Carreño
Carreño ye un conceyu asturianu. Llenda al oeste con Corvera, con Gozón, al norte, col Mar Cantábricu y con Xixón al este y al sur. Forma, xunto al conceyu vecín de Gozón, la Mancomunidá del Cabu Peñes. Cunta con una población de 10.963 habitantes (INE, 2011).
| Carreño | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Alministración | |||||
| País |  España | ||||
| Autonomía |  Principáu d'Asturies | ||||
| Provincia | Provincia d'Asturies | ||||
| Partíu xudicial | Xixón | ||||
| Tipu d'entidá | conceyu | ||||
| Capital | Candás | ||||
| Alcaldesa de Carreño | Amelia Fernández López | ||||
| Nome oficial | Carreño (es) | ||||
| Xeografía | |||||
| Coordenaes | 43°33′06″N 5°47′22″W / 43.5516°N 5.7894°O | ||||
 | |||||
| Superficie | 66.7 km² | ||||
| Llenda con | Corvera, Xixón y Gozón | ||||
| Altitú media | 0 m | ||||
| Demografía | |||||
| Población | 10 177 hab. (2023) | ||||
| Densidá | 152,58 hab/km² | ||||
| Viviendes | 4429 (2011) | ||||
| Más información | |||||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||||
| ayto-carreno.es | |||||
 | |||||
Nun ye un conceyu accidentáu, pero si poseye una serie de llombes que treviesen el conceyu d'oeste a este y que formen cinco valles.
Historia
editarLos primeros restos humanos tienen una antigüedá de 100.000 años, afayaos na ensenada cercana de Bañugues, nel conceyu de Gozón. Del Paleolíticu Superior hai restos prieto de Perlora na Cueva Escura, de la que se fizo un estudiu qu'ofreció materiales de la época solutrense y magdaleniense.
De la época megalítica, alcuéntrense restos n'El Monte Areo, y restos tumbulares que tienen una edá cronolóxica del 3.000 enantes de Cristu, con gran cantidá de restos fúnebres.
Na Edá del Bronce, atopáronse dos brueses, una procedente de Perlora y otra del Castru de la Barrera, esti últimu de la cultura castreña, ya qu'a títulu orientativu créyese que per esta zona habitaba'l pueblu Ástur.
De la época de la romanización, hai pocos restos. Únicamente los llocalizados en Coyanca y varies decenes de monedes de les que namás se conserven siete áureos acuñaos y la Torre de Yebio de dubiosa arquiteutura romana, son tolos restos alcontrados. Nun se vuelve a tener información hasta los sieglos posteriores.
Edá Media y Moderna
editarPela Edá Media, el conceyu de Carreño perteneció a les tierres de Gauzón y dempués integróse nel alfoz d'Avilés, pero nun foi hasta'l sieglu XIII, cuando'l conceyu de Carreño foi reconocíu como territoriu autónomu y dotáu d'una puebla. Esta autonomía nun duraría muncho dao que Fernandu IV, da al conceyu d'Avilés una serie de tierres ente les que taben les de Carreño, siendo la so capacidá llimitada frente a les decisiones d'Avilés.
Sí hai que dicir, que Carreño foi siempres de realengu, ensin dependencia de señoríos y tuvo representáu nes Xuntes Xenerales del Principáu de magar los sieglos XIV y XV, tando integráu nel partíu llamáu d'Avilés, anque esto nun quier dicir que nes sos tierres nun esistiere aristocracia llocal.
Nos sieglos XV y XVI, la villa de Candás yá tien un reconocíu tráficu portuariu y pesqueru, asina nel sieglu XVI, fáense les reformes del puertu nel que participa Juan Cerecedo, mayestru d'obres de la Catedral d'Uviéu. Nel XVII, yá la villa de Candás entamar a ser un noyu de población destacáu, cuntando con un mayestru, un ciruxanu, etc.
Nun ye hasta'l sieglu XVII, cuando algama la so emancipación definitiva del alfoz avilesín, mercando'l conceyu de Carreño a l'abadía de Santa María d'Arbás del Puertu, el so cotu d'Overiz, convirtiéndose nun conceyu autónomu y unificáu como lu conocemos anguaño.
Nel sieglu XVIII, hai una gran actividá portuaria d'astilleros pa la construcción y reparación de barcos. Hai que tener en cuenta que Candás yera un importante puertu pesqueru. Nel pie del monte San Sebastián, taba la fábrica coles calderes pa derritir la grasa de les ballenes. Nesti sieglu únense les cofradíes de pescadores de Nuesa Siñora del Carme y les Ánimes del Purgatoriu. Fáense nuevos arranchos nel puertu y instálense los cañones nel cuguruezu de San Antonio pa la defensa de la villa. Nesti sieglu ye cuando toles funciones alministratives centralícense nes cases consistoriales de Candás.
Sieglu XIX endelantre
editarNel sieglu XIX, cola guerra peninsular, Carreño contribuirá con un reximientu de Candás y Lluanco, pero cola derrota de la ponte de San Sebastián d'Avilés, cayerá toa esta zona. De magar entós la so población cadecerá espolios y llaceries, hasta'l final de la invasión. Pel trieniu lliberal el conceyu dixebrárase en trés conceyos, con capitales en Candás, Quimarán y Tamón, anque esta situación nun duró munchu tiempu.
La última parte del sieglu XIX y l'empiezu del XX, trayerá un periodu de fondes tresformaciones. Ábrense delles mines de fierro, numberoses industries conserveres, la fábrica de productos químicos d'Aboño o la inauguración de la llinia de ferrocarril. Pela guerra civil nun tuvo un papel protagonista, tol territoriu cayó en bloque en manes del bandu nacionalista. Tres la guerra, Carreño peracaba'l procesu de tresformación, convirtiéndose nún de los conceyos con mayor concentración industrial, pero hai que destacar la crisis progresiva nos decenios caberos, tanto del sector pesqueru como del industrial.
Xeografía
editar
Esti conceyu tien una población de 10.963 habitantes (INE 2011), la so capital ye la villa de Candás y los sos nucleos más poblados son: la villa de Candás, La Granda, La Matiella, La Rebollada y El Fondo.
Alcuéntrase a una distancia de la capital d'Asturies de 35 quilómetros, tando bien comunicáu colos principales nucleos urbanos del país al traviés de l'autopista “Y”. Cunta tamién con varies carreteres autonómiques y comarcales.
Esti conceyu nun tien grandes altures, la so cota máxima ta n'El Monte Areo al sur con una altura de 264 metros, dalgunos accidentes llitorales de Carreño son el cabu de San Antonio y les puntes de Picu Castiellu y El Cuernu. De les sos ensenaes cabe destacar les del puertu de Candás, la de Xivares y Perán. Ente les llombes dispónense cinco valles fermosos, tomando toos ellos direición este-oeste.
La vexetación más abondosa en tol conceyu ye l'ocalitu, anque tamién hai castañales y carbayos. Hai bayura de mazana, de les sos pumaraes sal una mazana mui afayadizo pa la sidra. Esti conceyu tamién tien una rica variedá d'animales como raposos, llóndrigues, melandros, fuines y unes 180 especies diferentes d'aves marines y migratories.
Parroquies
editar
El conceyu de Carreño ta formáu por 12 parroquies:
| Nᵘ | Nome | Superficie (km²) |
% superficie Carreño |
Población | % población Carreño |
Densidá (hab./km²)
|
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Albandi | 1,82 | 27,2927,29% | 663, 668 | 6521,256521,25% | Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu. |
| 2 | Ambás | n/d | 208 | 2,042,04% | Error d'espresión: Operador round inesperáu | |
| 3 | Candás | 2,21 | 33,1333,13% | 7193, 7062 | 706 859,21706 859,21% | Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu. |
| 4 | Carrió | 2,31 | 34,6334,63% | 138, 122 | 1357,21357,2% | Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu. |
| 5 | Quimarán | n/d | 344 | 3,383,38% | Error d'espresión: Operador round inesperáu | |
| 6 | Llorgozana | n/d | 316 | 3,113,11% | Error d'espresión: Operador round inesperáu | |
| 7 | Perlora | n/d | 671 | 6,596,59% | Error d'espresión: Operador round inesperáu | |
| 8 | Prevera | 5,74 | 86,0686,06% | 192, 163 | 1888,211888,21% | Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu. |
| 9 | El Pieloro | n/d | 180 | 1,771,77% | Error d'espresión: Operador round inesperáu | |
| 10 | Priendes | n/d | 94 | 0,920,92% | Error d'espresión: Operador round inesperáu | |
| 11 | Tamón | n/d | 278 | 2,732,73% | Error d'espresión: Operador round inesperáu | |
| 12 | El Valle | n/d | 231 | 2,272,27% | Error d'espresión: Operador round inesperáu |
Evolución demográfica
editar| Gráfica de población de Carreño (Asturies) |
|---|
 |
Fonte: Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia
|
Los distintos nucleos de población del conceyu evolucionó de forma diferente. Asina mentes el conxuntu pierde población de contino, la so capital Candás presenta la situación inversa, con un aumentu constante nel númberu d'habitantes. Nel padrón municipal de 1996, Carreño tenía una población empadronada de 6.370 habitantes, pudiendo adicar qu'hasta 1981 el conceyu de Carreño nun fai más qu'aumentar la so población hasta los 12.000 habitantes, momentu nel que la situación cambia de rumbu escomenzando a decayer la cifra poblacional.
El crecimientu de la so capital nun valió pa sopiar les negatives consecuencies de la emigración de la población más moza, residente nes aries rurales, lo qu'orixina que la so estructura demográfica seya una de les más avieyaes d'Asturies.
Esta población moza emigra nel últimu terciu del sieglu XIX, teniendo especial predileición por Cuba y llueu Méxicu, Arxentina, Venezuela y Estaos Xuníos. Tuvo muncha menor incidencia la emigración haza países europeos.
Política
editarNel conceyu de Carreño, dende 1979, el partíu que más tiempu gobernó foi'l PSOE (ver llista d'alcaldes de Carreño). L'alcaldesa en funciones actual ye la socialista Amelia Fernández López que poseye'l cargu dende 2015.
| Partíu | 1979 | 1983 | 1987[1] | 1991[1] | 1995[1] | 1999[1] | 2003[1] | 2007[1] | 2011[2] | 2015[3] | 2019[4] | 2023[5] |
| PCA / IX / IX-BA / IX-BA-Los Verdes / IX-Los Verdes / IX-IAS / IX - Somos Carreño | 5 | 10 | 9 | 10 | 7 | 3 | 3 | 2 | 1 | 3 | 5 | 7 |
| BA / Somos Carreño | 1 | 4 | 2 | |||||||||
| AA / Andecha Car | 0 | 0 | 1 | 1 | ||||||||
| UNA | 0 | |||||||||||
| PAS-UNA / PAS / URAS-PAS | 0 | 0 | 0 | 1 | 0 | |||||||
| URAS | 3 | 1 | ||||||||||
| PSOE | 4 | 3 | 3 | 3 | 4 | 7 | 5 | 6 | 6 | 6 | 7 | 5 |
| CD / AP / PP | 1 | 4 | 2 | 3 | 5 | 4 | 3 | 4 | 4 | 4 | 3 | 4 |
| Vox | 0 | 1 | ||||||||||
| Foru Asturies | 2 | 0 | 0 | |||||||||
| UICA | 4 | 3 | 1 | |||||||||
| CA-UN | 1 | 0 | ||||||||||
| PCPE | 0 | 1 | 0 | |||||||||
| CAS | 1 | |||||||||||
| UCD / CDS | 5 | 0 | 3 | 1 | ||||||||
| Independientes | 2 | |||||||||||
| Total | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 |
Arte
editar
Esti conceyu tien un gran heriedu arquiteutónicu como pue adicase darréu:
- La ilesia de San Félix, construyida por Fruela II, de la so primera estructura queda la zona de la cabecera detrás del retablu barrocu y la muria occidental, onde s'abre una ventana con arcu de mediu puntu. El restu son de diferentes construcciones, como los cubos de la escalera de cascoxu que son medievales, o'l retablu del Cristu que ye barrocu. El templu actual ye neobarrocu, destaca la monumental fachada, rematada por un frontón y dos torres llaterales.
- La ilesia de Santa María de Llorgozana, de la so primitiva construcción románica namái conserva la portada occidental y una ventana na muria sur. La espadaña presenta un perfil medieval pero ye difícil de datar la so construcción. Tol templu reedifícase a finales del sieglu XIX.
- La ilesia de Santa María d'El Pieloro, ye Monumentu Histórico Artísticu del sieglu XIII, y ye d'estilu románicu tardíu. La ilesia ye d'una sola nave y planta rectangular. Ta realizada en mampostería y sillares nes corneyales. Les muries tán reforciaos con contrafuertes y con pequeñes saeteres que ye lo que reparte lluz a la ilesia. Nel so orixe la ilesia tenía trés portaes, la norte, la sur y la oeste. La norte, alcuéntrase tapiada. La sur ta formada por dos archivoltes que nun poseyen decoración. Y la que mayor interés destaca, ye la portada occidental que ye abocinada con trés archivoltes de mediu puntu arrodiaos por una chambrana. L'edificiu ye una meza de diferentes estilos. Asina nel sieglu XVII, volviéronse atapecer les naves y nel XVIII amiéstase la sacristía y el pórticu. La so última restauración realizóse en 1986.
- La ilesia parroquial d'Ambás ye del sieglu XVIII, l'edificiu foi remodeláu dempués de la guerra civil, faciendo una ilesia de llinies cencielles. La so estructura ye la de nave única, cabecera cuadrada, sacristía y pórticu con columnes. Carauterízase pola carencia de decoración.
- La ermida de San Antonio del sieglu XVI, foi costiada pol pueblu de Candás por acabar l'andancia de la peste. Ye una construcción cenciella en mampostería con nave única y cabecera. A la platea accédese per un arcu de trunfu.
- El palaciu d'Estrada Mora del sieglu XVIII, ye cenciellu, destacando los sillares llabraos nes corneyales y nos vanos. Carez de detais ornamentales. El palaciu tienu alredeor un parque con esculturrs contemporanies.
- La torre de Priendes, tien una situación estratéxica de los sieglos XIV y XV. Ye una tosca construcción cuadrada, construyida en sillería. Na fachada meridional sobre una puerta oxival hai una ventana, les otres fachaes disponen de saeteres.
- El centru d'Agricultores de Carreño, construyíu a principios del sieglu XX, tien un estilu típicu de l'arquiteutura industrial. Ye un edificiu de dos plantes, la baxa con trés puertes destinada al usu agrícola y la superior destinada pa xuntes y conceyos con amplies ventanes. Pa la so construcción utilízase la piedra artificial y pa la so decoración la cerámica esmaltao. Foi una obra costiada poles families indianes.
Economía
editar| Númberu de trabayadores | Tantu por cientu | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| TOTAL | 6.140 | 100 | |||
| Agricultura, ganadería y pesca | 212 | 3,45 | |||
| Industria | 2.791 | 45,46 | |||
| Construcción | 912 | 14,85 | |||
| Servicios | 2.225 | 36,24 | |||
| * Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2015, SADEI | |||||
| Usu | Superficie (km²) | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Tierres de llabrantíu | 3,93 | ||||
| Praderíes | 31,01 | ||||
| Terrenu forestal | 18,83 | ||||
| Otres superficies | 0,22 | ||||
| * Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2015, SADEI | |||||
| Ganaderíes de bovín | 188 | ||||
| Cabeces de ganáu bovín | 4.188 | ||||
| Cabeces de ganáu ovín | 284 | ||||
| Cabeces de ganáu cabrín | 82 | ||||
| Ganaderos con cuota llechera | 65 | ||||
| Quilos de cuota llechera | 13.725.300 | ||||
| Metros cúbicos de madera valtao | 56.484 | ||||
| * Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2015, SADEI | |||||
Fiestes
editarLes de más sonadía son:
- La fiesta con más sonadía del branu son les Xornaes Gastronómiques de la Sardina en Candás que se vienen celebrando dende l'añu 1969, data del primer festival, anguaño constitúin les fiestes grandes de la capital de Carreño, coincidiendo cola fiesta patronal de la llocalidá (San Félix). Esti festival suele desenrollaase del 28 de xunetu al 2 d'agostu, siendo'l 1 d'agostu día oficial del festival.
- El Santísimu Cristu de Candás celébrase en setiembre. La lleenda diz qu'un pescador alcontró la imaxe na mar. El día 14 tien llugar l'Alborada con estremaoss actos como la ufrienda floral y la participación de grupos folclóricos.
- Tien gran tradición la Selmana Santa candansina, na que los sos puntos centrales son el Cantar de la Salve Marinera y la Procesión del Alcuentru.
Otres fiestes son, el 16 de xunetu, El Carme del ((Valle carreño)), 25 de xunetu Santiago n'Albandi Y Santiago Ambás, primer domingu d'agostu San Xuan Bautista Tamón, el 6 d'agostu en Perlora el Salvador, y el 14 de setiembre la Virxe de los Remedios, patrona de Carreño, en Quimarán.
Personaxes Ilustres
editar- Antón de Marirreguera el primer escritor conocíu n'emplegar l'asturianu, ñació en Llorgozana a primeros del sieglu XVII.
- Enrique Rodríquez Cal Dacal II medayista olimpicu en pesu minimosca en boxéu.
- Carlos Benito González de Posada y Menéndez (1745-1831), historiador ilustráu (y que da nome a la biblioteca municipal).
- Antonio Rodríguez, Antón, (1911-1937), escultor, fenecíu pela Guerra Civil Española. Cunta con un muséu propiu en Candás.
- Pedro Braña, mayestru y compositor.
- Marino Busto García (1916-2005), escritor y Cronista Oficial de Carreño (1983-2005).
Deporte
editarLos deportes que tradicionalmente tuvieron más raigañu nel conceyu fueron el fútbol, de la mano del Candás CF y del desapaecíu Canijo y el piragüismu col Club Los Gorilas. Funciona como cantina de futbolistes el Club Victoria de Perlora hasta la categoría de xuveniles.
Carreño bastió amás varios deportistes d'élite a lo llargo del sieglu XX, ente los que cabría destacar al piragüista y medayista olímpicu Herminio Menéndez, al ciclista Vicente López Carril (que da nome al polideportivu municipal) y al futbolista internacional Julio Alberto Moreno.
Ver tamién
editarReferencies
editar- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 «Direición Xeneral de Política Interior». Archiváu dende l'orixinal, el 2020-11-14.
- ↑ «Eleiciones Llocales 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 2023-06-01.
- ↑ «Eleiciones Llocales 2015». Archiváu dende l'orixinal, el 2023-06-01.
- ↑ «Eleiciones Llocales 2019». Archiváu dende l'orixinal, el 2023-05-28.
- ↑ «Eleiciones Llocales 2023». Archiváu dende l'orixinal, el 2023-06-01.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Carreño.
Carreño n'OpenStreetMap.- Colexu Poeta Antón de Marirreguera (castellán)
- Colexu San Félix Archiváu 2005-01-10 en Wayback Machine (castellán)
