Yereván

Yereván
flag of Yerevan (en)	Seal of Yerevan (en)
Alministración
País	Armenia
Tipu d'entidá	ciudad o pueblo de Armenia (es)
Cabezaleru/a del gobiernu	Tigran Avinyan
Nome oficial	Երևան (hy)
Nome llocal	Երևան (hy)
Códigu postal	0001–0099
Xeografía
Coordenaes	40°10′53″N 44°30′52″E / 40.1814°N 44.5144°E
	Yereván Yereván (Armenia)
Superficie	227 km²
Altitú	987 m
Demografía
Población	1 052 754 hab. (2022)
Porcentaxe	35.92% de Armenia
Densidá	4637,68 hab/km²
Más información
Fundación	782 edC
Prefixu telefónicu	10
Estaya horaria	UTC+04:00
Llocalidaes hermaniaes	Carrara, Antananarivu, Cambridge, Marsella, Isfahán, Odesa, Tblisi, Beirut, Damascu, Montreal, Buenos Aires, Bratislava, São Paulo, Quixináu, Rostov del Don, Los Angeles, Venecia, Moscú, San Petersburgu, Volgográu, Lyon, Kiev, Atenes, Minsk, Podgorica, Sofía, Delhi, Rio de Janeiro, Kaliningráu, Amán, Shanghai, Niza, Riga, Novosibirsk, Tallín, Janti-Mansisk, Stávropol, Florencia, Nueva Delhi, Belváros-Lipótváros (es) , Krasnodar, Teḥrán y Astaná
	yerevan.am

Yereván^[3] (n'armeniu: Երևան o Երեւան) ye la capital d'Armenia,^[4] y la mayor ciudá del país. La so superficie ye de 227 km², siendo una división alministrativa especial, distinta a los marzes (մարզեր) en que s'estrema'l país.^[5] Trátase d'una ciudá fundada nel añu 782 e.C. al oeste de lo que güei ye Armenia, nel estremu oriental de la llanura del monte Ararat y a la vera del ríu Hrazdan. Dempués de la Primer Guerra Mundial convirtióse na capital de la República Democrática d'Armenia y aumentó la so población cola llegada de cientos de sobrevivientes del xenocidiu armeniu, espandiéndose entá más nel sieglu XX al convertise en capital d'una de les quince Repúbliques de la XRSS, la RSS d'Armenia. D'esta manera, la pequeña ciudá tresformare nuna de les más importantes de la rexón, sede de les más importantes asociaciones culturales, artístiques ya industriales del país, amás de les polítiques, y bas d'una estensa rede de víes ferriales, según el nuedu de comerciu de productos agrícoles.

En 2003, la población de la ciudá envalorare en 1.091.235 habitantes,^[6]^[7] pa un total de 1.245.700 habitantes añadiendo l'área metropolitana;^[6]^[8] conformando'l 42% de la población armenia, siguida por Gyumri, con una población de 150.917 habitantes.^[6]

La historia de Yerevan remonta'l sieglu VIII e.C., cola fundación de la fortaleza urartiana d'Erebuni nel añu 782 ANE. Progresivamente, el nome Erebuni evolucionó nel idioma armeniu ente'l s. V o'l IV ANE, modificando la lletra "b" nel nome, hasta convertise en "v".^[9]

Cunta con universidá propia, Academia de Ciencies, la Galería Nacional d'Armenia, el Muséu d'Historia d'Armenia y diverses biblioteques públiques. Na ciudá esisten les ruines d'una fortaleza urartiana d'unos 3000 años d'antigüedá. Ente los edificios importantes destaquen la Catedral, el Mercáu y la Ópera. El so aeropuertu ta asitiáu en Zvartnots.

Yerevan foi designada Capital Mundial del Llibru pal 2012 pola UNESCO.

Etimoloxía y símbolos nacionales

L'orixe del nome de la ciudá de Yerevan provién de la fortaleza d'Erebuni (del reinu d'Urartu), construyíu xunto al centru de la ciudá y anguaño en ruines. Foi nel so momentu una de les principales ciudaes urartianes. Amás, unu de los dolce distritos d'Yerevan llámase Erebuni.^[10]

El principal símbolu de la ciudá de Yerevan ye, evidentemente, el Monte Ararat, visible en clima favorable dende cualesquier parte de la ciudá. Tamién ta representáu nel so escudu d'armes, au tamién ye goyable como símbolu'l lleón coronáu^[11] yá utilizáu pola República d'Armenia. Esti símbolu representa'l reinu d'Armenia que se remonta al primer rei del Reinu armeniu de Cilicia, Lleón I d'Armenia. El nome vien de Leo, el lleón, en llatín. Ye, primero de too, el símbolu heráldicu más frecuente n'Oriente y Oicidente, y reflexa la fuercia y maxestuosidad.

El lleón Levon, y tolos reis de la dinastía roupénide, apreséntense cola corona y col cetru na pierna derecha, nel centru del pechu un diseñu del Monte Ararat, caminando a cuatro pates, el xefe de frente.^[12] En contraste colos símbolos oicidentales, onde'l lleón ta representada de pies (nel sieglu XIII, Armenia ta mirando escontra l'Oicidente romanu, llévase'l lleón de pies y de perfil).

Dende 2004, Yerevan tien un himnu nacional, Erépouni-Yerevan, escritu por Barouïr Sévag y compuestu por Y. Hovhannissian, depués d'una escoyeta nun concursu pa representar la ciudá, y una bandera, sobre la bas del escudu d'armes de la ciudá.^[13] La bandera incorpora l'escudu col lleón, sobre un fondu blancu, arrodiáu de dolce pequeños triángulos de color bermeyu que representen les 12 socesives capitales d'Armenia.

Historia

Historia antigua

La ruines de la Fortaleza d'Erebuni, que foi construyida pol rei Argišti nel añu 782 e.C.

L'antigüedá de Yereván ta acreditada por un cercu del rei d'Urartu Argishti I que menta la fundación de la fortaleza de Erebouni nel añu 782 e.C., pa sirvir como fuerte y ciudadela de proteición contra los ataques que procedíen del norte d'El Cáucasu. Yereván ye, pos, una de les más antigües ciudaes nel mundu. Ente'l los sieglos VI y IV e.C., Yereván foi unu de los principales centros de la Dinastía Aqueménida. Nel añu 585 e.C., la fortaleza de Teishebaini (Karmir Blur), trenta milles al norte de Yereván, foi destruyida polos escites.

El nome de Yereván ye usáu dende'l sieglu VII a. C baxu dominiu de los perses. Siguió polo xeneral el destín d'Armenia, y foi apostada por romanos, perses y partos, hasta que pasó a dominiu musulmán, y de socesives dinastíes rexonales.

Yereván en 1796.

Nes guerres turcu-perses, la ciudá camudó de manes catorce vegaes ente 1513 y 1737. En 1604, en virtú de la orde d'Abás el Grande, decenes de miles d'armenios (incluyíos los ciudadanos de Yereván) fueron deportaos a Persia. De resultes d'ello, la población de Yereván convirtiérase nel 80 per cientu musulmanes y el 20 per cientu armenios. Mientres la década de 1670, el francés Jean Chardin visitó Yereván y dio una descripción de la ciudá nos sos Viaxes de Chardin Cavalier en Transcaucasia en 1672-1673. El 7 de xunu de 1679, un devastador terremotu afaró la ciudá.

A partir de 1747, la ciudá formó parte del Canatu de Yereván, un principáu musulmán sol dominiu del Imperiu persa. Mientres la segunda guerra rusu-persa, Yereván foi lliberáu poles tropes ruses sol mandu d'Iván Paskévich el 1 d'ochobre de 1827, y formalmente cedíu polos perses en 1828.

Historia moderna

En 1918, tres el final de la Primer Guerra Mundial, foi declarada capital de la nueva República Democrática d'Armenia. Esi mesmu añu, Yereván enfrenta l'amenaza de les fuercies turques otomanes, qu'aportaren hasta 7 km de la ciudá. Solamente la firma azotada del Tratáu de Batum pudo salvar a la capital d'Armenia de ser ocupada.

El 4 d'avientu de 1920 foi ocupada poles tropes del Exércitu Roxu, quien eslleieron la república. El 16 de febreru de 1921 españa una insurreición anti-soviética na ciudá, que nun llogra ser reprimida hasta'l 2 d'abril.

Yereván siguió siendo la capital d'Armenia, esta vegada so la figura de República Socialista Soviética d'Armenia una de los quince repúbliques de la XXunión Soviética. La era soviética tresformó la ciudá nuna moderna metrópolis industrial de más d'un millón de persones, ellaborada acordies col prominente arquiteutu armeniu Alexander Tamanian. Yereván tamién se convirtió nun importante centru cultural y científicu.

Sellu de 12 kopeks soviéticu de 1968, conmemorando'l 2750 aniversariu de la fundación de Yereván

Tamanian incorporó les tradiciones nacionales cola construcción urbana contemporánea. El so diseñu presenta una disposición radial-circular que superpone l'actual ciudá. Como resultancia, munchos edificios históricos fueron baltaos, incluyíes ilesies, mezquites, la fortaleza persa, baños, bazares y caravansarays. A munchos de los distritos circundantes alredor de Yereván dióse-yos el nome de comunidaes armenies que foren abrasaos polos turcos otomanos mientres el Xenocidiu armeniu. Los distritos de Malatya-Sebastia y Nork Marash, por casu, son los nomes de les ciudaes turques de Malatya, Sivas y Marash, respeutivamente. Tres el final de la Segunda Guerra Mundial, prisioneros de guerra alemanes fueron utilizaos p'ayudar na construcción de nuevos edificios y estructures, como la ponte de Kievyan.

En 1965, mientres la conmemoración del cincuentenu aniversariu del xenocidiu armeniu, Yereván foi'l centru d'una masa de 24 hores de protesta anti-soviética, la primer demostración d'esti tipu na Xunión Soviética, pa esixir la reconocencia del Xenocidiu poles autoridaes soviétiques. En 1968, la ciudá conmemoró'l 2750 aniversariu de la so fundación.

Tres el fin de la Xunión Soviética, fízose Yereván la capital de la República d'Armenia el 21 de setiembre de 1991. El caltenimientu de los suministros de gas y lletricidá resultó difícil; el suministru d'enerxía llétrica continuu ensin cortes, nun se restableció hasta 1996. Coles mesmes, nos últimos cinco años, el centru de Yereván tresformóse nuna gran obra de construcción y el so urbanismu foi remocicáu pa perder les sos carauterístiques soviétiques. Según el serviciu nacional d'estadística, gastáronse alredor de 1,8 millones de dólares en construcciones en 2006. Los precios de los apartamentos del centru de la ciudá aumentaron n'alredor de diez veces mientres la última década. Sicasí, dellos espertos espresaron les sos opiniones, y afirmaron que munchos de los nuevos edificios y la planificación urbana violen los requisitos de seguridá contra terremotos.

Xeografía y clima

Yereván vista dende unos 20 km d'altitú, dende'l noroeste

Yereván alcuéntrase n'Armenia Oriental, na zona nororiental del valle del Monte Ararat. La parte cimera de la ciudá ta arrodiada de montes per trés puntos, ente que na parte meridional alcuéntrase la ribera del ríu Hrazdan, un tributariu del ríu Arax. El Hrazdan forma un cañón qu'estrema a la ciudá en dos partes. L'altor de la ciudá alcuéntrase ente los 900 y 1300 msnm.

Al desendolcar la capitalidá del país, Yereván nun forma parte de nengún marz ("provincia"). Magar ello, alcuéntrase arrodiada polos siguientes marzer: Kotayk' (norte), Ararat (sur), Armavir (suroeste) y Aragatsotn (noroeste).

El clima de Yereván ye continental con branos secos y templaos ya iviernos fríos y húmedos. La temperatura n'agostu puede xubir hasta los 35 °C, ente qu'en xineru, el mes más fríu, pueden baxar hasta los -20 °C. Les precipitaciones tienen una media añal de 710 mm.

Parámetros climáticos permediu de Yereván
Mes	Xin	Feb	Mar	Abr	May	Xun	Xnt	Ago	Set	Och	Pay	Avi	añal
Temperatura máxima media (°C)	1	4	11	19	24	29	33	32	28	21	12	4	18
Temperatura mínima media (°C)	-8	-6	0	6	10	14	17	17	12	7	1	-4	5.5
Fonte: MSN.com^[14] 2008

Tresportes

Esquema de les autovíes de Yereván

Metro de Yereván

Rede viaria

Amás de les grandes arteries de la ciudá, les aveníes Machtots, Baghramian y Tigran Metz, Yereván tien delles decenes de quilómetros d'autovíes que formen una rede en forma de telaraña:

Autovía M1 en direición a Achtarak y Gumri
Autovía M2 en direición a Artashat, Goris, Kapan ya Irán.
Autovía M3 en direición a Sevan, Dilidjian y Idjevan
Autovía M4 en direición al Aeropuertu Zvarnots, Etchmiadzin y Armavir
Carretera M15, variante periférica norte sur que xune la M4 en Abovian, y la M2 al sur de Yereván.

Per otra parte, la fuerte crecedera recién del parque automovilísticu armeniu (unos 12.000 vehículos per añu),^[15] colapsó'l tráficu nel centru de la ciudá y en delles víes sufren atascos mientres los díes llaborables. Pa solucionar el problema, el conceyu de la ciudá decidió invertir na construcción de nueves redes viarias. La obra más visible anguaño ye l'arreglu d'una vieya vía ferroviaria como vía de circunvalación urbana que va xunir los barrios del norte col centru de la ciudá, pasando detrás d'una zona residencial de luxu en construcción, dempués del monumentu de la casacada.^[16]

Tresportes públicos

Metro

El Metro de Yereván (n'armeniu Երեւանի մետրոպոլիտեն) tien una única llinia de 12 quilómetros, con 10 estaciones. Una estensión de la llinia de 10 nueves estaciones dende'l Noroeste al Este ta en construcción. La fecha de final de los trabayos nun ta entá determinada. Los proyeutos al llargu plazu preven la construcción de dos nueves llinies, anque'l déficit del balance presupuestariu nun dexa afitar una fecha d'entamu de los trabayos.

Autobuses y minibuses

Yereván tien 46 llinies d'autobús y minibús^[17] y 24 llinies de trolebús.^[18] Entá permanecen en funcionamientu los vieyos autobuses de la dómina soviética, anque la mayor parte tán siendo adulces cambeaos y surden cada vez más minibuses mariellos pa reemplazalos, siendo esti color el qu'adulces s'impon como'l color oficial de los tresportes de viaxeros en Yereván.

Dempués de 2006, el conceyu instaló paraes d'autobús en tolos barrios de la ciudá, yá que enantes, namái los residentes locales sabíen los llugares onde tenía d'asperase l'autobús. Otres llinies d'autobuses que paran na ciudá, son los autobuses que parten de la Estación Central d'Autobuses asitiada nel barriu de Nor Kilikia, con salíes a casi toes la ciudaes d'Armenia y del estranxeru, destacando Tblisi en Xeorxa o Tabriz n'Irán.

Tranvía

En 1906 entámase a construyir la tranvía de Yereván, siendo'l so últimu viaxe en xineru de 2004. El conceyu decidió'l pieslle definitivu de la tranvía, por cuenta de que'l costu de funcionamientu yera 2,4 vegaes cimeru que los ingresos, intentando en devanéu el salvamentu de la tranvía'l 2003. Dempués, los raíles fueron desmontaos y vendíos al pesu. En 2007, la casi totalidá de los raíles fueron retiraos y les cais ralquitranes.

Teleféricu

Hasta l'añu 2004, un teleféricu xunía'l centru de la ciudá de Yereván col barriu residencial de Nork, dientro del distritu de Nork-Marach. Nel mes d'abril d'esi añu, una cabina se descolgó dende 17 metros d'altor, matando a 5 de los 7 pasaxeros.^[19]

Dende'l socesu, una parte de los cables alcuéntrase descolgao y la instalación foi abandonada. Yá deficitariu enantes del accidente, el teleféricu gueta inversores pa raniciar el serviciu. Diariamente yera utilizáu por unes 500 persones.

Ferrocarriles

Yereván dispón namái d'una Estación Central (dalgunes de les estaciones de les contornes tán en desusu dende'l 1990). D'arquiteutura típicamente soviética, con una llarga punta enriba'l teyáu del edificiu, acabando colos símbolos típicos del comunismu: estrella colorada, foz y martiellu. Dende'l zarru de les fronteres turca y azerbaixana, namái salen cuatro trenes rexonales acaldía, y un tren internacional cada dos díes, con destín a la vecina Xeorxa.

Pa una cantidá que puede variar ente 9.000 y 18.000 drams, ye posible aportar pela nueche en tren a la capital xeorxana, Tblisi.^[20] Depués puede siguise'l trayeutu con destín a la ciudá costera de Batumi nel mar Prietu. Pel llau iranín, la llinia de ferrocarril traviesa'l territoriu azerbaixanu de Naxçıvan, nun dexando que nengún tren procedente de Yereván siga con destín sur. Hai un proyeutu n'estudiu pa la construcción d'una nueva llinia que coneute direuctamente dambos países. La estación central de trenes tien una correspondencia col metro na estación "Sasuntsi David".

Aeropuertu

L'aeropuertu internacional de Yereván (Aeropuertu Internacional de Zvartnots) ta asitiáu a unos 12 quilómetros al oeste del centru de la ciudá. Esti ye'l primer aeropuertu del país, y base de la compañía Armavia. Inauguráu en 1961 na dómina soviética, l'aeropuertu de Zvartnots foi restauráu la primer vegada en 1985 y una segunda en 2002 pa tentar afaese a les normes internacionales. Dempués, empecípiase la construcción d'una nueva terminal, tando la primer fase de los trabayos finada en setiembre de 2006 cola apertura de la zona d'aportaes. La segunda parte, la zona d'embarque, foi inaugurada en mayu de 2007.^[21] El segundu aeropuertu de Yereván ye l'aeropuertu Erebouni. Dempués de la independencia del país en 1991, los vuelos comerciales son abandonaos en beneficiu de los vuelos privaos. L'exércitu del aire igualmente tien una base nel aeropuertu, y son dellos los MiG-29 que tán aparcaos na terminal de Erebouni.

Aeropuertu de Zvartnots.
Interior de la nueva terminal.
Interior de la nueva terminal.

Deportes

Yereván foi una de les sees de la Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 1985, apostada na Xunión Soviética. Nel Estadiu Hrazdan xugáronse los seis alcuentros del Grupu A, compuestu poles seleiciones de Bulgaria, Colombia, Hungría y Túnez, y unu de cuartos de final.

La ciudá tamién alluga los Xuegos Pan-Armenios, que foren realizaos en 1999, 2001, 2003 y 2007, y que la so próxima edición va celebrase en 2011.^[22]

Seyes de los ocho equipos que participaron na temporada 2007 de la lliga armenia de fútbol son de Yereván: l'Ararat, el Banants], el MIKA, l'Uliss y el Pyunik. Esti postreru ye l'equipu más esitosu de l'Armenia post-soviética, habiendo ganáu ocho de los quince campeonatos apostaos hasta'l momentu.

Infraestructura deportiva

L'Estadiu Hrazdan, construyíu en 1972, ye'l más grande del país, con capacidá pa 72 mil espectadores.^[23] Ye utilizáu principalmente pa partíos de fútbol, pero tamién cunta con instalaciones pa prauticar kárate, ximnasia, baloncestu, boxéu, esgrima y tenis de mesa. Nél fai de llocal el FC Ararat, unu de los equipos más populares del país.