Mitoloxía exipciana

La mitoloxía exipcia entiende l'estudiu de creencies sofitaes na relixón del Antiguu Exiptu dende la dómina predinástica hasta la imposición del cristianismu, cuando les sos práutiques fueron prohibíes en tiempos de Xustinianu I, nel añu 535.

Mitoloxía exipciana
mitoloxía
mitoloxía y relixón

Maat representada como una divinidá.

El so desenvolvimientu ya influencia perdurarón más de trés mil años, variando lóxicamente al traviés del tiempu; poro, un artículu o inclusive un llibru, namái puede resumir l'ensame d'entidaes y temes d'esti sistema complexu de creencies. La variada iconografía exipcia ye bien distinta de la griega o romana: na mitoloxía exipcia munches deidaes son representaes con cuerpu humanu, y cabeces d'otros animales.

Historia

Les idees relixoses de los antiguos exipcios tuvieron dos fases:

• Mientres la dómina predinástica, divinizaron aquellos fenómenos naturales que-yos asoraben, o infundían medrana, de los que nun conocíen la razón de la so proceder; acomuñaron estes divinidaes coles carauterístiques de ciertos animales, y representar con forma humana anque calteniendo traces zoomorfes: el ferre nel dios Horus, "l'eleváu", dios del cielu; el perru exipciu, o chacal del desiertu, "el guardián de les necrópolis", convertir nun dios proteutor, Anubis; el cocodrilu del Nilu, un peligru constante, nun dios tarrecíu, veneráu na rexón d'El Fayum, etc. Amás atribuyéron-yos conceutos humanos, como la rellación familiar, polo que se formaron tríadas compuestes por un dios, la so esposa y el so fíu, y tamién pasiones humanes polo que se-yos rindía cultu dando ufriendes nos templos en cuenta de favores solicitaos, o recibíos.

• A pesar de l'agrupación de los pueblos exipcios nes "Dos Tierres": l'Alto y Baxu Exiptu, cada unu de los nomos (provincies) caltuvo les sos deidaes proteutores, lo que significaba la veneración a decenes de dioses, qu'adqueríen mayor o menor relevancia según la importancia que tuviera cada ciudá: en Heliópolis adorar a Ra, en Tebas a Amón, en Menfis a Ptah y Hator, etc.

Los sacerdotes de los templos principales empezaron a entamar esti ensame de dioses y a esplicar les sos rellaciones, la creación del mundu, les crecíes del Nilu, etc., escurriendo y sistematizando les creencies nes denominaes teoloxía Heliopolitana, Tebana, etc., reflexaes nos Testos de les Pirámides, o'l Llibru de los Muertos, a los que siguió la redaición d'otros similares.

Geb, na zona inferior, con Shu y Nut.

La so visión ta basada nel so propiu país, tierra fértil al pie de un ríu y con un desiertu alredor. Polo tanto'l mundu pa ellos estremábase en tres rexones:

• El Cielu, Nun, morada de los dioses, que la so diosa celeste Nut, "La grande que parió a los dioses", yera representada como una muyer col cuerpu narquiáu cubriendo tola Tierra.
• La Tierra, morada de los homes, la Casa de Geb, el dios creador, representáu como un home baltáu so Nut.
• El Más allá, o Duat, el reinu de los muertos, onde gobernó Osiris, y darréu Horus, espaciu percorríu nel so barca solar por Ra mientres la nueche, y por onde transitaben los espíritus de los difuntos sorteando los peligros. Que'l so dios ye Sokar

Xénesis

Imaxe de Amón, en Karnak.

Les principales divinidaes taben entamaes en cinco grupos distintes:

• La Enéada de Heliópolis “Les almes de Tot”: Atum, Shu, Tefnut, Nut, Geb, Isis, Osiris, Neftis y Seth; que'l so dios principal ye Atón.
• La Ogdóada d'Hermópolis: Nun, Nunet, Heh, Hehet, Kek, Keket, Amón y Amonet; d'onde surdió'l dios Ra.
• La tríada d'Elefantina: Jnum-Satis-Anuket (onde Jnum ye'l dios primordial).
• La tríada de Tebas: Amón-Mut-Jonsu (onde'l dios principal ye Amón).
• La tríada de Menfis: Ptah-Sejmet-Nefertum (onde Ptah yera'l dios principal; ye inusual el fechu de que los dioses nun taben rellacionaos primero que ésta fuera formalizada).

Mientres los líderes de los diversos grupos ganaben y perdíen influencia, les creencies dominantes tresformábense, combinaben y sincretizaban. Ra y Atón convertir en Atón-Ra, coles carauterístiques de Ra como dominantes, y darréu Ra foi asimiláu de la mesma por Horus, como Ra-Horajti. Dempués de que Ptah convertir en Ptah-Seker, foi asimiláu por Osiris, convirtiéndose en Ptah-Seker-Osiris.

Coles dioses asocedió lo mesmo: Hathor asimiló primeramente les carauterístiques d'otres dioses, pero n'última instancia foi asimilada con Isis. Los dioses maléficos fueron amalgamados de la mesma forma, como Seth, quien orixinalmente yera un héroe, asimiló toles carauterístiques de los dioses malvaos, al cual condergaron darréu por ser escoyíu como dios proteutor de los gobernantes hicsos.

Mientres la dómina d'influencia helénica sobre Exiptu, lo que perduró con más puxanza foi la tríada: Osiris, Isis, y Horus; y el so enemigu Seth, tal como se ejemplifica na "Lleenda d'Osiris y Isis". La tríada asimilara munchos de los cultos y deidaes anteriores, y cada dios yera adoráu nel so preferente llugar de veneración: Osiris en Abidos, Isis en Dendera, y Horus en Edfu. Inclusive nesta etapa, siguía la fusión, con Osiris como un aspeutu de Horus (y viceversa), dirixiéndose pasu ente pasu escontra'l monoteísmu. Sicasí, el monoteísmu, o henoteísmo, surdiera con anterioridá, fugazmente, nel sieglu XIV e. C., cuando Akenatón intentara priorizar el cultu d'Atón, na forma de discu solar, anque foi violentamente refugáu darréu pol cleru y el pueblu exipciu.

Según el Canon Real de Turín, dellos dioses gobernaron Exiptu: Ptah, Ra, Shu, Geb, Osiris, Seth, Thot, Maat y Horus; cada cual mientres inmensos periodos, dempués reinaron los Shemsu Hor mientres 13.420 años, antes de surdir la primer dinastía de faraones. Asina, los predecesores de Menes ocuparon el tronu exipciu mientres 36.620 años.

Principales divinidaes exipcies:

• 
  Ra
• 
  Amón
• 
  Isis
• 
  Osiris
• 
  Horus
• 
  Seth
• 
  Maat
• 
  Ptah
• 
  Thot

• Vease: Llista de dioses exipcios y Nomes xeroglíficos de los dioses exipcios

Vida dempués de la muerte

La creencia inicial na inmortalidá de dioses y faraones, darréu estendida al restu de los exipcios, significó que se practicara'l embalsamamientu y la momificación, pa poder caltener la integridá del individuu na vida futura, según los testos de la mitoloxía exipcia.

L'espíritu humanu

Los antiguos exipcios consideraben que l'espíritu humanu taba conformáu pol Ba, el Ka y l'Aj.

Los exipcios creíen que l'espíritu de los difuntos yera conducíu por Anubis escontra'l llugar del xuiciu, na "sala de los dos verdaes", y el corazón del muertu, que yera'l símbolu de la moralidá del difuntu, pesábase, nuna balanza, contra una pluma que representaba'l Maat, el conceutu de verdá, harmonía y orde universal. Si la resultancia yera favorable, el difuntu ye lleváu ante Osiris en Aaru, sicasí, Ammit, "el devorador de corazones", que se representaba como un ser amiestu de cocodrilu, lleón ya hipopótamu, destruyía aquellos corazones que la so sentencia resultaba negativa, torgando la so inmortalidá.

Les pallabres xustes

El Llibru de los Muertos yera una serie de 190 fórmules máxiques, afeches a les circunstancies particulares de cada individuu, que yeren depositaes xunto al difuntu, o grabaes nos murios de la tumba pa facilitar el so viaxe pola Duat; tamién contenía les pallabres fayadices a utilizar nel so xuiciu: les pallabres xustes. Unu de los meyores exemplos del Llibru de los Muertos ye'l Papiru de Ani, creáu alredor de 1240 e. C., qu'amás de testos contién munches imáxenes de Ani y de la so esposa nel so viaxe al traviés del mundu de los muertos.

Los Xueces de la Duat

Los 42 xueces de la Duat son: Ende, Am Khaibit, An Af, An Hetep ef, Arfi Em Khet, Ari Em Abef, Basty, Desem Besek, Desem Snef, Fenti, Hept Khet, Heref Haf, Her Uru, Hetch Abhu, Kenemti, Khemiu, Maa Antuf, Neb Abui, Neb Heru, Neb Maat, Neba, Nefertum, Neha Her, Nehebkau, Neheb Nefert, Nekhenu, Qerrti, Ruruti, Sekhriu, Sera Kheru, Sertiu, Set Qesu, Shet Kheru, Ta Retiu, Tcheser Tep, Tem Sepu, Tenemiu, Tutu, Uamenti, Uatch Rekhit, Usekh Nemmt y Utu Nesert.

El periodu monoteísta

Ajenatón y la so familia venerando a Atón, en Ajetatón (Amarna).

Un intervalu curtiu del monoteísmu (Atonismo) asocedió sol reináu d'Akenatón, enfocáu na deidá exipcia del sol, Atón. Akenatón proscribió la veneración d'otros dioses y construyó una nueva capital, Aketatón (Amarna), alredor del templu pa Atón.

El cambéu relixosu perduró solamente hasta la dómina de Tutankamon, el fíu de Akenatón y de una esposa secundaria. Por ser esti cambéu bien impopular foi rápido proscritu. Ello ye que el borráu de los nomes de Akenatón y Tutankamón de los murios y de les llistes reales rellacionar con esti radical cambéu relixosu.

Dempués de la cayida del faraón de Amarna, el panteón exipciu orixinal perduró como fé dominante, hasta la imposición del cristianismu coptu y, darréu, del islam, anque los exipcios siguieron teniendo rellaciones con otres cultures monoteístes, como los hebreos. Ablucantemente, el pueblu exipciu apenes opunxo resistencia al espardimientu del cristianismu, esplicáu n'ocasiones afirmando que Xesús, orixinalmente, yera un sincretismu venceyáu principalmente a Horus, con Isis representando a la Virxe María.

Henoteísmo y otres teoríes

Dalgunos exiptólogos consideren esti cultu más próximu al henoteísmo; dellos eruditos, sobremanera aquellos con enclinos relixosos xudeocristianes, cunten que ye incorreutu ver esti periodu como monoteísta, ya indiquen que los exipcios nun adoraba a Atón, sinón a la familia real como parte del panteón de los dioses, quien recibiríen la so enerxía divina de Atón. Otros envaloren que Moisés y Ajenatón yeren el mesmu personaxe.

Influencies esternes

Exiptu caltuvo rellaciones colos habitantes de Nubia, Libia y Canaán, los pueblos fronterizos, comerciales o béliques en diversos periodos. Tamién foi influyíu polos gobernantes griegos ptolemaicos, que reinaron n'Exiptu mientres 300 años. Exiptu finalmente foi incorporáu nel Imperiu romanu, gobernáu primeramente por Roma y darréu dende Constantinopla, hasta la conquista árabe.

Periodu hicso: dinastía XV y dinastía XVI

Tres el derrumbe del Imperiu Mediu empieza'l denomináu segundu periodu entemediu d'Exiptu. Mientres esta dómina, nel delta del Nilu surden los gobernantes hicsos (inmigrantes asiáticos), qu'apoderen Exiptu personalmente, o por aciu mandatarios vasallos (dinastía XV y dinastía XVI). Ye la puxanza del dios Seth, darréu desfamáu tres la espulsión de los hicsos.

Periodu libiu: dinastía XXII a dinastía XXIV

Exiptu tuvo mientres enforma tiempo lazo con Libia. Dempués de la muerte de Ramsés XI, el sumu sacerdote de Amón Herihor, tomó'l control d'Exiptu hasta que fueron reemplazaos (ensin signos de llucha evidente) polos reis libios de la dinastía XXII. El primer rei de la nueva dinastía, Sheshonq I, sirvió como xeneral so los mandatarios de la dinastía XXI. Sábese qu'él designó al so propiu fíu pa ser sumu sacerdote de Amón, una ocupación que primeramente yera un cargu hereditariu.

Periodu Ptolemaicu (304 a 30 e. C.)

Empezó con Ptolomeo I Sóter y términu con Cleopatra VII. Ptolomeo I Sóter "salvador", fundó la dinastía Ptolemaica, que gobernaría Exiptu unos 300 años. Los ptolomeos promovieron el cultu a Serapis, deidá sincrética d'Osiris y Apis. Dellos reis ptolemaicos adoptaron el costume exipcia de casase coles sos hermanes, y munchos gobernaron conxuntamente coles sos esposes. El postreru de los Ptolomeos, la famosa Cleopatra, foi una de les escases reines que gobernaría n'Exiptu.

Periodu Romanu (30 e. C. a 639 d. C.)

Exiptu foi incorporáu al Imperiu romanu y gobernáu, primero, dende Roma y darréu dende Constantinopla (hasta la conquista árabe). Nes comunidaes xudíes del Exiptu Romanu foi introducíu'l cristianismu nel sieglu II. De primeres foi escorríu puxantemente poles autoridaes romanes, que tarrecieron la discordia relixosa más que cualesquier otra cosa, nun país onde la relixón fuera siempres suprema. Pero rápido ganó adherentes ente los xudíos d'Alexandría. D'estos, pasó a los griegos, y darréu a grupos d'exipcios, quien atoparon satisfactories les sos promeses de salvación personal y les sos enseñances sobre igualdá social.

Teodosio ordenó cerrar tolos templos paganos nel sieglu IV. Namái se caltuvo abiertu l'alloñáu templu d'Isis en File, hasta l'añu 535, en que Xustinianu I mandar cerrar y encarcelar a tolos sos sacerdotes. Este foi'l final de más de trés mil años de relixón exipcia.

Fiestes de los antiguos exipcios

Nengún pueblu tuvo más ceremonies relixoses que los antiguos exipcios, pos non yá escoyeron como oxetos de cultu toa clase d'animales, sinón hasta les llegumes de los xardinos. Según los exipcios fueron los primeres n'inventar la mayor parte de les divinidaes paganes conocíes de los griegos, tamién fueron los primeres qu'establecieron les fiestes celebraes nel so honor, la pómpara del so cultu, les ceremonies, los oráculos, etc.

Les fiestes principales d'esti pueblu, como les de los perses y de los indios, fueron establecíes según les dómines maritales del añu: la más solemne, llamada "la fiesta de los Llamentos de Isis" o de la desapaición ( Muerte ) d'Osiris, empezaba'l 17 de "athyr" o 13 de payares, según Plutarcu:

Esta fiesta taba consagrada al llutu y a les llárimes: escontra'l solsticiu d'iviernu celebrábase "la Busca d'Osiris," y el 1 "tybi" o 2 de xineru la "llegada de Isis" a Fenicia: pocos díes dempués la fiesta de la "Remanecimientu d'Osiris" xunía los berros d'allegría de too Exiptu a l'allegría puro d'Osiris: la fiesta de les Semientes y de la sepultura d'Osiris, pos la muerte d'Osiris ye un símbolu esencialmente agrícola; la de la so "resurrección," cuando empiecen a brotar les plantes, la de la "preñez d'Isis," de la nacencia del so fíu Harpócrates, a quien s'ufiertaben les primicias de la recueya, y la de les "Pamylias o de la procesión del phallus" (falu), xuníes más o menos a les precedentes, cayíen nun gran periodu qu'abrazaba la metá del añu, dende l'equinocciu de seronda hasta'l de la primavera, y del mes "phaophi" al mes "pharmurti" (dende'l 28 de payares al 21 de marzu), a principios del cual celebrábase la "Purificación de Isis:

Poco primero de la lluna nueva de "phamenoth" (marzu), solemnizaban los exipcios la entrada d'Osiris na lluna (lluna-lunus, hermafrodita), a la que se suponía fecundaba, por que de la mesma fecundara a la tierra; el 30 de "epiphi" (24 de xunetu) celebrábase la fiesta de la Nacencia de Horus, representante d'Osiris y vencedor de Tifón nel segundu gran periodu que s'estendía dende'l mes "pharmuthi" hasta'l "thoth", dende'l 27 de marzu al 29 d'agostu, en que volvía a principiar l'añu:

Horus, fíu de Isis y d'Osiris, yera l'emblema de la estación en que'l Sol alimenta tou, enfusando l'atmósfera col so calor bienhechor; los combates de Tifón y de Horus marcaben les cualidaes mortíferes de qu'en cierta estación carga l'aire del Exiptu, y que la influencia benigna del Sol llega a neutralizar.

Amás d'estes fiestes xenerales en tol Exiptu, había fiestes llocales, dalgunes de les cualos atraíen un inmensu concursu de población: tales yeren les fiestes de Bubastis na ciudá d'esti nome; la de Neith o Minerva en Sais, llamada la fiesta de les "Llámpares encendíes;" la del Sol en Heliópolis; la de Buto o Latona, na ciudá d'esti nome; la de Marte en Paprenis, numberaes por Heródoto:

Toles fiestes exipcies celebrábense na lluna nueva o llena: la de les "Llámpares encendíes," aseméyase enforma a la de los "Faroles," que se celebra entá na China: consistía aquella fiesta n'encender alredor de casar ensame de llámpares llenes d'aceite y de sal y dexar amburar tola nueche. ¿Quién nun oyó falar de les fiestes que se celebraben por tol Exiptu cuando naz un nuevu güe Apis? Los sacerdotes salíen a busca-y con gran pómpara pa conducilo primero a Heliópolis, onde permanecía cuarenta díes, y dempués a Menfis onde taba preparada la so habitación: cuando morría, yera un día de llutu y una fiesta aciaga xeneral pa tol Exiptu. Esti país debía al Nilu tan gran fertilidá que nun ye estrañu que los supersticiosos exipcios fixeren d'él un dios: asina ye que celebraben nel so honor fiestes llamaes "Niliacas".

Amás, el Nilu yera una de les formes so les cualos adoraben a Osiris: el 24 de setiembre, nel solsticiu d'estivu, yera cuando llegaba al so mayor altor d'hinchente bienhechora d'esti ríu que presentaba entós l'espectáculu d'un risueño archipiélagu pol que cruciaben ensame de barques; el 24 de setiembre yera, pos, un día d'allegría y una de les fiestes más solemnes en que s'abrir les preses del ríu al ruiu de les aclamaciones universales y de los berros d'allegría d'un inmensu ensame: la pantera que refundiaben al ríu yera una ufrienda que se faía al dios; estes fiestes duraben siete díes, mientres los cualos creíase que los sacerdotes gociaben d'una tregua colos cocodrilos y podíen bañase ensin peligru nel Nilu.

Dende los Ptolomeos, principalmente en tiempu de los romanos, nada igualaba al rellumu y a la solemnidá de les fiestes del dios Serapis que destronó, o siquier borró les antigües divinidaes ente los exipcios, como Mithra lo fixera ente los perses: Serapis yera entós el dios universal d'Exiptu, y el so cultu tendía a la unidá cristiana de la mesma que'l de Mithra.

Templos.

Templu de Hatshepsut en Deir el-Bahari.

Munchos templos entá permanecen de pies, otros tán en ruines per erosión y vandalismo; bastantes sumieron, lamentablemente, al ser utilizaos como cantera de materiales pa otres construcciones. El faraón Ramsés II foi un gran promotor, restaurador y, lamentablemente, tamién un usurpador de templos de faraones precedentes.

Los templos más importantes tán nos actuales allugamientos:

• Deir el-Bahari: conxuntu de templos de Mentuhotep II (dinastía XI), Hatshepsut y Tutmosis III (dinastía XVIII). El complexu funerariu de Hatshepsut, con amplios patios gradiaos y estructura columnada de gran harmonía (construyíu unos mil años primero que'l célebre Partenón d'Atenes, una de les más belles obres arquiteutóniques)
• Karnak: complexu de templos, ampliaos mientres quinientos años, en Tebas, la capital del antiguu Exiptu dende l'Imperiu Mediu.
• Luxor: empecipiáu por Amenhotep III y ampliáu por Ramsés II, yera'l centru ceremonial del festival d'Opet.
• Abu Simbel: dos grandes templos (speos) de Ramsés II, al sur d'Exiptu, na ribera occidental del ríu Nilu.
• Abidos: templos de Sethy I y Ramsés II. Llugar de veneración de los primeros faraones, con un gran complexu funerariu.
• El Ramesseum, templu conmemorativo de Ramsés II, al pie de la necrópolis tebana; l'edificiu principal dedicar al cultu funerariu.
• Medinet Habu: templu conmemorativo de Ramsés III. Complexu de templos fechaos dende l'Imperiu Nuevu.
• Edfu: templu ptolemaicu asitiáu ente Asuán y Luxor.
• Dendera: complexu del templos. L'edificiu principal ye'l templu de Hathor.
• Kom Ombo: templu de la rexón que controló les rutes comerciales dende Nubia al Alto Exiptu.
• Isla de File: templu d'Isis (Ast), construyíu na dómina ptolemaica.

Ver tamién

• Antiguu Exiptu
• Atonismo

Bibliografía

• Budge, E. A. Wallis: El llibru exipciu de los muertos. Málaga: Editorial Siriu, 2007. ISBN 978-84-7808-532-3
• Hornung, Erik: L'unu y los múltiples. Concepciones exipcies de la divinidá. Madrid: Trotta, 1999. ISBN 978-84-8164-242-1.
• Lara Peinado, Federico: Llibru de los Muertos [1989]. Madrid: Tecnos, 5ª edición, 2009. ISBN 978-84-309-4804-8.
• Naydler, Jeremy: El templu del cosmos. Madrid: Siruela, 2003. ISBN 978-84-7844-726-8.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Mitoloxía exipciana.

• Datos: Q205740
• Multimedia: Egyptian mythology