Monarca

El monarca ye'l xefe d'Estáu d'un país que'l so sistema de gobiernu recibe'l nome de monarquía. Puede ser xefe d'una etnia (zulús, maorís, etc.) o d'un país (46 Estaos o Instituciones elevaes a la categoría d'Estáu -Orde de Malta-, reconocíes pola ONX). Unu d'esi xefes d'Estáu, en concretu, la reina del Reinu Xuníu ostenta'l papel de cabeza de la Mancomunidá de Naciones, organización que comparte llazos históricos col Reinu Xuníu. Quitando unos pocoñín de casos, que son escoyíos por un cónclave (Ciudá del Vaticanu), asamblea (Orde de Malta), por decisión papal (copríncipe eclesiásticu d'Andorra) o por eleición democrática del pueblu francés (presidente de Francia y copríncipe d'Andorra), tal que señala la Constitución d'esti Estáu pirenaicu, ye un títulu hereditariu y, en principiu, vitaliciu (de nuevu, la esceición marcar los copríncipes d'Andorra).

Anque tradicionalmente actuaron como autócrates (nel sentíu d'exercer por sigo sola l'autoridá suprema d'un Estáu, casu del emperador o zar de Rusia, tamién pudieron ser figures de calter ceremonial ensin nengún poder real (casu del emperador de Xapón), col poder acutáu a los sos territorios patrimoniales (casu del emperador del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu o'l rei de Francia na Edá Media primero qu'estendiera la so autoridá a la totalidá del país), o con unos poderes más o menos llindaos por una constitución, y nesi casu fálase de monarca constitucional (casu del estatúder nos Países Baxos, el rei d'España o'l rei d'Inglaterra).

Habiendo estáu estendíos por casi tol globu, l'orixe de los distintos rexímenes monárquicos ye dacuando un tanto inciertu, sobremanera pola antigüedá de munchos d'ellos y pola falta de fontes relevantes que lo refieran; nestos casos, ye relativamente común que la monarquía acomuñar a dalguna lleenda de calter míticu, usualmente acomuñada a una intervención divina, (casu del emperador en Xapón, supuestu descendiente de la diosa Amaterasu; y tamién de los emperadores xunetu-claudios de Roma, que dicíen baxar de la diosa Venus). En munchos otros casos, esisten abondoses fontes documentales que describen l'apaición de la monarquía, como por casu nel advenimiento del réxime imperial romanu y del so direutu descendiente'l Imperiu bizantín, nel establecimientu del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu. De toes formes, dientro del contestu de les monarquíes cristianes (que van dende'l Baxu Imperiu romanu y l'Imperiu bizantín hasta los reis de Francia, Inglaterra, Austria, España, ente otres) estendióse como fuera na Edá Antigua, a manera de xustificar el réxime, el conceutu de monarquía divina, en virtú del cual el rei ser pola gracia de Dios (derechu divín de los reis), lo cual confería un calter sagráu a la monarquía. Conceutos asemeyaos emplegar nel Imperiu chinu, onde l'emperador (el 'Fíu del Cielu'), ostentaba'l llamáu "mandatu del Cielu", que lo habilitaba pa gobernar.

La monarquía ye mayoritariamente hereditaria y presuntamente perpetua, sacante en casos escepcionales como na Ciudá del Vaticanu, onde'l monarca ye un pontífiz escoyíu por inspiración divina, por un grupu zarráu de persones que conformen el Colexu Cardenaliciu. La manera d'heriedu más común foi de padres a fíos, per llinia paterna; les monarquíes matrilineales fueron daqué escepcional. En delles dinastíes, les muyeres pudieron gobernar, bien porque nun hubiera nengún hermanu home, bien porque elles fueren les primoxénites; ello, sicasí, dependía de les tradiciones de la mesma dinastía: por casu, la dinastía Capeto de Francia, rexir pola Llei Sálica que torgaba gobernar a les muyeres, ente que la Casa de Trastámara de Castiella nun lo faía, y delles muyeres pudieron llegar al poder.

Los monarques pueden recibir distintos títulos, como rei / reina, emperador / emperatriz, gran duque / gran duquesa, príncipe/princesa, papa (con dignidá relixosa), escasamente denominar caudiellu; en delles civilizaciones americanes cacique (sobremanera de calter tribal), pishin (nes cultures mayes), inca (nel Imperiu inca). Esisten amás términos específicos pa los monarques de dellos estaos, derivaos de los idiomes llocales o d'adaptaciones llingüístiques, como zar (de Rusia, de Bulgaria), faraón (d'Exiptu), sah (de Persia), kan (o khan, pa los pueblos tártaros). Los monarques de los estaos gobernaos pola llei islámica yeren llamaos sultanes, y si taben investidos de la suprema autoridá relixosa, califa (que significa daqué según "representante del profeta" o comendador de los creyentes). Na antigua Grecia, los monarques recibíen el títulu de tiranu o basileo; esti postreru foi retomáu polos emperadores bizantinos. Los términos príncipe y princesa provienen del llatín princeps, primer ciudadanu; foi'l títulu emplegáu mientres l'Altu Imperiu romanu polos emperadores (de la mesma, emperador vien del llatín imperator, títulu militar equivalente a "soberanu" o xefe del Exércitu). Dellos monarques soberanos, sobremanera d'Italia, caltuvieron el títulu de príncipe, y en ciertos países como en Francia foi emplegáu como títulu nobiliariu; n'otros casos destinar a los fíos, descendientes o herederos del monarca (príncipe d'Asturies, príncipe de Gales, príncipe d'Orange, ente otros). Nótese qu'en dellos países europeos, asiáticos y africanos un "rei" ye'l xefe d'Estáu d'una nación estáu, pero n'otros países, el rei pue que sía'l xefe d'una tribu, y que nun se correspuenda con un Estáu independiente.

D'antiguo, y entá en delles naciones monárquiques actuales, solíen atribuyise al monarca, poderes divinos (por casu, los monarques unxíos d'Israel, ya Inglaterra o Francia, supuestamente podíen curar a los enfermos imponiendo les manes), como una amosanza de que yeren escoyíos o unviaos de Dios pa gobernar.

Orixe del términu

La pallabra monarca, en llatín monarcha, provién de la griega μονάρχης, monárkhēs (de monos, μόνος, "unu/singular", y ἄρχω, árkhō, "gobernar" (compárese con archon, ἄρχων, "liderar/gobernar/mandar")) la cual referíase a un solu gobernante absolutu, siquier nominalmente falando.

Pela so parte el términu “rei” nel asturianu modernu deriva del llatín “rex” con igual significáu, y de forma análoga la pallabra “reino” del llatín “regnum”. Toes estes provienen de la mesma del raigañu indoeuropea “reg” que significa rexir o gobernar amás de referir al llau derechu o rectu del cuerpu, razón pola cual caltiénse na etimoloxía del términu pa diestru de delles llingües xermániques.

N'hebréu el términu pa rei ye mé·lekj. Unu de los monarques más antiguos, Nemrod, ye mentáu pola biblia (Gé 10:8-12.) y numberoses tradiciones antigües.^[1]

Socesión

Salón del Tronu del Palaciu Real de Madrid.

El sistema de socesión al tronu nun ye igual en toles monarquíes. Tradicionalmente, lo más común ye que'l socesor d'un rei sía'l so fíu primoxénitu masculín; en casu de que nun los tuviera, asocedería-y la so fía mayor o dalgún familiar de sexu masculín, dependiendo de si la monarquía dexa a les muyeres reinar, ya inclusive que la socesión pase por una caña femenina del llinaxe.

Delles monarquíes abolieron esta preferencia polos homes, y ye el fíu primoxénitu del monarca, home o muyer, quien asocede al rei.

N'España, foi abolida en 1830 la llei sálica que torgaba reinar a les muyeres, pero sigue esistiendo una preferencia polos homes na socesión al tronu. Felipe VI asocedió al rei Xuan Carlos I, a pesar de tener dos hermanes mayores qu'él.

Tamién esistieron dalgunos monarques electos, como los papes, los reis de Polonia, y dictadores que se declararon líderes d'una monarquía autoproclamada.^[2]