, población — esiste la teoría, de que'l so orixe ye etruscu.

Comparanza léxica

El siguiente cuadru compara delles pallabres etrusques con otres families llingüístiques d'Europa y contorna:

GLOSA	Etruscu	PROTO- EUSKERA	PROTO- SEMÍTICU	PROTO- INDOEUROPÉU	PROTO- FINOÚGRIO	PROTO- CAUCÁSICU NOROCCIDENTAL	PROTO- CAUCÁSICU NORORIENTAL
'unu'	thu	*bade	*(ʔa)ħad-	*oinos	*wik-tɨ	*za	*cʰa
'dos'	z(a)l	*bi-ga	*θin / *θnat	*dwō	*kek-tɨ	*t'qʷ'a	*qʷ'a
'trés'	ci	*(h)er-ahur	*śa elāθ	*trey-s	*kolm-	*λ:ə	*ɬeb
'cuatro'	sa	*larr-ahur	*ʔarbaʕ	*kwetwor	*ńeljä	*p'λ'a	*əmq(ʷ)'i
'cinco'	makh	*bortz(y)	*ḫamš-	wit-tɨ	*sx̂ʷə	*x̂ʷə
'seis'	huth	*sei	*šidθ	*s(w)eks	*kwaðʲ-tɨ	*ɬʷə	*renɬə-
'siete'	semph	*zazpi <*bortzaz-bi(?)	septm	*śyćɨm	*bδə	*o̯ərδ
'ocho'	cezp	zortzi	*θamān-	*oktō	(*kek-deśa)		*mbərδ
'nueve'	nutph	*bade-(y)ratzi	*newn	(*wik-deśa)	*bğʷʲə	*wərč'
'diez'	śar	*hanbar	*ʕaśr	*dekm	(*deśa)	*bć'ʷə	*wəc'
'padre'	apa	aita (mod.)	*ʔabu	*pāter	*iśä
'madre'	ati	*anba	*ʔummu	*māter	*emä
'fíu'	*senbe	*waladu	*sūnus
'dios'	ais	*(j)ain(ko)	*ʔal-	*deywos	*iumal

Los términos ente paréntesis indiquen pallabres que se cree son préstamos d'otres llingües.

Sistema d'escritura

L'alfabetu llatín que ye usáu n'español debe la so esistencia al sistema d'escritura etrusco, que foi adoptáu polos llatinos na forma del antiguu alfabetu itálicu. L'alfabetu etruscu emplega una variante eubea del alfabetu griegu usando la lletra digamma (o "F") y ye la final derivada de la escritura semítico occidental.

Ver tamién

• Civilización etrusca
• Númberos etruscos
• Alfabetu etruscu
• Documentos etruscos
  • Liber Linteus — Un llibru de llinu etruscu que terminó como envoltures de momia n'Exiptu.
  • Tabula Cortonensis — Tabula Cortunensis Una inscripción etrusca.
  • Cippus perusinus — Una inscripción etrusca.
  • Tablillas de Pirgi — Llámines d'oru billingüe etruscu-feniciu.
• Idioma lemnio
• Eteochipriota
• Eteocretense
• Cortona — Antigua ciudá etrusca (Curtun).

Bibliografía adicional

• Bonfante, Giuliano; Bonfante, Larissa (2002). The Etruscan Language: An Introduction, Revised Editon (n'inglés). Manchester University Press. ISBN 9780719055409. Consultáu'l 26 de mayu de 2015.

Enllaces esternos

• Descripción del etruscu n'español, LINGVÆ·IMPERII
• The Etruscan Texts Project A searchable database of Etruscan texts.
• Etruscan News Online, the Newsletter of the American Section of the Institute for Etruscan and Italic Studies (ensin actualizar dende xunetu de 2006).
• Etruscan and Early Italic Fonts, for the digital transcription of Etruscan inscriptions.
• Etruscan grammar (pdf) A detailed explanation of the grammar of the related Etruscan language by Micheal Weiss of the Cornell University.
• The Languages of Ancient Italy
• An Etruscan Glossary
• Etruscan Glossary
• Another Glossary
• Etruscans on the Web: enllaces idiomáticos que tán estremaos ente 'corriente principal' colos llingüistes profesionales , y 'alternativa,' onde pueden atopase conexones ente l'etruscu y l'ucraín, turcu, o eslovenu.
• Etruscu ¿una llingua úgrica? Archiváu 2011-07-20 en Wayback Machine
• Il vocabolario degli etruschi: decifrati 16mila parole y i numeri finu a 96 Archiváu 2010-04-29 en Wayback Machine (Noticia de Il Messaggero 25-4-2010).

• Datos: Q35726
• Multimedia: Etruscan language