Idioma piamontés

El piamontés (piemontèis en piamontés, piemontese, pedemontano n'italianu) ye una llingua romance con más de 2 millones de falantes n'El Piamonte, nel noroeste d'Italia. El piamontés pertenez al grupu galoitaliano y ta rellacionáu seya coles Llingües romániques occidentales (en particular col francés y el occitanu), sía, sobremanera, coles otres llingües y dialeutos galoitalianos (o galu-italicos, según la clasificación Ethnologue) del norte d'Italia – lombardu (ínsubre y oróbico), emiliano-romañolo, ligur y venecianu – conocíos tamién como cisalpinos. Notos llingüistes (Einar Haugen, Hans Göbl, Helmut Lüdtke, George Bossong, Klaus Bochmann, Karl Gebhardt, Guiu Sobiela Caanitz, Gianrenzo P. Clivio) reconocen el piamontés como llingua independiente, anque n'Italia seya de cutiu consideráu, entá güei, como un dialeutu italianu y nun tien reconocencia oficial.

Piamontés 'Piemontèis'
Faláu en	Italia
Rexón	El Piamonte
Falantes	~2.000.000
Familia	Indoeuropéu   Itálicu     Romance       Occidental         Galoitalianu           Piamontés
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	ruque
ISO 639-3	pms
Estensión del piamontés

Mapa llingüísticu de la llingua piamontesa, en piamontés.

El piamontés yera la llingua primaria de los emigrantes que dexaron El Piamonte, nel periodu 1850-1950, escontra países como Francia, Arxentina, El Salvador, Hondures, Guatemala, Méxicu, Costa Rica y Uruguái.

Clasificación llingüística

• Indoeuropéu
  • Itálicu
    • Románicu
      • Románicu occidental
        • Cisalpín
          • Galo-italianu
            • Piamontés

Aspeutos históricos, sociales y culturales

Oríxenes

Los primeros documentos en llingua piamontesa, los Sermones subalpini, escribir nel sieglu XII, cuando la llingua yera entá asemeyada al llatín (nel testu altérnense amás partes escrites en vulgar piamontés con otres en llatín). El piamontés lliterariu desenvolver nos sieglos XVII y XVIII, pero nun tuvo l'ésitu lliterariu nin del italianu (llingua oficial de la rexón dende l'añu 1561) nin del francés (llingua oficial en Saboya y Valle d'Aosta y utilizada, col italianu, na corte ducal y depués real de Turín hasta la unificación d'Italia). Sicasí, la producción de la lliteratura en piamontés nun cesó nunca y entiende dellos xéneros, dende la poesía al teatru y dende les noveles a les obres científiques.

Situación actual

Como nel restu d'Italia, l'italianu ye predominante na comunicación de tolos díes y n'El Piamonte la casi totalidá de la población falar, de cutiu col piamontés (utilizáu en contestos informales) y con otros idiomes llocales, como'l provenzal y el francu-provenzal de los valles alpinos occidentales. El Reinu d'Italia nun favoreció l'emplegu de la llingua piamontesa, nin, darréu, facer la República italiana. Esta política tres la Segunda Guerra mundial deber en gran parte pa evitar la discriminación contra los numberosos inmigrantes procedentes del sur d'Italia que nun falaben el piamontés. La mayoría d'inmigrantes concentróse sobremanera nes grandes ciudaes, especialmente en Turín.

Na última década asistióse a la publicación de material didáctico pa los colexos, como tamién de revistes pal gran públicu. Tamién s'entamaron cursos pa los adultos que yá tán fora del sistema escolar pa recuperar el tiempu perdíu. Sicasí estos progresos, la situación actual del piamontés ye abondo grave, yá que, según una encuesta recién, nos postreros 150 años el porcentaxe de les persones que conocen la llingua escrita menguó a un 2% de los falantes nativos. Per otru llau, la mesma encuesta señaló que'l piamontés sigue siendo faláu por más de la metá de la población, xunto col italianu. Esta resultancia foi confirmáu por fontes fiables, qu'indiquen el númberu de los falantes ente 2 millones (Assimil) y 3 millones (Ethnologue), sobre una población de 4,2 millones d'habitantes. Los esfuercios pa llograr la reconocencia del piamontés como una de les llingües oficiales de los Xuegos Olímpicos d'iviernu 2006 de Turín nun tuvieron ésitu.

Reconocencia oficial

En 2004, el piamontés foi reconocíu como llingua rexonal d'El Piamonte pol parllamentu rexonal, pero ensin nenguna reconocencia pol gobiernu central italianu. En teoría, ye posible enseñar el piamontés a los neños del colexu, pero na práutica esto ye pocu frecuente.

Piamontés n'Arxentina

Decenes de miles d'arxentinos nativos tuvieron al piamontés como llingua madre, dende fines del sieglu XIX hasta la década de 1960, nes provincies de Santa Fe (centro oeste) y Córdoba (este). Yeren fíos, nietos o bisnietos d'inmigrantes europeos. Anguaño, miles d'arxentinos falen o entienden, en mayor o menor midida, el piamontés nesa zona. La mayoría tien más de 50 años.

Descripción llingüística

Ente les carauterístiques más notables de la llingua piamontesa pueden citase:

1. La presencia de pronomes verbales, que dan a la frase piamontesa la forma siguiente: (suxetu) + pronome verbal + verbu, como en el mio i von [yo voi]. Los pronomes verbales tán ausentes namái na forma imperativa y na "forma interrogativa piamontesa".
2. La forma aglutinante de los pronomes verbales, que pueden enguedeyase a les partícules dativas y locatives (a-i é [hai], i-j diso [yo dígo-y])
3. La forma interrogativa, qu'añade una partícula enclítica interrogativa a la fin de la forma verbal (Veus-to? [Quies?…])
4. La ausencia de númberos ordinales, cf. el castellán Alfonsu XII (dolce), a partir del númberu siete (asina que, pa "séptimu" dizse Col che a fà set [Aquello que fai siete])
5. La co-presencia de tres interjección afirmatives (esto ye, de tres modos pa dicir "sí"): Si, sè (de la forma llatina sic est, como n'italianu); É (de la forma llatina est, como nel portugués); Òj (de la forma llatina hoc est, como n'Occitanu, o acasu illud est, como en francoprovenzal, y en francés)
6. La ausencia del soníu "ch" [ʃ] (como nel francés champ 'campu' o como'l soníu representáu por "sh" n'inglés o por "x" en toles llingües ibériques menos el castellán, cf. gallegu y catalán caixa 'caxa'), remplazado de normal por [s].
7. La presencia de la combinación gráfica S-C (pronunciada como en los chinos)
8. La presencia del soníu N- (pronunciáu como la terminación del xerundiu inglés "going"), que de normal preciede una vocal, como en lun-a [lluna]
9. La presencia de la sesta vocal piamontesa Ë [ə], una vocal "neutru" (vocal central media) que correspuende a -y final en francés.
10. La ausencia de l'alternanza fonolóxica qu'esiste n'italianu ente les consonantes curties (simples) y les consonantes llargues (dobles), por casu, it. fata [fada] y fatta [fecha].
11. La presencia del soníu Ë protéticu, que s'interpon cuando dos consonantes atópense creando una combinación de pronunciación difícil. Por casu, stèila 'estrella' vuélvese set ëstèile [siete estrelles].

El piamontés tien dellos dialeutos, dalgunos abondo distintos de la "koiné" rexonal. Les variaciones inclúin non yá variaciones con al respective de la gramática lliteraria, sinón tamién una gran variedá léxica yá que zones diverses caltienen pallabres d'orixe xermánica heredaes de les llingües de los francos o de los lombardos. Esisten tamién aportaciones léxiques de delles llingües, inclusive de les llingües magrebines, pero la mayoría de les aportaciones más recién vienen de Francia.

"El padre'l nuesu" en piamontés

El primer testu ta en piamontés, el segundu en francés y el terceru n'asturianu.

Nòstr pare, ch'it ses ant ij Cej, che tò nòm, sia santificà, ch'a ven-a tò regn, ch'a toa volontà, sia fasa come 'n cel parèj an tèrra. Dane ancheuj nòstr pan cotidian, e përdon-ne ij nòstri débit, come noi i-j përdonoma ai nòstri debitor. E nos fane nen tombé an tentassion, ma liber-ne dal mal, amen.

Notre père qui es dans les cieux, que ton nom soit sanctifié, vienne ton règne, que ta volonté soit faite, sur terre comme au ciel. Donne-nous notre pain quotidien et pardonner nos dettes, comment nous pardonnons à nos débiteurs. Ne nous fais pas tomber tomber dans la tentation, mais délivre-nous du mal, amen

Padre nuesu que tas nos cielos, que seya santificáu'l to nome, que venga a nós el to reinu, que se faiga la to voluntá, asina nel cielu como na tierra. Danos el pan el nuesu d'acaldía, y perdona les nueses deldes, como nós perdonamos a los nuesos deldores. Nun nos dexes cayer en tentación, pero llíbranos del mal, amén.

Alfabetu

El piamontés escribise con una variedá del alfabetu llatín. Les lletres, xunto colos sos equivalentes IPA amosar na siguiente tabla.

Lletra o diágrafu	Fonemes
A, a	/a/ /ɑ/
B, b	/b/
C, c	/k/ antes de a, o, u, /t͡ʃ/ antes de e o i
CH, ch	/k/
D, d	/d/
E, e	/e/ /ɛ/
Ë, ë	/ə/
EU, eu	/ø/ como'l diagrafu eu del francés
F, f	/f/
G, g	/g/ antes de a, o, u /ʒ/ antes de e o i
GN, gn	/ɲ/ igual que la ñ
GLI, gli	/ʎ/ como la ll del asturianu
H, h	ye muda
I, i	/i/
J, j	/j/ como la y
L, l	/l/
M, m	/m/
N, n	/n/ /ŋ/
O, o	/u/ /ʊ/ si la pallabra lleva acentu grave /ɔ/
P, p	/p/
Q, q	/kw/
R, r	/r/ /ɺ/
S, s	/s/ /z/
S-C, s-c	/s-t͡ʃ/
T, t	/t/
U, u	/y/ como la u del francés
V, v	/v/, en algunos casos /u/
Z, z	/z/ /s/

Similitudes léxiques entre el piamontés y el francés y sos diferencies con el italianu

Piamontés	Francés	Italianu	Asturianu
Aleman	allemand	tedesco	alemán
Abimé	abimer	sommergere	inundación
Adress	adresse	indirizzo	direición
Amusé	amuser	divertire	divertir
Ambrassé	embrasser	abbracciare	abrazar
Anlevé	enlever	allevare	aparear
Anviron	environ	circa	unos
Antamné	entamer	incominciare	entamar
Anvìa	envie	voglia	desear
Apress	après	dopo	depués
Appelé	appeler	ciamare	llamar
Anch'euj	aujourd'hui	oggi	güei
Aragn	araignée	ragno	araña
Arlev	relève	ricambio	recambiu
Arsòrt	ressort	molla	primavera
Articiòch	artichaut	carciofo	alcachofa
As	as	hanno	tienen
Asard	hasard	oportunità	oportunidá
Atrapé	attraper	cattura	atrapar
Assiëtta	assiette	piatto	platu
Assè	assez	abbastanza	suficiente
Bajé	bailler	sbadigliare	baillar
Beceria	boucherie	macelleria	carnicería
Bërgé	berger	pastore	pastor
Biso	bijou	gioiello	xoya
Blaga	blague	scherzo	chancia
But	but	scopo	propósitu
Boita	boîte	scatola	caxa
Bòsch	bois	legno	madera
Brisé	briser	rompere	pausa
Bogé	bouger	muovere	mover
Bonet	bonnet	cappello	sombreru
Bòneur	bonheur	felicità	felicidá
Car	car	perché	porque
Cassé	casser	rompere	pausa
Camion	camion	autocarro	camión
Campé	camper	buttare	acampar
Cadò	cadeau	regalo	regalu
Cadrega	châise	sedia	cadril
Caté	acheter	comprare	comprar/mercar
Chité	quitter	lasciare	dexar
Chèna	chaîne	catena	cadena
Ciat	chat	gatto	gatu/muxín/muxu
Ciòfeur	chauffeur	autista	xofer
Ciar	char	carro	carruaxe
Clavié	clavier	tastiera	tecláu
Còfro	coffre	forziere	cofre/arca
Còrbeila	corbeille	cesto	cestu
Cress	crèche	asilo nido	trubiecu
Cogé	coucher	coricare	atapecer
Complent	complaint	lamentazione	llamentu
Danger	danger	pericolo	peligru
Darmage	dommage	danno	dañu
Dëscrocé	décrocher	sganciare	desenganchar
Dësrangé	déranger	disturbare	cafiar
Degrò	degré	grado	gráu
Dont	dont	di cui/del quale	de los cualos
Dròlo	drôle	strano	estrañu
Drapò	drapeau	bandiera	bandera
Scran	écran	schermo	pantalla
Euvra	œuvre	opera	ópera
Eva	eau	acqua	agua
Fat	fade	insipido	ensin sabor
Fasson	façon	modo	manera/mou/xeitu
Folar	foulard	fazzoletto da collo	bufanda
Fusëtta	fusée	missile	misil
Lapìn	lapin	coniglio	coneyu
Lingeria	lingerie	biancheria	llencería
Logé	loger	alloggiare	acomodar/agustar
Gravé	graver	imprimere	imprentar/imprimir
Grimassa	grimace	smorfia	visaxe
Lerma	larme	lacrima	llárima
Lésa	luge	slitta	trinéu
Madama	madame	signora	señora
Marié	marier	sposare	casase
Mois	mois	mese	mes
Menage	menage	gestione	xestión
Mersi	merci	grazie	gracies
Minusié	menuisier	falegname	carpinteru
Mitoné	mitonner	cuocere a fuoco lento	cocinar a poco fueu
Miroj	miroir	specchio	espeyu
Meison	maison	casa	casa
Mucioar	mouchoir	fazzoletto	pañuelu
Monsù	monsieur	signore	señor
Mojen	moyen	mezzo	mediu
Monté	monter	salire	montar
Mossé	mousser	spumare	espluma
Mòt	mot	parola	pallabra
Novod	neveu	nipote	nietu
Parpajon	papillon	farfalla	caparina
Partagé	partager	spartire	compartir
Parèj	pareil	così	como
Papé	papier	carta	papel
Pie	pie	gazza ladra	pie
Planeur	planeur	aliante	planiador
Plent	plainte	querela	quexa
Poas	pois	pisello	arbeyos
Pom	pomme	mela	mazana
Possé	pousser	spingere	emburriu/puxu
Pròce	proche	vicino	próximu
Ój	oui	se	sí
Ordinator	ordinateur	computer	ordenador
Òrange	orange	arancione	naranxa
Reinura	rayure	graffio	rascuñu
Rangé	arranger	aggiustare	iguar
Ravin	ravin	burrone	desbentíu/ribayu
Regret	regret	dispiacere	ofiensa
Rèid	raid	rigido	ríxidu
Ridò	rideau	tenda	cortina
Sabòt	sabot	zoccolo	pezuña
Sagrin	chagrin	preoccupazione	esmolición
Sapin	sapin	abete	abetu
Siresa	cerise	ciliegia	cereza
Salòp	sale	sporco	puercu
Spurì	pourri	appassito	podre
Soagné	soigner	curare	curar/sanar
Seurte	sortir	uscire	colar/salir
Stropo	troupeau	gregge	arrebañó/rañó
Stagera	étagere	scaffale	estante
Sombr	sombre	scuro	escuru
Tasté	tâter	assaggiare	sentir
Toit	toit	tetto	teyáy
Tisòire	cisoire	forbici	tisoria
Tramblé	trembler	tremare	solmenar
Travajé	travailler	lavorare	trabayar
Tricoté	tricoter	lavorare a maglia	texer
Tombé	tomber	cadere	cayer
Utiss	outil	attrezzo	ferramienta
Vila	ville	località	llocalidá
Vitur	voiture	auto	auto
Zibié	gibier	selvaggina	xuegu

Referencies

Bibliografía

• F.Rubat Borel, M. Toscu, V. Bertolino: Il Piemontese in Tasca(cursu elemental y guía de conversación en llingua piamontesa, publicáu por Assimil Italia, sucursal italiana d'Assimil, la editora francesa más importante de cursos de llingua) en 2006. ISBN 88-86968-54-X.

Enllaces esternos

• Consulta la edición de Wikipedia n'idioma piamontés.
• É - afermativ piemontèis La revista piamontesa de mayor espardimientu en llinia *

Piemont Viv Una llista de corréu utilizada a nivel mundial por falantes de llingua materna piamontesa p'atopase y socializar

• Website in Piedmontese redactor Guido Dematteis, que contién informaciones sobre la llingua, poesíes, estudios científicos de física, cuentos y tamién una novela completa, The King of Elfland's Daughter de Lord Dunsany, traducíu al piamontés
• Piedmontese: Hestoria, Gramática, Sintaxis, Vocabulariu *

Lalinguapiemontese.net Cursu de piamontés en llinia pa italofalantes, francofalantes, anglofalantes ya hispanofalantes, con exercicios y pruebes

• Arbut - Ël piemontèis a scòla Un programa pa la enseñanza del piamontés nos colexos
• Piemunteis.it
• L'himnu de Miramar” (Córdoba, Arxentina), en piamontés y con una puesta de película

• Datos: Q15085
• Multimedia: Piedmontese language