Lliteratura asturiana
La lliteratura n'asturianu ye la escrita na llingua asturiana [ensin referencies].
Polo xeneral, emplégase'l nome de lliteratura asturiana pa referise lo mesmo a la lliteratura que s'escribe n'Asturies como a tola que s'escribe n'asturianu mesmo n'Asturies qu'en Llión o Miranda [ensin referencies]. Al tiempu que'l nome de lliteratura llionesa namái fai referencia a la escrita nel asturianu de Llión [ensin referencies].
Entamos y Lliteratura oral
editarMagar que'l primer testu n'asturianu seya del sieglu X Nodicia de Kesos y el primer testu llegal del que se tien constancia seya'l Fueru d'Avilés, del sieglu XII, nun ye sinón dellos sieglos dempués cuando se tien noticia de la primera creación en lliteratura escrita.
La lliteratura oral, de tresmisión oral, funde los sos raigaños nel medievu y compónse fundamentalmente de cancios y romances, inda güei presentes na tradición oral d'Asturies, Lleón y Miranda de l Douro y esbillaos en cancioneros, como'l Cancionero musical de la lírica popular asturiana d'Eduardo Martínez Torner munches de les cuales aínda alienden ente les persones más vieyes. A la so recuperanza conságrense non sólo trabayos, sinón programes de Televisión como'l programa récor na Televisión Pública Asturiana, Camín de Cantares.
Barrocu
editar
El primer testu lliterariu propiamente dichu del que se tien noticia ye'l Pleitu ente Uviéu y Mérida poles cenices de Santolaya del clérigu Antón de Marirreguera, que data de 1639 y espón l'argumentación del so autor en favor de la torna de les cenices de Santolaya pa la capital asturiana. Antón de Marirreguera (1600-1662)conviértese asina nel primer escritor conocíu n'asturianu y lleva la nuesa lliteratura al Barrocu. Entama'l cultivu de bien de temes cultos: Les obres poétiques son de calter relixosu (Pleitu ente Uviéu y Mérida) o retomen la tradición grecollatina Dido y Eneas o Píramo y Tisbe. Arriendes d'esto, surde'l teatru nel que nun sólo hai denuncia sinón qu'hai una toma de concencia pa cola situación de la llingua. Por exemplu na obra teatral L'Alcalde, del citáu Marirreguera, ridiculízase a un personaxe que fala en castellanu pa presumir d'una bona posición social.
Destaca, na so obra una pieza de teatru que lleva por títulu Diálogu Políticu qu'entamaría un xéneru propiu de la lliteratura asturiana de nome homónimu, que vien a poner na boca de los personaxes les idees y les crítiques polítiques, tamién d'inspiración grecorromana, asemeyándose al tratamientu dialogáu que Platón-y dio a la so filosofía. Esti camín, triaríenlu depués otros autores que veríen nel usu de personaxes populares pa falar de política una manera d'averar les sos idees al pueblu.
L'otru autor del Barrocu Asturianu, ye Bernaldo de Quirós, militar de carrera nomáu pola Xunta Xeneral deL Principáu p'aidar al Rei Felipu V. D'elli namái conozse un poema d'estraordinariu llargor Pictures del Caballu
Destaca nesta primera etapa l'orixe social de clases superiores de dambos autores, n'oposición a lo que diba asoceder depués. Son les élites del país les que s'espresen na llingua asturiana tales como cures, nobles y militares d'estamentu privilexau. Nesta dómina, por desgracia, nin en Lleón nin en Miranda de l Douro apruz nengún escritor nestos sieglos y la situación del idioma sigui ehí arrequexada al tarrén de lo oral siguiendo la mesma dinámica de los sieglos escuros. Ye de destacar la coincidencia en non más de 20 años dende'l surdimientu del primer autor n'asturianu y la inauguración de la Universidá d'Uviéu, col ambiente inteleutual qu'afala. Nun ye raro, entós, que'l primer poema de la nuesa llingua seya editáu o conocíu por mor de que ye'l ganador d'un concursu de poesía fechu n'Uviéu
La Ilustración Asturiana o la Xeneración del Mediu Sieglu
editar
Tres del Barrocu, ábrese un gran periodu pa la lliteratura asturiana, que ye'l coincidente cola ilustración, un periodu de gran desendolcu inteleutual y lliterariu con respeutu a los sieglos pasaos, equí la lliteratura asturiana revive al abellugu de la figura de Xovellanos, gran inteleutual asturianu d'aquella dómina y de reconocencia mesmo na propia Asturies que fora. Foi él l'articulador d'un grupu d'escritores ilustraos que podríen considerase parte d'una mesma xeneración por mor de les similitúes polítiques, d'edá y sociales.
Gaspar Melchor de Xovellanos, fo'l principal promotor de la lliteratura asturiana de la so época y un defensor de la creación de l'Academia Asturiana de les Bones Lletres, que dempués fadríase en 1919 pa dempués restablecese en 1981 col nome d'Academia de la Llingua Asturiana. Ente les aportaciones de Xovellanos a la lliteratura, destaquen les "instrucciones" pa la creación d'una normativa común y la esbilla d'un diccionariu, una gramática y una ortografía de l'asturianu. Un poema anónimu, llamáu Señor Conde Campumanes y fecháu en 1781, se-y suel atribuyir a elli.]] El grupu que lu arrodia, va entamar la defensa de la llingua y a da-y el valir necesariu. Surde entós un esmolimientu pola situación de la llingua y una necesidá de dotala d'instrumentos qu'afalen el so futuru y que vaigan valir de normalización de la mesma. Ye por ello que'l mesmu Xovellanos propón la creación d'una Academia col enfotu de normativizar y recoyer la bayura del idioma.
- "Ye la llingua viva del nuesu pueblu; mamámosla toos, por dicilo asina, cola primer lleche; va pasando tradicionalmente de padres a fíos y continúase de xeneración en xeneración...Con un cartón y un llápiz a mano, en casa, na cai, en paséu, en campu, podemos arriquecer tolos díes esta preciosa ayalga"
Bruno Fernández Cepeda ye otru de los escritores de la Xeneración del Mediu sieglu, sábese d'él que yera profesor de llatín y clérigu. Namái consérvense d'él tres poemes: La enfermedá, Felicitación d'unos díes y Bayura d'Asturies
Xosefa Xovellanos, hermana de Gaspar de Xovellanos, ye'l primer nome de muyer que sona na lliteratura asturiana y nes temes de los sos poemes alcuéntrense elementos que definen la corriente ilustrada: La crítica énte les desigualdaes sociales o la denuncia del comportamientu de l'estamentu noble. Consérvense d'ella los poemes: Carta, Preparativos pa la proclamación de Carlos IV n'Uviéu, La proclamación de Carlos IV, Fiestes a Xovellanos y Les esequies de Carlos III.
Anón Balvidares Argüelles Consérvense d'él namái que tres obres: Diálogu Políticu, L'entierru del callóndrigu Reguero y El misteriu de la Trinidá y vida de Xesucristu nes que tán presentes delles idees illustraes amestaes con una fuerte devoción cristiana.
Tocantes al orixe social de los escritores sigui siendo parte de les estayes más cultivaes y económica y políticamente más poderoses de la sociedá asturiana. La ilustración, n'Asturies, garra enclín asturianizante y avérase al usu de la llingua faciendo d'ella una ferramienta más de la so llinia de pensamientu. Les obres tán más alloñaes del pueblu, tienen menos enclín popular y más eruditu y desconozse dafechu que tean averaes al pueblu.
El Sieglu XIX
editarEn 1839 espublízase n'Uviéu la Coleición de poesías en dialecto asturiano una antoloxía preparada por Xosé Caveda y Nava que recueye la obra más importante de los escritres asturianos de los sieglos anteriores y dellos poemes propios. L'apaición d'esti llibru fai que munchos mozos s'animen a escribir una obra que quier espeyar les costumes y vezos del pueblu na so propia llingua. Tamién destaca d'esta época la figura de Xuan Xunquera que redacta la Gramática asturiana codificando les regles gramaticales de la llingua. Poetes como Domingo Hevia, Benito Canella, Xosé Caveda, Teodoro Cuesta, Xuan María Acebal, Xosé María Flórez y González, Xosé Napoleón Acebal y Nolón son nomes de poetes y dramaturgos de la época destacando Enriqueta González Rubín como narradora.
Miranda de l Douro
editarEl sieglu XIX ye tamién el de la ñacencia de la lliteratura en mirandés, la variedá falada en [[Portugal de la llingua asturiana. En 1884 el filólogu y escritor José Leite de Vasconcellos asoleya'l que tendrá l'honor de ser el primer llibru nesta variante del asturianu Flores Mirandesas, de calter poéticu y ye un conxuntu d'ochu poemes. L'autor, que nun yera mirandés, reconoz les sos llimitaciones y la obra tien más valir históricu que lliterariu. Ye quiciabes esti un fechu de que l'actual normativa emplegada en Miranda de l Douro seya d'inspiración portuguesa.
Nesta dómina, en Miranda, estílense les traducciones col envís d'afitar una base escrita pa la llingua d'ende. Ye'l propiu José Leite de Vasconcellos, quien traduz dellos poemes de Camões a les que da'l nome de Camoniana Mirandesa. Otru traductor ye Manuol Sardina cura de profesión qu'escribió na cabera década del sieglu XIX; conócense dos traducciones de gran calidá, una un poema de Camões y otra un poema d'Antero de Quental
Sicasí, el más destacáu d'esta dómina ye Bernardo Fernandes Monteiro, natural de La Pruoba, foi'l principal escritor de mirandés nel sieglu XIX. Ye bultable'l trabayu de traducción d'algunes obres fundamentales pal mirandés: Ls Quatro Eibangeilhos; la Carta de San Paulo als Coríntios, un sonetu de Camões; el cuentu L cirujon de l Senhor Abade orixinal de Manuel Ferreira Deusdado. D'esta Carta de San Paulo y de los cuatro evanxelios, namái que delles partes foron asoleyaes na Revista de Educação e Ensino, nel periódicu O Mirandês, y nel periódicu O Reporter mesmo que la obra de Manuel Ferreira Deusdado Escorços Transmontanos. Fernandes Monteiro ye tamién quien entamó la prosa en mirandés, asoleyando nel periódicu O Mirandez los primeros cuentos orixinales escritos en mirandés: La Despedida, Mala Bida y Deixai Casar l Rapaç arriendes del poema L Cántaro de Juana.
Otros autores son Francisco Meirinhos de quien namái que se conoz un poema La nina magar que se sepia qu'escribía poesía; y Francisco Garrido Brandon qu'entama la producción teatral mirandesa y enllaza nos temes la lliteratura de Miranda cola d'Asturies con una pieza que lleva por nome Sturiano i Marcolfa escritu en mirandés, gallegu y castellanu.
Conxuntu
editarSacantes esti fechu, les lliteratures d'Asturies y Miranda y les comunidaes de falantes nun entren en contautu y nun hai intercambeu d'impresiones o paeceres de lo qu'asocede a un llau y al otru del dominiu llingüísticu. La lliteratura asturiana y la mirandesa miedren de llombu la una a la otra y van ellaborándose dos estándares de facto nos que vivirá la llingua escrita, l'asturianu, más averáu al castellanu anque con delles carauterístiques como l'emplegu de la X o l'usu del apóstrofu y el mirandés, más averáu a la llingua portuguesa. Lo que va marcar darréu la evolución de los dos focos. Lleón, pel momentu sigue ensin dar producción escrito y la llingua va esborriándose de grandes fasteres del territoriu arrquexándose nel Norte y nel Oeste.
Autores Destacaos
editarXosé Caveda y Nava Ye ensin dubies el referente lliterariu pa les xeneraciones futures, lo mesmo polos poemes qu'escribe como pol so afán recopilador. Los sos poemes son de diversos temes; históricu: La Batalla de Cuadonga; de tradición popular: Los enamoraos de l'aldea, La Paliza, La vida de l'Aldea; de calter sentimental: El Neñu enfermu; de calter escatolóxicu: La defensa del peu
Xuan María Acebal Escritor destacadísimu que mereció'l títulu de Príncipe de los Poetes ente los sos contamporáneos. La so obra nun ye mui estensa pero representa la cume poética del sieglu XIX asturianu, pudiendo clasificala temáticamente; Poesía relixosa: A María Inmaculada, Al niñín Jesús, Venite ad me, A maría y Refugium peccatorum; de calter paisaxísticu: Cantar y más cantar, La fonte de Fascura, La vida del aldeanu; otros: L'ahmor del hogar, A so maxestá la reina Sabel Segunda y Arreglu de cuentes Tamién tornó p'al asturianu tres odes d'Horacio Beatus ille, Maeccenas atavis y Cum tu, Lydia, Telephi
Teodoro Cuesta Representa la corriente popular, y ye'l poeta más conocíu ya influyente. Escribe los sos primeros poemes embaxo'l maxisteriu de caveda, de quien toma'l títulu xenéricu pa ellos de La vida de l'aldea. na so estensa obra somos quien a alcontrar poesía satírica, costumista, relixosa y de circunstancies.
Orixe social y difusión popular
editarLa lliteratura asturiana entronca agora con corrientes de pensamientu políticu, como'l rexonalismu, que faen por poner l'aquello na defensa y promoción de los elementos de la propia cultura. Arriendes d'esto, algámase una lliteratura más averada al pueblu, con personaxes más populares y mayor difusión que l'anterior. L'orixe social cambia adulces y yá hai más bayura nes clases sociales y considerances polítiques de los escritores d'esta dómina.
El Rexonalismu Asturianu
editarCoincidiendo colos desendolcu del pensamientu rexonalista na política asturiana, dase a conocer un grupu d'escritores que siéntense heriedes direutos del llabor poéticu de Cuesta y Acebal. Son los poetes Pepín de Pría Nel y Flor y La fonte del cai, Constantino Cabal L'alborá de los malvises, Marta Balbín, Constantino Cabal o Daniel Albuerne y los dramaurgos Pachín de MElás, Eloy Fernández Caravera o Fabricio.
Esti grupu fai en 1919 una Real Academia Asturiana d'Artes y Lletres, que nun va tener denguna operatividá.
Destaquen tamién Enrique García-Rendueles pola ellaboración d'un diccionariu, una nueva gramática y la recopilación d'una antoloxía 'Los Nuevos Bablistas 1925 arriendes d'una obra bayurosa.
Pero ensin dubia, ye Fernán Coronas el más destacáu escritor de la época y pa munchos de tola lliteratura asturiana, fraile oblatu que viaxa per toa Europa deprendiendo llingües antigües y modernes al tiempu qu'algama una considerable cultura. Les dos caberes décades de la so vida dedícales al estudiu de l'asturianu, recoyendo datos pa un diccionariu xeneral, faciendo otru de la rima, una gramática... y componiendo munchos poemes que güei siguen, na so mayor parte, inéditos. Con él entama'l sieglu XX pa la lliteratura asturiana.
Lleón
editarYe nel primer terciu del sieglu XX cuando entama la lliteratura escrita n'asturianu en Lleón. Asina, en 1907 Caitán Álvarez Bardón, primer autor llionés, asoleya Cuentos en Dialecto Leonés. Ye un autor mui venceyáu al clima lliterariu y cultural d'Asturies y polos temes vien a coincidir cola llinia ruraliega que yera la mayoritaria nesa dómina. El llibru ye un conxuntu de rellatos, anéudotes ya hestories de xentes de les fasteres de Cepeda y Óbrigu.
Miranda
editarNesta dómina hai dos importantes autores mirandeses, dambos dos cures Manuel Preto (Sanmartino, 1914 – Lisboa, 1983) y António Maria Mourinho (Sendin, 1917 – Loures, 1996), autor esti caberu que marca'l tiempu fasta'l puntu que llingua y cultura mirandeses confúndense na so persona d'importante como foi'l so papel. Con estos dos autores, pue dicise qu'entama una lliteratura de raíz mirandesa fecha por autores mirandeses y con temes mirandeses, lloñe de les traducciones y copies de Camoes. La poesía ye'l campu onde más bultable ye la so producción.
De Manuel Preto namái que se conoz un llibru de poesía nomáu Bersos Mirandeses fechu mayormente de 1960 p'acá y asoleyáu en 1993 que tresmite les quexúmenes del pueblu mirandés:
- You nun so you/.../Sou la boç de la tierra an que naci i me criei//Toda la tristeza/De la gente mirandesa/Ye mar que m’antrou n’alma/I me roubou la calma/Sin modo nin lei!//Sou la boç de miranda/(Cumo un pobrezico, roto, muorto, sfameado,/Que pide un cacho de pan, un palheiro, ua croa)/A gritar para Lisboa:/«Ah que dal rei! Ah que dal Rei!»
La poesía d'António Maria Mourinho ye una epopeya de calter naturalista que paez enllazar d'alguna manera cola prosa de Cesar Rubín, primer novelista n'asturianu que remata la primer novela en 1935. Ye una lliteratura de señardá de cuando guaḥe qu'amuesa bien el poema Antraugas o'l poema Eilhi naci you. Nuossa Alma Nuossa Tierra ye'l llibru qu'axunta en 1961 los más de los sos poemes magar que la so obra ye mui bayurosa y trescalada de ruralidá.
Orixe social y difusión
editarLa lliteratura avérase más al pueblu y la base social de los autores ábrese enforma. Asítiense na defensa de les señes d'identidá cultural y avérense les más de les vueltes al pensamientu políticu nacionalista.
El Sieglu XX (Enantes de la Guerra Civil Española)
editarLa lliteratura asturiana, tres del auxe del rexonalismu, sigui anquilosada nos mesmos temes costumistes y pierde'l sofitu'l públicu, zarrándose nella mesa. Autores d'esta época (Xiquín de Villaviciosa, Matías Conde o Laudelino León nun algamen la categoría de los sos predecesores nin la so bona acoyida. Otros autores como Anxelu averaríen la lliteratura a les clases populares aínda más por mor del so propiu orixe.
La lliteratura agora faise popular dafechu y escríbenla mineros y agricultores, con tipos de personaxes populares y averada al mundiu rural pal que nunca dexó de mirar pero que mira agora dafechu. Ye'l teatru el xéneru que más va desendolcase y ye una dómina onde les pieces de teatru editábense y reeditábense amás de ser vistes por bien de persones nes representaciones. Un teatru popular asturianu averáu a lo que ye'l teatru tradicional y d'orixe social obreru o campesín.
El Sieglu XX (Depués de la Guerra Civil Española)
editarLa Guerra Civil supón una rotura política, social, económica y cultural. La lliteratura asturiana sigui siendo humorística y ruralizante y desconeutada d'una realidá social cada vegada más industrial ya urbana. Dotramiente, dellos autores de los años 60 intenten superar el costumismu tradicional, destaquen ente ellos:
Maria Xosefa Canellada Poeta y narradora de corta pero intensa obra, espubliza en 1980 Montesín el primer llibru xuvenil y en 1990 la novela corta Malia, Mariantia y yo.
Nené Losada Rico La so obra bebi na tradición oraly compón Cantares Valdesanos' y espubliza tamién los poemarios Entre apigarzos, El nome de las cousas y la antoloxía Fueyas que reverdecen.
Hai abonda producción dende l'exiliu y la producida n'Asturies vese obligada a posponer la so edición hasta l'advenimientu de la democracia post-franquista depués de 1976 col esconsonar de la concencia asturianista.
El Surdimientu
editarL'apaición de Conceyu Bable n'Asturies en 1974, el movimientu pro-llingua (pro-oficialidá) qu'al acabu la dictadura y demientres tola transición vívese n'Asturies y de mui especial manera nel ámbitu universitariu, asina como'l surdimientu nos años setenta del Nuevu canciu Astur da una etapa de desendolcu y rupturismu total pa la lliteratura asturiana, qu'iguala en númberu d'autores a los que tán escribiendo con tolos qu'escribieren anteriormente. Anovando temes dafechu, tocando la política, l'amor, l'erotismu na poesía, y adquiriendo gran relevancia la novela y los cuentos asina como enanchándose de manera bayurosa les tornes d'otres llingues. D'esta etapa que munchos críticos insisten en dividir en "El primer surdimientu" y "El segundu surdimientu" destaquen nomes como Manuel Asur, Miguel Solís Santos, Xuan Xosé Sánchez Vicente,Antón García, Xuan Bello, Dolfo Camilo Díaz, Ismael González Arias, Ana Vanessa Gutiérrez, Berta Piñán, Xandru Fernández, Xulio Arbesú...
La lliteratura anguaño ábrese a bien de campos, mesmo la llinia popular que les llinies cultistes o esperimentales.
Delles de les noveles (10) más lleíes nes biblioteques asturianes, según la revista BiblioAsturias, editada pola Conseyería de Cultura del Principáu d'Asturies y dirixida por Jesús Fernández, son les siguientes (datos del 2008 al 2010): Xuan Bello, Hestoria universal de Paniceiros (Ámbitu, 2004). Ismael González Arias, En busca de Xovellanos (Trabe, 2006). Xuan Bello, Al dios del llugar (Ámbitu, 2010). Xandru Fernández, La banda sonora del paraísu (Trabe, 2006). Ismael González Arias, Mediaos del 69 (Ámbitu, 2007). Dolfo Camilo Díaz, Imago (KRK, 2007). Xulio Arbesú, Potestas (VTP, 2003). Xuan Bello, La nieve y otros complemenros circunstanciales (Ámbitu, 2007). Xandru Fernández, Les cuentes del alma (Trabe, 2000). Xulio Arbesú, El pisu d'enriba (KRK, 2007).
Ver tamién
editarReferencies
editarEnllaces esternos
editar
Datos: Q953460
Multimedia: Asturian-language literature
