Armenia
Armenia[13] (n'armeniu: Հայաստան, Hayastán), oficialmente República d'Armenia, ye un país del Cáucasu Sur y ensin salida al mar. Llenda al oeste con Turquía, al norte con Xeorxa, al este con Azerbaixán y al sur con Irán y la República Autónoma de Naxçıvan d'Azerbaixán.
.svg)
Armenia ye una antigua república soviética, un Estáu unitariu, multipartidista y nun procesu de democratización[14] que tien los sos raigaños nuna de les más antigües civilizaciones del mundu. Dotada d'un ricu patrimoniu cultural, destacóse como la primer nación n'adoptar el cristianismu como relixón oficial[15] nos primeros años del sieglu IV (la fecha tradicional ye 301).[16] Anque Armenia ye un estáu constitucional secular, la fe cristiana desempeña un papel importante na so historia y na identidá del pueblu armeniu.
Cultural, histórica y políticamente, Armenia considérase como parte d'Europa.[17][18] Sicasí, el so allugamientu n'El Cáucasu meridional asítialu nuna supuesta llende imaxinaria ente Europa y Asia: en realidá trátase d'un país trescontinental, a mediu camín ente los dos ámbitos xeográficos.[19] Estes clasificaciones son arbitraries, pos nun hai diferencia xeográfica fácilmente definible ente Asia y Europa.
Armenia ye anguaño miembru de más de 35 organizaciones internacionales, incluyendo les Naciones Xuníes, el Conseyu d'Europa, el Bancu Asiáticu de Desarrollu, la Comunidá d'Estaos Independientes, la Organización Mundial del Comerciu y la Organización de Cooperación Económica del Mar Negru. Ye unu de los integrantes de l'Asociación pa la Paz de la Organización del Tratáu del Atlánticu Norte, lo mesmo que de l'alianza militar Organización del Tratáu de la Seguridá Coleutiva (OTSC). Ye tamién miembru observador de la Comunidá Económica Eurasiática, de la Francofonía y del Movimientu de Países Ensin Alliniar.
Etimoloxía d'Armenia
editarEl nome nativu del país n'armeniu ye Hayk‘. Esti nome tresfórmase na Edá Media n'Hayastan, col sufixu persa “- stan”, que significa país. L'orixe de l'autodenominación armenia "hay" ye inciertu. Foi tradicionalmente derivada d'Hayk (Հայկ), el llexendariu patriarca de los armenios, que según la tradición yera fíu de Torgom o Togarma, de la mesma fíu de Gomer (identificáu colos cimerios), de la mesma fíu de Jafet y nietu de Noé. Según l'historiador Moses de Corena (sieglu V), Hayk ganó y mató al xigante babiloniu Belo nuna batalla cerca de los montes del llagu de Van, nel suroeste de l'Armenia histórica (Turquía oriental actual), tradicionalmente fechada nel 2492 e.C. Según dellos historiadores contemporáneos, "hay" provién del país d'Hayasa, mentáu nes escritures cuneiformes hitites de los sieglos XIV-XIII e.C.[20][21]
Dellos exéxetes bíblicos identificaron a Armenia como'l sitiu del xardín del Edén, y interpretóse que'l monte Ararat ye'l monte sobre'l que se posó l'Arca de Noé dempués del Diluviu universal (Xénesis 8:4).
L'orixe del nome "Armenia" tamién ye inciertu. Dellos eruditos armenios, incluyendo Rafael Ishjanyán (1989), identificaron como "Armani" (Armanum, que tamién se llee Armanim) mentáu ente los enemigos derrotaos pol rei acadiu Naram-Ensin (2300 e.C.), alcontrándolos nos montes de l'Armenia meridional. Según dellos historiadores, la primer mención de la voz "Armina" apaez na inscripción cuneiforme de Behistun del rei Daríu I de Persia (ca. 519 e.C.). El términu griegu Armenoi apaez n'Heródotu: Ἀρμένιοι δὲ κατά περ Φρύγες ἐσεσάχατο, ἐόντες Φρυγῶν ἄποικοι., que sostién que los armenios yeren colonos de Frixa. La etimoloxía tradicional pal etnónimu ye la so derivación d'Aram, bisnietu del bisnietu d'Hayk, como lo fai Moisés de Khorene.
Historia
editarPrehistoria y Antigüedá
editar
Armenia poblóse dende dómines prehistóriques. Los arqueólogos siguen revelando nicios de qu'Armenia y los sos montes tuvieron ente los primeros llugares onde s'asitió la civilización humana. De magar el 4000 hasta'l 1000 e.C., les ferramientes y los instrumentos de cobre, de bronce y de fierro fueron producíos n'Armenia y axustaos comúnmente en tierres vecines onde esos metales yeren menos abondosos. El territoriu d'Armenia ye tamién una de les posibles llocalizaciones del llexendariu país d'Aratta, mentáu nes fontes sumeries.
Mientres la Edá del Bronce, dellos estaos espolletaron, incluyendo l'Imperiu Hitita (na so máxima rellumanza), Mitani (Armenia histórica del suroeste) y d'Hayasa-Azzi (sieglu XV e.C.) y na Edá del Fierro, los indoeuropeos frixos y mushkis llegaron y destruyeron el reinu de Mitanni;[22] tamién florió la xente de Nairi (sieglu XII al IX e.C.) y el reinu d'Urartu (sieglu IX al VI e.C.), pero l'aportación de cada pueblu na etnoxénesis de la xente armenio ye incierta. Dalgunos aldericaríen sobre una mayor influyencia de los hurrites na Armenia temprana, pero basáu en patrones drásticos diversos de la llingua, la mayoría acepta que los armenios pertenecen al grupu de pueblos indoeuropeos ente qu'Urartu pertenez a la familia hurro-urartiana. Yereván, la capital moderna d'Armenia, foi fundada nel 782 e.C. pol rei Argishti I d'Urartu.
Alredor del 600 e.C., establecióse'l reinu d'Armenia baxo la Dinastía Oróntida y esistió baxo delles dinastíes llocales hasta l'añu 428 e.C.
Tres la derrota del Imperiu seléucida, unu de los estaos socesores del imperiu d'Alexandru Magnu, na batalla de Magnesia a manes de Roma (190 e.C.), el gobernador d'Armenia, Artashes, restableció la independencia d'Armenia —conocida como Armenia Mayor— y fundó la dinastía Artáxida, (190 e.C.), que perduró hasta'l 1 d. C. Coles mesmes, el reinu de Sofene, al suroeste de la meseta d'Armenia, restableció la so independencia baxo Zariadres. La zona d'Armenia Menor, al noroeste de la península, permaneció baxo'l control de los reinos de Capadocia y de Ponto, y darréu foi anexonada al imperiu romanu.
El reinu d'Armenia algamó la so máxima espansión ente'l 95 e.C. y el 66 e.C. baxo Tigranes el Grande, cuando se convirtió nun imperiu, estendiéndose dende'l mar Caspiu hasta'l mar Mediterraneu y dende El Cáucasu hasta la llende de Palestina.
Al traviés de la so historia, el reinu d'Armenia goció de periodos d'independencia intermitentes y periodos d'autonomía conforme a los imperios contemporáneos. Reyes sofitaos o impuestos pol Imperiu romanu o por Partia, o alcordaos por dambos, fundaron y destruyeron dinastíes, como foi la dinastía arsácida establecida a partir del añu 53 por Tirídates I. La llocalización estratéxica d'Armenia ente dos continentes someter a socesives invasiones d'asirios, perses, romanos, bizantinos, árabes, turcos selyúcides, mongoles, turcos otomanos y rusos.
Nel añu 301, Armenia convertir nel primer país del mundu n'adoptar el cristianismu como relixón oficial del Estáu,[23][24] por influyencia de Gregorio I l'Iluminador consideráu anguaño santu patrón de la Ilesia apostólica armenia. Tiridates III (238-314) foi'l primer gobernante qu'oficialmente se propunxo cristianizar a la so xente, y la so conversión asocedió dolce años primero que l'imperiu romanu concediera al cristianismu la tolerancia oficial baxu Constantín I (emperador) y cuasi ocho décades primero que Teodosio I el Grande adoptara'l cristianismu como relixón oficial del imperiu (380). Nel añu 405, Mesrop Mashtots creó l'alfabetu armeniu.
Armenia persa
editarDempués de la cayida del reinu d'Armenia en 428, la mayor parte del país foi incorporada al Imperiu sasánida, gobernáu por un marzpan. Dempués d'una rebelión en 451, los armenios caltuvieron la so llibertá relixosa, ente qu'Armenia ganó autonomía y el derechu a ser gobernada por un marzpan nativu, ente qu'otros territorios imperiales fueron gobernaos puramente por perses. El marzpanato d'Armenia duró hasta 640, cuando la Persia Sasánida foi destruyida pol Califatu árabe.
Tres la conquista árabe d'Armenia, Armenia foi primeramente arrexuntada nuna unidá alministrativa col nome d'Arminiyya, que tamién incluyó partes de Xeorxa y d'Albania caucásica y tenía el so centru na ciudá armenia de Dvin, so un gobernador árabe, llamáu vostikan. A mediaos del sieglu IX l'alministración foi delegada nel príncipe d'Armenia, reconocíu pol califa y l'emperador bizantín. El principáu d'Armenia duró hasta l'añu 884, cuando'l país recuperó la independencia del debilitáu imperiu árabe.
Dómina medieval
editar
El reinu armeniu foi gobernáu pola dinastía Bagrátida hasta 1045, con capital na ciudá d'Ani. Coles mesmes, delles árees de l'Armenia bagrátida dixebráronse formando reinos y principaos feudales, como'l reinu de Vaspurakan, gobernáu pola casa d'Artzruni, pero qu'al empar reconocíen la supremacía de los reis bagratides.
En 1045, l'Imperiu bizantín conquistó Ani y acabó col reinu de l'Armenia bagrátida. Llueu, los otros estaos armenios cayeron tamién baxo'l control bizantín. La dominación bizantina foi curtia, una y bones los turcos selyúcides ganaron nel 1071 a los bizantinos y conquistaron Armenia na batalla de Manzikert, estableciendo'l Imperiu Selyúcida. Pa escapar de la muerte o servidume a manes de los qu'asesinaren al so pariente Gagik II, rei d'Ani, un armeniu de nome Rupen enfusar nos escobios de los montes Tauros con dellos compatriotes. Llegó depués a Tarsos, en Cilicia, onde'l gobernador bizantín dio-y proteición, y onde sería finalmente establecíu'l Reinu armeniu de Cilicia.
L'Imperiu Selyúcida llueu empezó a derrumbar. A principios del 1100, los príncipes armenios de la familia noble Zakarida establecieron un principáu armeniu semi-independiente n'Armenia nortiza y del este, conocida como Armenia zakarida. La familia noble d'Orbeliano compartió'l control col Zakarida en delles partes del país, especialmente en Vayots Dzor y Syunik. Siguía habiendo les partes meridionales d'Armenia baxu control de dinastíes curdes de Shaddadids y de Ayyubids.
Ocupación estranxera
editarEn 1230 el ilkanato mongol conquistó'l principáu de Zakaryan, según el restu d'Armenia. Les invasiones mongoles llueu fueron siguíes poles d'otres tribus asiátiques centrales, que siguieron dende 1200 hasta 1400. Dempués d'incesantes invasiones, Armenia debilitóse. Nel añu 1500, l'Imperiu otomanu y l'Imperiu safávida partiéronse'l territoriu d'Armenia. L'imperiu rusu incorporó más palantre Armenia del este (consistiendo nos kanatos de Erivan y de Karabakh dientro de Persia) en 1813 y 1828.
Armenia otomana
editar
Armenia convertir en parte integrante del Imperiu otomanu col reináu de Selim II (1524-1574). Sicasí, l'anexón inicial empieza yá con Mehmed II (sieglu XV), qu'ufiertó'l respaldu otomanu pa empecipiar el Patriarcáu Armeniu de Constantinopla. Esta situación duró 300 años, hasta la Guerra Ruso-Turca de 1828-1829, cuando la parte oriental d'esti territoriu foi vencida al Imperiu rusu. La parte restante, tamién conocida como Armenia otomana o Armenia occidental, siguió hasta la finalización de la Primer Guerra Mundial y la partición del Imperiu otomanu. Nos años 1860 surdió'l Movimientu de Lliberación Nacional d'Armenia.
I Guerra Mundial y xenocidiu armeniu
editarMientres l'imperiu empezaba a derrumbar, los Mozos Turcos derrocaron al gobiernu del sultán Hamid. Los armenios que vivíen nel imperiu esperaben que la revolución de los Mozos Turcos camudara'l so estáu de segunda clase. Sicasí, col impautu de la Primer Guerra Mundial y l'asaltu del Imperiu otomanu sobro l'imperiu rusu, el nuevu gobiernu empezó a mirar a los armenios con rocea y suspicacia. Esto yera debíu al fechu de que l'exércitu rusu caltuvo un contingente de tropes armenies, integráu por unidaes irregulares armenies. El 24 d'abril de 1915 les autoridaes otomanes arrestaron a los intelectuales armenios.
Cola llei de Tehcir, una gran proporción d'armenios que vivíen n'Anatolia finó como resultancia del xenocidiu armeniu. Había resistencia armenia llocal na rexón, desenvuelta contra les actividaes del Imperiu otomanu. Los acontecimientos de 1915 a 1917 consideraos polos armenios y la inmensa mayoría d'historiadores occidentales como matances totales patrocinaes pol estáu.[ensin referencies]
A pesar de la evidencia apolmonante del intentu xenocida, les autoridaes turques caltienen anguaño que les muertes fueron resultáu d'una guerra civil, xunto cola fame y les enfermedaes, incluyendo muertes en dambos bandos. La gran mayoría d'estimaciones avera del númberu d'armenios muertos empiecen a partir de los 650 000 hasta'l millón y mediu de persones. Armenia y el so diáspora tuvieron faciendo campaña dende va años en busca de la reconocencia oficial d'esos acontecimientos como un xenocidiu. El 24 d'abril conmemórase como día del xenocidiu armeniu.
Anque l'exércitu rusu tuvo ésitu n'ocupar la mayor parte d'Armenia mientres la Primer Guerra Mundial, les sos ganancies fueron perdíes cola revolución rusa de 1917. Nesi momentu, Armenia, Xeorxa y la parte d'Azerbaixán controlada polos rusos, trataron de xuntase formando la república federativa democrática trescaucásica. Esta federación, sicasí, duró solamente de febreru a mayu de 1918, cuando les trés partes decidieron eslleila. Consecuentemente, Armenia del este aportó a independiente como República Democrática d'Armenia (DRA) el 28 de mayu.
Proyeutu de Wilson pa una Nueva Armenia
editar
Cola partición del Imperiu otomanu, dempués de ser ganáu na Primer Guerra Mundial, creóse un proyeutu d'estáu armeniu poco dempués de la so independencia nel Tratáu de Sèvres robláu por Turquía y dalgunos de los aliaos de la Primer Guerra Mundial, el 10 d'agostu de 1920,[25] que dexó la delimitación de la frontera en manes del Presidente de los Estaos Xuníos Woodrow Wilson. El tratáu final, sicasí, nun foi robláu polos Estaos Xuníos, y anque aceptáu pol Imperiu otomanu, foi refugáu polos turcos, dando llugar a una nueva guerra.
El proyeutu d'estáu, incorporaba les provincies d'Erzurum, Bitlis y Van, que yeren partes de la rexón denominada Armenia otomana (conocida tamién como la Armenia occidental). Esta rexón ampliar escontra'l norte, hasta la zona oeste de la Provincia de Trabzon p'apurrir a la República Democrática d'Armenia una salida al Mar Negru nel puertu de Trabzon.
La Guerra d'Independencia Turca, na que los turcos vencieron a los armenios y a los griegos, obligó a los aliaos a volver a la mesa de negociaciones antes de la ratificación del Tratáu. Les partes roblaron y ratificaron el Tratáu de Lausana en 1923, qu'estableció les actuales fronteres de Turquía. Les fronteres orientales llograr por mediu del Tratáu de Alexandropol el 2 d'avientu de 1920, y por aciu el Tratáu de Kars, robláu'l 23 d'ochobre de 1921 y ratificáu en Yereván el 11 de setiembre de 1922,[26] con Armenia y la Xunión Soviética, confirmando'l Tratáu de Lausana. El Tratáu de Lausana y artículos rellacionaos nun son reconocíos pol actual gobiernu de la República d'Armenia.
República Democrática d'Armenia
editar
La independencia de curtia duración de la DRA acabó con guerra, conflictos territoriales, una arribación total de refuxaos de Turquía, enfermedaes y fame. Sicasí, la Entente, aterrada poles aiciones del gobiernu otomanu, intentaron ayudar al nuevu estáu armeniu al traviés de fondos y d'otres formes d'ayuda.
A la fin de la guerra, decidió estremase l'Imperiu otomanu. Robláu ente les potencies aliaes y l'Imperiu otomanu en Sèvres el 10 d'agostu de 1920, el Tratáu de Sèvres prometió caltener la esistencia de la DRA y xunir los territorios del Imperiu Otomanu parcialmente poblaos por armenios otomanos.[ensin referencies] Por cuenta de que les nueves fronteres d'Armenia teníen de ser dibuxaes pol presidente norteamericanu Woodrow Wilson, l'Armenia otomana tamién ye conocida como “Armenia Wilsoniana.” Consideróse inclusive la posibilidá de convertir Armenia nun protectoráu baxu tutela de los Estaos Xuníos. El tratáu, sicasí, foi refugáu pol movimientu nacional turcu, y nunca entró n'efeutu. El movimientu comandado por Mustafa Kemal (Atatürk), utilizó'l tratáu como la ocasión pa declarase'l gobiernu llexítimu de Turquía y sustituyó la monarquía con capital n'Istambul por una república cola suya n'Ankara.
Nel 1920, Armenia y Turquía entraron en guerra, un violentu conflictu que terminó col Tratáu de Alexandropol (2 d'avientu de 1920). El tratáu d'Alexandropol obligó a Armenia a desarmar a la mayoría de les sos fuercies militares, vencer más del 50% del so territoriu antes de la guerra, y arrenunciar a tolos territorios conferíos al so favor nel tratáu de Sèvres. Coles mesmes, l'Oncenu Exércitu soviéticu baxo'l mandu de Grigori Ordzhonikidze, invadió Armenia en Karavansarái (actual Ijevan) del 29 de payares. Al 4 d'avientu les fuercies de Ordzhonikidze entraron en Yereván y l'efímera República d'Armenia derrumbóse.
Armenia soviética
editarImportante: Esta páxina ye sospechosa de nun respetar la neutralidá nel puntu de vista. Esti avisu nun ha quitase hasta que s'esclarie na páxina d'alderique la supuesta falta de neutralidá. |
Esti artículu o seición necesita referencies qu'apaezan nuna publicación acreitada, como revistes especializaes, monografíes, prensa diaria o páxines d'Internet fiables. |
Simultáneamente a los acontecimientos del enfrentamientu ente Armenia y Turquía en 1920, Armenia foi invadida pol Exércitu Colorado, lo que condució al establecimientu de la dominación soviética n'avientu de 1920. Mientres dellos meses los nacionalistes armenios caltuvieron el control de Nagorno Karabakh, que finalmente foi ocupáu polos comunistes. El tratáu de Alexandropol, robláu polos funcionarios armenios anteriores (depuestos al establecese'l gobiernu soviéticu), nunca foi ratificáu pol nuevu gobiernu comunista.
Nel 1922 el país foi incorporáu a la Xunión Soviética como parte de la República Socialista Soviética de Trescaucasia, de curtia duración, xunto con Xeorxa y Azerbaixán. El tratáu de Alexandropol foi reemplazáu pol tratáu de Kars, ente Turquía y la Xunión Soviética. Nél, Turquía dexó la provincia de Foliara a la Xunión Soviética en cuenta de la soberanía sobro los territorios de Kars, Ardahan ya Iğdır. A fecha de güei Armenia nun reconoz esti tratáu como llexítimu, una y bones los armenios nun participaron nél. Pel momento Armenia nun fixo reclamaciones territoriales sobro les provincies qu'entós pasaron a Turquía.
La República Socialista Soviética de Trescaucasia esistió dende 1922 hasta 1936, cuando foi estremada en trés repúbliques separaes (RSS d'Armenia, RSS d'Azerbaixán incluyida la rexón autónoma armenia de Nagorno Karabakh, y RSS de Xeorxa). Los armenios gociaron d'un periodu d'estabilidá relativa so la dominación soviética. Recibieron medicines, alimentos y otres provisiones dende Moscú, y la dominación comunista demostró ser un bálsamu calmante en contraste colos años finales aturbolinaos del Imperiu otomanu. La situación foi difícil pa la ilesia, que lluchó so la dominación soviética. Dempués de la muerte de Lenin, Stalin tomó les riendes de la XRSS y empezó una yera de prosperidá y industrialización pa la rexón. Cuando Stalin morrió en 1953 Nikita Khrushchov remaneció como'l nuevu líder.
Independencia
editarEl periodu de Gorbachov nos años 80, carauterizar pola tensión desenvuelta ente Armenia y Azerbaixán con al respective de la rexón d'Altu Karabakh o Nagorno Karabakh.
En febreru de 1988, una escaramuza na rexón de Agdam (Azerbaixán) cobróse la vida de dos azerbaixanos. Paradóxicamente, l'homicida tratar d'un policía azerbaixanu, pero les confesiones y la desinformación de R. Kátusev (perteneciente a la política soviética azerbaixana) encamentó frente a les cámares de televisión a tomar vengación, culpando a los armenios del fechu. Les autoridaes de Moscú, reprimieron a Kátusev por afalar al odiu, pa beneficiase políticamente [ensin referencies]. A pocos díes del fechu, daquién treslladó a vándalos y persones de mal vivir, como ferramienta asesino, a los tugurios atestaos de persones de nivel económicu baxu na ciudá de Sumgaít, una ciudá industrial asitiada cerca de Bakú, ciudá famosa pola so alta contaminación que daba fama al campusantu ocupáu xeneralmente por neños finaos por malformaciones.[ensin referencies]
La población azerbaixana tenía amás, la renta económica más baxa. La comunidá armenia conformaba l'estratu económicu más eleváu de la ciudá, y tenía el control del comerciu y de parte de la industria llocal. Mientres tardar del 27 de febreru, cientos y depués miles de persones concentrar nel Cuadráu de Lenin de la ciudá, asegurando ser persones que fuxeren de la persecución bárbara de los armenios en Kapan y otres ciudaes de la RSS d'Armenia. Sicasí toles autoridaes soviétiques negaron baltes fechos yá que los azerbaixanos que moraben na RSS d'Armenia nun manifestaren nengún ataque contra la so integridá. Partióse opiu y vodca ente los vándalos, qu'atacaron primero la estación de buses de la ciudá, ente qu'otru grupu empobináu pola secretaria comunista de la ciudá R. Muslimzadé, empezó a atacar los bloques de departamentos del distritu armeniu.[ensin referencies]
Llueu la ciudá amburaba nun pogromo, les llinies telefóniques fueron cortaes, los hospitales recibieron órdenes de nun atender a nengún paciente, los policías taben ausentes, los bomberos tampoco se presentaron y el suministru llétricu foi suspendíu, dexando clara la artimaña del gobiernu azerbaixanu. Munchos ciudadanos armenios armar nos sos llares con armes caseres o fueron agospiaos polos sos vecinos rusos y azerbaixanos que nun participaron na revuelta. Los asaltantes ingresaben a cada departamentu en grupos d'ente 50 y 80 persones provistos de cuchiellos, sierres, y armes de metal primeramente feches nes fábriques. A esti grupu d'asaltantes xunióse-yos otru gran ensame de mozos azerbaixanos ente 12 y 17 años, que participaron viviegamente nel saquéu y l'estroza de los departamentos y locales armenios.
Dellos automóviles fueron amburaos colos sos ocupantes dientro d'ellos y munchos cutieron y tullieron a decenes de persones, robaron tolo que teníen a la so disposición, ya inclusive violaron a munches muyeres, depués refundiándoles al fueu. [ensin referencies] La policía especial soviética de Bakú, llegó al siguiente día, pero fueron inclusive atacaos con cócteles molotov y munchos quedaron seriamente mancaos, el caos apoderar de la ciudá.
Llegáu'l tercer día, tropes especiales provenientes de la Óblast de Riazán y Daguestán, ingresaron na ciudá, y evacuaron a los pobladores armenios a un club local, darréu los armenios y depués rusos y otres nacionalidaes abandonaron la ciudá, rescatando lo poco o nada que-yos dexaron los saquiadores.
Tres los acontecimientos publicóse una llista de 32 víctimes, ente elles 26 armenios y seis azerbaixanos, pero estes cifres son bien pequeñes pa la realidá, inclusive nos depósitos de cadabres en 3 ciudaes, cuntar hasta 100 cadabres armenios.
Tres los acontecimientos de Sumgaít, empezar con un plan d'investigación de los fechos, condergándose a delles persones. La población azerbaixana del área polo xeneral tenía un eleváu nivel d'insensibilidá poles muertes armenies, sofitando en ciertu mou la masacre como una respuesta merecida frente al pidimientu d'autonomía de Nagorni Karabakh ya inclusive un grupu bastiar en crear un lema "Llibertá a los héroes de Sumgaít", estos fechos, fixeron que miles de persones armenies y d'otres nacionalidaes abandonaren la RSS d'Azerbaixán, miles d'armenios instalar n'Armenia, y miles d'zerbaixanos, tarreciendo represalies, salieron d'Armenia escontra Azerbaixán, xenerando un poderosu intercambiu de poblaciones, sicasí la mayor parte d'azerbaixanos nun salió d'Armenia hasta 1993, cola única diferencia que los refuxaos armenios fueron escalaos y los sos bienes espropiaos, mientres los azerbaixanos pudieron vender les sos viviendes y treslladar gran parte de los sos bienes a Azerbaixán. [ensin referencies]
Ensin dala dulda les masacres de Sumgaít, deber al deséu de la población d'apoderase de la gran cantidá de bienes materiales de los armenios [ensin referencies], eventos similares repitir en Kirovabad (l'actual Ganja) en 1989 (onde asesinaron a 16 vieyos, dalgunos d'ellos discapacitaos), nel pogromo de Bakú en 1990, y que depués s'estendió per tol país, siendo los más tráxicos, l'Aniellu de la Operación realizáu na rexón de Shahumyán, deportando a miles d'armenios, mancando, matando, y violando los derechos d'aquelles persones, el caos estender a les árees de Shamkur, Shushi, y Dashkesán.
Mientres el Referéndum de Karabakh en 1991, l'aviación azerbaixana bombardeó la capital d'Artsakh, la ciudá de Stepanakert. El mesmu añu de los acontecimientos de Sumgaít, el 7 d'avientu de 1988, un tarrecible seísmu de 6,9 siguíu por otru de 5,8 afaró'l norte de la RSS d'Armenia, xunto al área fronteriza con Turquía y la RSS de Xeorxa, l'epicentru allugar na redoma de la ciudá de Spitak, onde s'agospiaren millares d'armenios provenientes de la RSS d'Azerbaixán, el tráxicu terremotu foi'l peor seísmu que solmenó Armenia en más de 80 años.
Asocedíu a les 11:41, cuando fábriques, y escueles atopábense apinaes de persones, y en dómina cuando'l Cáucasu ta apoderáu por temperatures inclusive inferiores a -25 °C, l'área de mayor dañu concentrar na Rexón de Shirak, y gran parte de Lori, siendo les ciudaes más afeutaes Spitak, Leninakán (Gyumri), Stepanaván, y Kirovakán (Vanadzor), según les autoridaes soviétiques les víctimes sumaron 25 000, pero según datos del esterior llegaron a los 50 000, amás cuasi 500 000 quedaron ensin llar, y la industria y el potencial económicu d'un gran área d'Armenia quedó enllancada. Les autoridaes soviétiques enfrentar a otru tarrecible desastre dempués del de Chernóbil na RSS d'Ucraína en 1986.
Más de 80 países collaboraron direutamente nel sofitu solidariu a la Xunión Soviética, pero la RSS d'Azerbaixán nun tardó n'unviar telegrames y notes formales a la sede de gobiernu del Kremlin y a la de Yereván, cola vergonzosa nota "Felicidaes pol to terremotu", y inclusive les celebraciones nun se fixeron esperar na RSS d'Azerbaixán, munchos crearon lemas, como'l de "Allah castigar" o les espresiones "Tener merecíu", ensin considerancia non solo de los millares de víctimes armenies, yá que nel área habitaba una considerable comunidá de griegos, rusos, xeorxanos, ya inclusive azerbaixanos.
El 21 de setiembre de 1991, la República Socialista Soviética d'Armenia declara formalmente la so independencia. En 1992 Armenia en sofitu a Karabakh, declara guerra abierta contra Azerbaixán, que recibe sofitu de Turquía. Na guerra participaron combatientes chechenos y muhadiyes afganistanos, a pesar d'aquello, Armenia llogró lliberar Artsakh nuevamente y ocupar parte d'árees qu'históricamente-y correspondíen, [ensin referencies] como un gordón de seguridá. Un cese de fueu con mediación rusa foi puestu en práutica nel 1994. De magar, Armenia y el so vecín llevaron a cabu les negociaciones de paz con mediación de la Organización pa la Seguridá y la Cooperación n'Europa (OSCE). L'estáu de Karabakh debe inda ser determináu y les economíes de dambos países fueron perxudicaes pola ausencia d'una solución total. Sicasí, a pesar del altu desemplegu, Armenia pudo llevar a cabu dalgunos cambeos económicos y en 2006, yera clasificada como la 27a. nación "económicamente más llibre" nel mundu [ensin referencies]. Les sos rellaciones con Europa, l'Oriente Mediu, y los estaos de la Comunidá d'Estaos Independientes, dexaron qu'Armenia aumente'l comerciu. El gas, el petroleu, y otres fontes d'enerxía vienen al traviés de dos rutes vitales: Irán y Xeorxa, con quien Armenia tuvo calteniendo rellaciones cordiales.
Xeografía
editar
Armenia ta asitiada na Trescaucasia, la zona al suroeste de Rusia, ente'l mar Negru y el mar Caspiu. L'Armenia moderna ocupa parte de l'Armenia histórica, que'l so centru taba nel valle del ríu Araks y la rexón alredor del llagu Van en Turquía. Armenia llenda al norte con Xeorxa, al este con Azerbaixán, al suroeste cola República autónoma de Naxçıvan, al sur con Irán y al oeste con Turquía. La xeografía de l'actual Armenia ye la d'un país ensin salida al mar asitiáu n'Asia menor.
El terrén armeniu ye principalmente montascosu, con ríos rápidos y pocos montes. El clima ye continental: branos calorosos ya iviernos fríos. Nengún puntu del país ta per debaxo de los 400 metros percima del nivel del mar. El monte Ararat, un símbolu armeniu, ye'l monte más altu de la rexón y atópase en territoriu de Turquía, polo que la máxima altitú d'Armenia ye l'Aragats.
La contaminación producida por productos químicos tóxicos, como'l DDT, nun contribúin al arriquecimientu del suelu armeniu, que yá de por sí ye de mala calidá. Un bloquéu de les comunicaciones, lleváu a cabu per Turquía debíu al conflictu con Azerbaixán, resultó nun procesu de deforestación.
Armenia ta intentando resolver los sos problemes ecolóxicos. Creóse un Ministeriu de Proteición de la Naturaleza, al empar que se castigó con impuestos la contaminación del aire y de l'agua, según la xeneración de borrafes tóxiques sólidos, que les sos recaldaciones usar pa llevar a cabo proyeuto de proteición y recuperación ambiental. El gobiernu armeniu entama cerrar la única planta d'enerxía nuclear, Metzamor, que data de la dómina soviética, asina consíganse esplotar fontes d'enerxía alternatives.
Datos xeográficos
editar- Área: 29 743 km²
- Altor media: 1.800 msnm
- Altor máximu: 4.095 msnm
- Costes: nun tien Allugamientu xeográficu: ente les mesetes d'Irán y d'Asia Menor, el mar Negru y les llanures de Trescaucasia y Mesopotamia
- Fronteres polítiques: al norte con Xeorxa, al este con Azerbaixán, al sur con Irán y Azerbaixán, al oeste con Turquía
- Clima: secu y continental. Nes llanures, los iviernos son llargos y severos y los branos, curtios y calorosos. Nos montes, el clima ye más frescu y les condiciones son muncho más estremes pel iviernu
- Vexetación: estepa
- Sosuelu: ricu en minerales como oru, plata, cobre, fierro y sal.
Topografía
editar
Va venticinco millones d'años, una baturiciu xeolóxicu emburrió la corteza terrestre pa formar la meseta armenia, creando asina la complexa topografía d'Armenia. La cadena montascosa d'El Cáucasu Sur estiéndese dende'l norte del país, siguiendo escontra'l sureste ente'l llagu Seván y Azerbaixán, pasando depués pela frontera armenio-azerbaixana hasta Irán. Asina asitiada, los montes faen que'l viaxe norte-sur y sur-norte seya bien dificultosu. El procesu xeolóxicu sigue güei día, y los sos más grandes manifestaciones son en dellos casos terremotos y seísmos d'escala menor. N'avientu de 1988, la segunda ciudá más grande del país Gyumri; enantes conocida como Leninakán, sufrió serios daños por causa de un terremotu que mató a más de 25 000 persones.
El so territoriu ocupa una superficie de 29 743 km², qu'a títulu comparativu ye cuasi esautamente la mesma estensión territorial de Bélxica. Aproximao la metá atopar a más de 2000 msnm y namái un 3 % del mesmu ta per debaxo de los 650 metros sobro'l nivel del mar (msnm). Les zones de menor elevación atopar nos valles de los ríos Aráks y Debet, al norte del país, con altitúes ente los 380 y 430 msnm respeutivamente. L'altitú n'El Cáucasu Sur varia ente 2640 y 3280 msnm; al suroeste d'esti cordal, alcuéntrase la meseta armenia, que ta chiscada de pequeñes sierres y volcanes, dalgunos d'ellos inactivos. El mayor d'éstos, el monte Aragáts, de 4095 msnm d'altitú, ye tamién el puntu más altu del país. La mayor parte de la población vive na zona oeste y noroeste del país, onde s'atopen les dos mayores aglomeraciones urbanes: la capital Yereván y Gyumri.
Clima
editarLes temperatures n'Armenia dependen, xeneralmente, de la elevación. Les formaciones montascoses bloquien influyir moderadores del clima que'l Mar Mediterraneu y del Mar Negru xeneren, lo que crea una gran diferencia climática ente les estaciones del añu. Na meseta armenia, la temperatura media n'iviernu ye de cero graos centígrados, ente que la media pel branu entepasa los 25 °C. Les precipitaciones medies van dende 250 milímetros al añu nel valle del ríu Araks hasta 800 mm nos puntos más altos del país. A pesar de la durez del iviernu na mayoría del país, la fertilidá del suelu volcánicu de la meseta fixo d'Armenia unu de los primeros sitios del mundu con agricultura.
Flora y fauna
editarEl territoriu de la República d'Armenia ye ricu en múltiples especies reinales. Nel valle del Aráks alcuéntrense plantes halófites. Dende un altor de 1.400 msnm son comunes les artemisies. Nel área montascosa crecen munchos arbustos espinosos y otres plantes. Nos montes altos preséntense plantes xerófiles. Alredor de los años 1900 los árboles y arbustos cubríen aproximao'l 25% de la superficie, en 1964 aproximao'l 15% y en 2005 solamente ente un 8 y un 10%.
En Sangesur, nel sur del país, la llende del monte llega cerca de 2.400 msnm. El mundu de la planta asemeyar al de los montes. Hai munchos reptiles, ente ellos el llagartu armeniu de roca y dellos venenosos como, por casu, les víbores. Tamién arácnidos, baltes como los escorpiones. Nos valles húmedos viven gochos selvaxes, chacales, venaos, visones y águiles; nes estepes sobremanera rucadores de los montes; y nos montes osos pardu sirios, gatos selvaxes y llobos. Nel área protexida Chosrow inda pueden atopase llobos cervales y dalgunos lleopardos del cáucasu.
El nome llatín del damascu o albaricoque derivar d'Armenia. L'albaricoque tien gran fama y ye tou un símbolu nacional armeniu, representáu pol color de la banda inferior na bandera d'Armenia.
- Fauna d'Armenia
-
-
-
Gobiernu y política
editarGobiernu
editar
En 1990 celebráronse les primeres eleiciones llexislatives democrátiques y en 1991 s'escoyó el primer presidente de la República. Armenia ye miembru de la Comunidá d'Estaos Independientes (CEI). El presidente de la República d'Armenia ye'l xefe d'Estáu, escoyíu por sufraxu universal direutu. El presidente noma al primer ministru, quien de la mesma escueye a los ministros de gobiernu. Ente 2008 y 2018, Serzh Sargsyan, del Partíu Republicanu, foi'l presidente d'Armenia, hasta que se vio forzáu a arrenunciar al so cargu en 2018, depués d'una serie de manifestaciones que converxeron na Revolución de Terciopelu.
El máximu órganu llexislativu ye l'Asamblea Nacional Azgayin Zhoghov, con 190 miembros. El parllamentu unicameral ye anguaño controláu pol conservador Partíu Republicanu. Los principales partíos de la oposición son Armenia Próspera, la Federación Revolucionaria Armenia, Patrimoniu y el Congresu Nacional Armeniu. El poder xudicial ta conformáu pol Tribunal Constitucional, la Corte Suprema, el Procurador Xeneral y poles cortes menores. La Constitución actual ta vixente dende'l 5 de xunetu de 1995 y foi reformada'l 27 de payares de 2005. Armenia tien un sistema llegal de sufraxu universal a partir de los 18 años d'edá.
La política d'Armenia executar nel marcu d'una república democrática. Según la Constitución d'Armenia, el presidente ye'l xefe de gobiernu d'un sistema multipartidario. L'oxetivu principal del gobiernu armeniu ye construyir un estilu de democracia parllamentaria occidental como la base de la so forma de gobiernu. Sicasí, los observadores internacionales del Conseyu d'Europa y el Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos punxeron en dulda la imparcialidá de les eleiciones parllamentariu y presidencial y el referéndum constitucional dende 1995, alegando defectos nes votaciones, la falta de cooperación per parte de la Comisión Eleutoral Central y el deficiente caltenimientu de les llistes eleutorales y los llugares de votación. Freedom House Armenia, nel so informe de 2008, axudicó a Armenia la categoría de réxime autoritariu semiconsolidado" (xunto a Moldavia, Kosovu, Kirgistán y Rusia) y dio-y el puestu númberu 20 nun ranking de 29 naciones en transición, con una puntuación de democracia" de 5,21 sobro 7 (7 representa'l progresu democráticu más baxu).[36] Dende 1999, la puntuación de democracia" de Freedom House p'Armenia tornó firmemente (dende 4,79 a 5,21).[37] Entá más, Freedom House ranqueó a Armenia como "parcialmente llibre" nel so informe de 2007, anque non la categorizó como una "democracia eleutoral", indicando una ausencia d'eleiciones relativamente llibres y competitives. Sía comoquier, paecen asoceder progresos significativos y la eleición presidencial de 2008 foi interpretada como llargamente democrática per parte de la OSCE y los monitores occidentales.[14]
| Miembros del Gobiernu de la República d'Armenia (dende mayu de 2018) | |
| Presidente | Armén Sarkissian |
| Primer Ministru | Nikol Pashinián |
| Ararat
Mirzoyan | |
| Tigran
Avinyan | |
| Mher
Grigoryan | |
|
Artur Khachatryan | |
| Min. de Cultura, Mocedá y Deportes | Lilit Makunts |
|
Davit Tonoyán | |
| Min. d'Educación y Ciencia | Arayik Harutyunyan |
| Min. d'Enerxía y Recursos Naturales | Artur Grigoryan |
|
Erik Grigoryan | |
|
Tigrán Davtian | |
| Min. d'Asuntos Esteriores | Zohrab Mnatsakanian |
|
Arsen Torosyan | |
| Min. d'Alministración Territorial | Suren Papikyan |
| Min. de Trabayu y Asuntos Sociales | Esquite Tandilyan |
|
Artak Zeynalyan | |
|
Mkhitar Hayrapetyan | |
| Min. de Finances | Atom Janjughazyan |
| Min. de Situaciones Estraordinaries | Hrachya Rostomyan |
| Min. de Tresporte y Comunicación | Ashot Hakobyan |
|
Samvel Tadevosian | |
| Min. de Deportes y Asuntos Xuveniles | Levon Vahradyan |
| Representación Permanente énte la ONX, Nueva York | Karen Nazarian |
La división alministrativa del país implica 10 rexones[27] y 21 ciudaes; cada distritu tien cuerpu llexislativu y executivu propiu.
Política internacional
editar.jpg)
Armenia anguaño caltién bones rellaciones con cuasi tolos países del mundu, con dos importantes esceiciones que son los sos vecinos inmediatos, Turquía y Azerbaixán. Les tensiones fueron creciendo con fuercia ente armenios y azerbaixanos mientres los últimos años de la Xunión Soviética. La guerra de Nagorno Karabakh dominó la política de la rexón mientres tol deceniu de 1990. La frontera ente los dos países rivales permanez cerrada hasta'l día de güei, ensin que se llegara a una solución permanente pal conflictu, magar la mediación proporcionada por organizaciones baltes como la OSCE.
Turquía tamién tien un llargu historial de males rellaciones con Armenia sobremanera pola so negativa a reconocer el xenocidiu armeniu de 1915. El conflictu de Karabakh convertir nuna escusa pa Turquía pa cerrar la so frontera con Armenia en 1993. Nun llevantó'l bloquéu a pesar de les presiones internes turques interesaos nos mercaos d'Armenia y los pidíos d'Armenia d'abrir les fronteres.[28]
Por cuenta de la so posición contraria ente los sos dos vecinos, Armenia caltién estrechos venceyos de seguridá con Rusia. A pidimientu del gobiernu d'Armenia, Rusia caltién una base militar nel noroeste de la ciudá armenia de Gyumri como elementu de disuasión contra Turquía. A pesar d'ello, Armenia tamién s'averó a les estructures euroatlánticas nos últimos años. Caltién bones rellaciones colos Estaos Xuníos, especialmente por cuenta de la diáspora armenia nesi país, pos (según el censu de 2000) hai 385.488 armenios viviendo nel país.
Armenia ye miembru del Conseyu d'Europa, caltién rellaciones amistoses cola Xunión Europea, especialmente con Francia y Grecia, yá que una encuesta en 2005 informó que'l 64% de la población d'Armenia manifestóse a favor de l'adhesión a la XE y dellos funcionarios armenios tamién espresaron el deséu de que'l so país, a la llarga, llegue a convertise en Estáu miembru, una y bones dalgunos predicen que se va faer una ufierta oficial d'ingresu nunos pocos años. Tamién s'esaminó qué parte de la sociedá ta a favor de xunise a la OTAN. Sicasí, el Presidente Serzh Sargsyán quier caltener a Armenia venceyada a la Federación Rusa y a la CEI.
Fuercies armaes
editar
El Exércitu Armeniu, la fuercia aérea, la Defensa Aérea, y la Guardia fronteriza tomen les cuatro cañes de les fuercies armaes de la República d'Armenia. Esta estructura de los militares armenios vien dispuesta dende l'esbarrumbamientu de la Xunión Soviética en 1991 y col establecimientu del Ministeriu de Defensa en 1992. El Comandante en xefe ye'l gobernante electu de la república. El Ministeriu de Defensa ta al cargu de la direición política, dirixida anguaño por Serzh Sargsyan, ente que sigue habiendo un comandu militar nes manes del Estáu Mayor, dirixíu pol xefe de personal, qu'anguaño ye'l Coronel Xeneral Yuri Grigor Khachaturov.
Les Fuercies armaes actives compónense de cerca de 60 000 soldaos, con una reserva adicional de 32 000, y una “reserva de la reserva” de 350 000 tropes. Los guardies fronterizos tán al cargu de patrullar les fronteres del país con Xeorxa y Azerbaixán, ente que les tropes ruses supervisen les fronteres con Irán y Turquía. Nel casu d'un ataque eventual, Armenia ta preparada pa movilizar a cada home y muyer n'estaos de salú razonables d'ente 24 y 55 años, toos ellos con estáu de preparación militar.
El Tratáu de les Fuercies Armaes Convencionales n'Europa, qu'establez llendes comprensives nes categoríes dominantes del equipu militar, foi ratificáu pol parllamentu armeniu en xunetu de 1992. En 1993, Armenia robló la multillateral Convención d'armes químiques, que llama pa la eliminación eventual de les mesmes. Armenia entró a formar parte del Tratáu de non proliferación nuclear (NPT) en xunetu de 1993 y ye miembru de la Organización del Tratáu de la Seguridá Coleutiva (CSTO) xunto con Bielorrusia, Kazakstán, Kirguistán, Rusia, Taxikistán y Uzbequistán. Tamién ye miembru de l'Asociación pa la Paz. Ye parte d'una organización de la OTAN llamada Conseyu Social Euru-Atlánticu (EAPC) y participó a la misión pacificadora dientro de Kosovu.[29] La compañía 46 formó parte de la Coalición internacional qu'invadió Iraq nel 2003.[30]
Economía
editarHasta la so independencia, la economía d'Armenia basar na producción industrial de productos químicos, electrónica, maquinaria, alimentu procesáu, cauchu sintéticu y testiles, yera amás altamente dependiente en recursos esternos. L'agricultura contribuyía solo col 20% del Productu Internu Brutu y el 10% del emplegu antes de la desintegración de la Xunión Soviética en 1991. La república desenvolviera un sector industrial modernu, máquines de ferramientes qu'aprovíen, testiles, y otros productos manufacturados a les repúbliques cercanes en cuenta de les materies primes y d'enerxía.
Les mines armenies producen cobre, cinc, oru, y plomu. La mayor parte de la enerxía xenerar con combustible importáu de Rusia, incluyendo gas y combustible nuclear (pa la única planta d'enerxía atómica); la principal fonte d'enerxía doméstica ye hidroeléctrica.
| Esportaciones a | Importaciones de | ||
|---|---|---|---|
| País | Porcentaxe | País | Porcentaxe |
 Bélxica
|
23% |  Rusia
|
15% |
| Rusia
|
15% |  Estaos Xuníos d'América
|
12% |
| Estaos Xuníos d'América
|
13% | Bélxica
|
10% |
 Irán
|
10% | Irán
|
9% |
| Otros | 39% | Otros | 54% |
Una puxanza en cursu de la construcción, especialmente na ciudá de Yereván, caltuvo'l desarrollu económicu d'Armenia en díxitos dobles. Como otros estaos apocayá independientes de l'anterior Xunión Soviética, la economía d'Armenia sufre del heriedu d'una economía planiada centralmente y de la interrupción soviética. La inversión y l'ayuda soviética na industria armenio sumió virtualmente, de cuenta que poques industries soviétiques importantes inda funcionen ellí. Amás, los efeutos del terremotu del añu 1988 en Spitak, nel que morrieron más de 25 000 persones y otres 500 000 quedaron ensin llar, inda se tán sintiendo. El conflictu con Azerbaixán pol enclave de Nagorno-Karabakh nun se resolvió. El zarru de les fronteres azerbaixanes y turques afaró la economía, porque Armenia depende de fontes esteriores d'enerxía y la mayoría de les materies primes provienen del esterior. Les rutes de tierra al traviés de Xeorxa y d'Irán son desaparentes o non fiables. El PIB cayó en cuasi 60 % a partir de 1989 hasta 1992-1993. La divisa nacional, la copina, sufrió de hiperinflación mientres los sos primeros años dempués de la so introducción en 1993.
Sicasí, el gobiernu pudo faer vastes reformes económiques que resultaron nuna inflación más baxa y nuna crecedera constante. El cese al fueu en 1994 nel conflictu de Nagorno-Karabakh tamién ayudó a la economía. Armenia tuvo un fuerte desarrollu económicu dende 1995, y l'inflación foi insignificante pa los años recién. Los nuevos sectores, tales como'l de piedres precioses que procesa y fabrica xoyería, teunoloxíes d'información y de comunicación, ya inclusive turismu tán empezando a suplir sectores más tradicionales na economía, tal como l'agricultura.
Esti progresu económicu constante significó un aumentu de l'ayudái per parte de les instituciones internacionales. El Fondu Monetariu Internacional (FMI), el Bancu Mundial, el bancu européu pa la reconstrucción y el desarrollu (EBRD) y otres instituciones financieres internacionales (IFIs) y los países estranxeros tán ampliando concesiones y préstamos considerables. Los Préstamos a Armenia en 1993 entepasaron los 1,1 mil millones de dólares. Estos préstamos dirixir escontra l'amenorgamientu del déficit presupuestariu, la modernización; la privatización de negocios; la enerxía; l'agricultura, el tresformamientu d'alimentos, el tresporte, y los sectores de la salú y de la educación; y la rehabilitación en cursu na zona del terremotu. El gobiernu ingresó a la organización mundial del comerciu'l 5 de febreru de 2003. Pero una de les fontes principales d'inversiones direutes estranxeres sigue siendo la Diáspora armenia, que financia una parte importante de la reconstrucción de la infraestructura y d'otros proyeutos públicos. Siendo un estáu democráticu cada vez mayor, Armenia tamién espera consiguir una mayor ayuda financiera del mundu occidental.
En xunu de 1994 aprobóse una llei lliberal en favor de la inversión estranxera, y en 1997 adoptóse una llei sobro la privatización, según un programa sobro la privatización del estáu. El progresu siguíu va depender de la capacidá del gobiernu de consolidar la so xerencia macroeconómica, incluyendo l'aumentu nel tributu d'impuestos, la meyora nel clima d'inversión, y dando reblagaes na llucha contra la corrupción.
Na carta internacional 2005 del CPI de la tresparencia (índiz de la opinión de la corrupción), Armenia calificar con un valor de 88 (nuna escala de 1 a 158), siguiendo como unu de los estaos menos corruptos ente les antigües repúbliques soviétiques. Según l'informe del desarrollu humanu de la O.N.U. en 2005 , Armenia tien un índiz de desarrollu humanu (IDH) de 83 (nuna escala de 1 a 177) el más altu ente les repúbliques trescaucásiques. Nel índiz 2006 de llibertá económica, Armenia allinióse 27mo, al llau de Xapón y delantre de países como Noruega, España, Portugal ya Italia. Esta resultancia pon a Armenia na categoría de los países “más lliberales” , convirtiéndose nel estáu más llibre económicamente de la Comunidá d'Estaos Independientes.
Enerxía
editar
Armenia nun tener reserves de petroleu o gas natural y importar de Rusia pela frontera de Xeorxa. El gas alimenta les centrales térmiques de Yereván (242 MW) y Hrazdan (1.110 MW), que producen el 24% de la enerxía del país. En 2007, terminóse la primer fase del gasoducto Irán-Armenia, ente Tabriz y la frontera armenia, y ta en proyeutu siguir hasta'l centru del país pa sustituyir el gas de Gazprom por gas d'Irán, pero los conflictos de la rexón llinden enforma l'usu del gas iranino.[31]
La central nuclear Metsamor (408 MW), la única del país, construyida mientres la dómina soviética y que funciona dende 1976, apurre'l 43% de la enerxía del país. Hai planes de sustituyila por una nueva, por cuenta de la so antigüedá.[32]
Armenia tien amás 10 centrales hidroeléctriques qu'apurren el 33% de la lletricidá, arrexuntaes en dos cuenques: la del Complexu Hidroeléctricu de Sevan–Hrazdan, tamién llamada Sevan–Hrazdan Cascade,[33] a lo llargo del ríu Hrazdan y los sos tributarios, ente'l llagu Sevan y la ciudá de Yereván, consistente en siete centrales hidroeléctriques con una potencia combinada de 565 MW, alimentaes por canales y tubos con agua del llagu, y la del ríu Vorotán, tamién llamada ContourGlobal Hydro Cascade,[34] consistente en cinco banzaos y trés plantes hidroeléctriques con una potencia combinada de 404 MW.[35]
Topar en proyeutu la central xeotérmica de Jermaghbyur na provincia de Syunik', capaz de producir 150 MW.[36]
En 2008 inaugúrase la central eólica Lori 1, la única del país, na provincia septentrional de Lorri, con una potencia combinada de 2,6 MW, construyida en collaboración con Irán.[37]
Demografía
editar
Armenia tien una población de 3.215.800 (censu d'abril de 2006), y ye la segunda mayor densidá de población de les ex repúbliques soviétiques. Producióse un problema d'amenorgamientu de la población debíu al aumentu nos niveles d'emigración tres la desintegración de la XRSS. Les tases d'emigración y del amenorgamientu de población, sicasí, menguaron drásticamente nos últimos años, con una moderada arribación de los armenios que tornen a Armenia, espérase qu'esti enclín siga. Armenia, ello ye qu'espera que vuelva a entamar la so crecedera positiva de la población por 2010.
El 97,9% de la población ye d'orixe étnicu armeniu. Los yazidíes constitúin el 1,3%, y los rusos el 0,5%. Otres minoríes inclúin los asirios, ucraínos, griegos, curdos, xeorxanos, y bielorrusos. Tamién hai pequeñes comunidaes de valacos, mordvinos, osetios, udi, y Tats. Tamién esisten minoríes de polacos y alemanes del Cáucasu, anque tán bien rusificados.[38] Mientres la era soviética, los azerbaixanos fueron históricamente la segunda población más grande del país (alredor de 10% en 1939[39]). Sicasí, por cuenta de les hostilidaes col vecín Azerbaixán na apostada rexón de Nagorno Karabakh, práuticamente toos ellos emigraron d'Armenia. Otra manera, Armenia recibió una gran arribación de refuxaos armenios d'Azerbaixán, dando asina una población armenia de calter homoxéneu.
Armenia tien una diáspora bien grande (ocho millones según delles estimaciones, que supera en demasía los trés millones d'habitantes de la mesma Armenia), con comunidaes esistentes en tol mundu. Les comunidaes más numberoses pueden atopase: n'Arxentina, Australia, Canadá, Xipre, Chile, Colombia, tamién na Federación Rusa, Estaos Xuníos, Francia, Xeorxa, Irán, Israel onde cerca de mil armenios moren nel barriu armeniu de la Ciudá Vieya de Xerusalén, un remanente d'una comunidá otrora mayor.[40] El Líbanu, Siria, Turquía (na so mayoría dientro y alredor d'Istambul)[41] dientro de los qu'hai que considerar los 40 000 a 70 000 armenios qu'entá viven nel país, Uruguái y Ucraína. Amás, cerca de 130 000 armenios viven na apostada rexón de Nagorno-Karabakh, onde constitúin la mayoría.[42]
La llingua oficial del país ye'l armeniu, y de resultes de la etapa soviética, el rusu sigui tando bastante estendíu, sobremanera nos ámbitos urbanos. Bona parte de la población urbana (sobremanera en Yereván) puede considerase billingüe.
Relixón
editar
La relixón predominante n'Armenia ye'l cristianismu. Los raigaños de la Ilesia Armenia empiecen nel sieglu I. Según la tradición, la Ilesia Armenia foi fundada por dos de los apóstoles de Jesús, Judas Tadeo y Bartolomé, quien predicaron el cristianismu n'Armenia ente los años 40 y 60. Por cuenta de estos dos apóstoles, el nome oficial de la Ilesia Armenia ye Ilesia apostólica armenia. Armenia foi la primer nación n'adoptar el cristianismu como relixón del Estáu, nel añu 301. Cerca del 93% de cristianos armenios pertenecen a la Ilesia Apostólica Armenia, llamada tamién Ilesia Gregoriana, ye una de les Ilesies ortodoxes orientales, al igual que la Ilesia copta y la siriaca, y arrexuntada ente les llamaes miafisitas. Esta ilesia considérase Ilesia Ortodoxa (anque nun tien de confundir se cola Ilesia Ortodoxa de cuñu griegu), por caltener la ortodoxa de la doctrina cristiana en conformidá colos padres de la Ilesia. Armenia tamién tien una población de católicos de ritu armeniu d'unos 180 000 miembros y de protestantes y siguidores evanxélicos de la relixón tradicional armenia. Los curdos de Yazidi, que viven na parte occidental del país, practiquen Yazidismu. La Ilesia católica de ritu armeniu tien la so sede en Bzoummar, El Líbanu.
Armenia sostener en parte por una bien importante diáspora armenia alredor del mundu: en Rusia (2,5 millones), n'América del Norte (1,5 millones), n'África (15 000), en Siria y El Líbanu (120 000), na Xunión Europea (500 000), principalmente en Francia; y n'América Llatina, (125 000), principalmente asitiaos n'Arxentina, Brasil, Uruguái, Venezuela, Chile y Méxicu.
- Armenios Apostólicos (Ilesia Apóstolica Armenia) : 93 %.
- Otros cristianos: 4 %.
- Animistas: 2 %.
Cultura
editarLos armenios tienen el so propiu alfabetu y idioma distintivos. L'alfabetu foi inventáu por Mesrob Mashtóts y consiste en 38 lletres (con 36 soníos fonéticos), dos de les cualos fueron añadíes mientres el periodu de Cilicia. El 96% de los habitantes del país fala armeniu, mientres el 75,8% de la población fala amás rusu como resultáu de la política llingüística soviética. La tasa d'alfabetización adulta n'Armenia ye del 98% [8] Archiváu 2005-07-07 en Wayback Machine. La mayoría de los adultos de Yereván pueden comunicase en rusu, mientres la popularidá del inglés crez. En 1914, Grigori Nikoláievich Neúimin bautizó col nome d'Armenia al asteroide 780.
Lliteratura
editarLa lliteratura empezó n'Armenia alredor del 400 a. C. Crearon la mayoría de les artes lliteraries cerca de Moses de Khorene, nel sieglu V. Colos años, tanto los elementos de la lliteratura según les histories y los mitos fueron camudando al traviés de les xeneraciones. Mientres el sieglu XIX, l'escritor Mikael Nalbandián trabayó pa crear una nueva identidá lliteraria armenia. El poema de Nalbandián “El cantar de la rapaza italiana” convertir na lletra del himnu nacional armeniu Mer Hayrenik.
Arte
editarL'arquiteutura armenia desenvolvió un estilu propiu carauterísticu dende'l sieglu IV que se manifiesta nes ilesies y monesterios construyíos nel país a lo llargo de la so historia, pero tamién nes construcciones realizaes poles comunidaes armenies qu'abandonaron el país nos últimos sieglos.
Música
editar
Armenia ye la madre patria del compositor y direutor clásicu contemporaneu Aram Jachaturián.[ensin referencies] Jachaturián ye unu de los grandes músicos del sieglu XX. La so carrera desenvolvióse principalmente en Moscú. Llegó a popularizase gracies a la seleición de dellos pasaxes de la so obra por Stanley Kubrick pa la banda sonora de 2001 Una Odisea Espacial (Les Filanderes del adaxu de Gayaneh). Destaquen ente les sos obres, Gayaneh, Espartaco y la so contribución con grandes partitures al ballet soviéticu. Tamién formen parte del patrimoniu universal coleutivu los azogosos y vertixinosos compases de la "Danza del sable", l'últimu movimientu de Gayaneh.
Na actualidá, la cabeza más visible de la música armenia ye Artu Tunçboyaciyan, Samvel Yervinyan y el grupu System of a Down, que los sos integrantes son d'orixe armeniu, formada en Los Angeles nel añu 1995. Compuesta por Serj Tankian, Daron Malakian, Shavo Odadjian y John Dolmayan. Dos esponentes de la música armenia puramente dicha son Levón Minassián y Armand Amar. Otru reconocíu cantante d'orixe armeniu ye'l francés Charles Aznavour.
Armenia forma parte de la UER dende'l 2005, fechu que-y dexó participar nel Festival del Cantar d'Eurovisión al añu siguiente pasando la semifinal con bien bones resultaos hasta la edición de 2011 en Düsseldorf, anque na so curtia participación ye unu de los países con meyores resultaos permediu. Armenia tamién participó nel Festival del Cantar d'Eurovisión Junior, entamando'l certame de la edición de 2011 na que participaron 13 países. Amás Armenia tien una llarga tradición de producción de música rexonal y tradicional.
Gastronomía
editar
La Gastronomía d'Armenia ta formada polos platos y tradiciones culinaries de los pueblos armenios, incluyíu los integrantes de la diáspora armenia. La historia d'Armenia amuesa que tres la destrucción del Imperiu seléucida surdió'l primer estáu armeniu independiente, foi fundáu nel 190 a. C. por Atarxies, que los sos socesores conócense como dinastía Artáxida y siendo dempués nel sieglu XX parte del estáu soviéticu, fechu esti postreru que marcó dellos costumes culinaries nesti país y afitó un cambéu de les tradiciones culinaries de munchos sieglos. La cocina armenia carauterizar por tar ente la cocina mediterránea y la d'El Cáucasu, tratar d'un conxuntu d'ellaboraciones carauterístiques d'una población nómada que vive nuna rexón fría. Con grandes influyencies de la cocina del Oriente Mediu, de Rusia y de los Balcanes.
La Granada ye una de les frutes que simbolicen a Armenia y munches tradiciones armenies llevar a cabu representando a esta fruta. Por casu nes bodes armenies ye tradición llanzar una granada contra la paré, buscando la bendición de los sos fíos. La granada tamién ye la diversidá dientro de la unión, representada polos granos. Y, diendo más allá, ye un homenaxe a los armenios de la diáspora.
Deportes
editar
N'Armenia xueguen munchos tipos de deportes, ente los que destaquen la llucha llibre, el llevantamientu de peses, el yudu, el fútbol, el tenis de mesa, l'axedrez y el boxéu.[43] Armenia ye un terrén montascosu y ufierta la oportunidá de que dellos deportes como l'esquí y l'alpinismu sían practicaos masivamente. Al ser un país ensin costa, los deportes acuáticos namái puede ser practicaos nos llagos, cuantimás el llagu Sevan. Competitivamente, Armenia tuvo ésitu n'halterofilia y llucha llibre.
Armenia ye tamién participante activa na comunidá deportiva internacional cola plena pertenencia a la Unión d'Asociaciones de Fútbol Européu y la Federación Internacional de ḥoquei sobro xelu. Tamién ye sede del Pan - Xuegos d'Armenia.
Armenia ye una auténtica potencia mundial nel axedrez. El campeón mundial Tigran Petrosian foi unu de los mayores esponentes del axedrez de tipu posicional. Na Olimpiada d'axedrez celebrada en Turín en 2006, l'equipu masculín proclamóse campeón y l'equipu femenín clasificar en séptimu llugar. Levon Aronian, Vladímir Akopián, Karen Asrian, Smbat Lputian, Gabriel Sargissian y Artashes Minasian conformaron l'equipu masculín. Lilit Mkrtchian, Elina Danielian, Nelli Aginian y Siranush Andriasian formaron el femenín. L'equipu téunicu formar Arshak Petrosian y Tigran Nalbandian.
Ver tamién
editarReferencies
editar- ↑ URL de la referencia: https://www.interpol.int/Member-countries/World. Editorial: Interpol. Data de consulta: 7 avientu 2017.
- ↑ URL de la referencia: https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/. Editorial: Organización pa la Prohibición d'Armes Químiques. Data de consulta: 7 avientu 2017.
- ↑ URL de la referencia: http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp.
- ↑ URL de la referencia: http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html. Data de consulta: 4 mayu 2019.
- ↑ URL de la referencia: https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8. Data de consulta: 4 mayu 2019.
- ↑ URL de la referencia: https://public.wmo.int/en/members/armenia. Data de consulta: 26 mayu 2020.
- ↑ URL de la referencia: https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/. Data de consulta: 21 xunetu 2020.
- ↑ URL de la referencia: https://www.irena.org/irenamembership. Data de consulta: 8 payares 2020.
- ↑ URL de la referencia: https://www.lemonde.fr/international/article/2023/10/04/l-armenie-ratifie-le-statut-de-rome-de-la-cour-penale-internationale-malgre-l-hostilite-du-kremlin_6192341_3210.html.
- ↑ URL de la referencia: https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf. Data de consulta: 16 marzu 2024. Páxina: 4. Supports qualifier: data de principiu.
- ↑ Aplícase a esta parte: masculín singular.
- ↑ Aplícase a esta parte: femenín singular.
- ↑ 13,0 13,1 (2010) Cartafueyos Normativos. Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios. Uviéu: Academia de la Llingua Asturiana. ISBN 978-84-8168-500-8.
- ↑ «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2018-06-12.
- ↑ . Garsoïan, Nina G. (1997). ed. Richard.G. Hovannisian: Armenian People from Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century, Palgrave Macmillan, páx. Volume 1, p.81. ISBN 0-312-10169-4. «"La conversión d'Armenia al cristianismu foi probablemente'l pasu más crucial de la so historia. Armenia camudó de sópitu'l so pasáu iranín que mientres sieglos, con un calter intrínsecu, identificó claramente a la población autóctona como a los de fuera de les sos fronteres, cuasi al empar identificóse a Armenia como'l primer estáu qu'adoptó'l cristianismu"»
- ↑ Grousset, René (abril de 1995). Payot: Histoire de l'Arménie, páx. 122. ISBN 2-228-88912-1. «Los datos envaloraos cambien dende'l 284 al 314.»
- ↑ Juergen-Zahorka, Hans. «How Armenia Could Approach the European Union». LIBERTAS - Europaeisches Institut GmbH. Consultáu'l 23 d'avientu de 2006.
- ↑ «EUROPE AND ARMENIA». Inside Europe. Archiváu dende l'orixinal, el 23 de febreru de 2011. Consultáu'l 23 d'avientu de 2006.
- ↑ Como país trescontinental, a Armenia pue consideráselu como perteneciente a Asia. La clasificación de rexones mundiales de les Archiváu 2023-10-07 en Wayback Machine Naciones Xuníes alluga a Armenia n'Asia Menor; la World Factbook de la CIA [1], el National Geographic Archiváu 2024-07-11 en Wayback Machine, y la Encyclopædia Britannica Archiváu 2008-02-09 en Wayback Machine [2] Archiváu 2008-02-09 en Wayback Machine Archiváu 2008-02-09 en Wayback Machine}} tamién alluguen a Armenia n'Asia. Per otra parte, munches fontes alluguen a Armenia n'Europa, como la BBC [3] Archiváu 2012-02-02 en Wayback Machine, l'Oxford Reference Online [4] Archiváu 2024-07-11 en Wayback Machine, el Merriam-Webster's Collegiate Dictionary Archiváu 2024-07-11 en Wayback Machine (anque tamién alluga al históricu Reinu d'Armenia n'Asia), y el www.worldatlas.com Archiváu 2018-02-03 en Wayback Machine. El gobiernu armeniu y polo xeneral la mayor parte de la población armenia considérense identificaos como asiáticos y como parte d'Asia: [5]. El ministru Rellaciones Esteriores d'Armenia, Vardan Oskanyan, repitió apocayá qu'"Armenia ta n'Asia. Esto ye un fechu, non una respuesta a un cuestionamientu." [6]. El señor Torben Holtze, xefe de la representación de la Comisión Europea de la Xunión Europea y Xeorxa y l'embaxador de la Xunión Europea con residencia en Tblisi establecieron apocayá que "Como una cuestión de principiu, Armenia ye un país européu..." [7]; Juergen-Zahorka, Hans. «How Armenia Could Approach the European Union» (inglés) páx. 18. LIBERTAS - Europaeisches Institut GmbH. Consultáu'l 23 d'avientu de 2006.; «EUROPE AND ARMENIA» (inglés). Inside Europe. Archiváu dende l'orixinal, el 23 de febreru de 2011. Consultáu'l 23 d'avientu de 2006.
- ↑ Otero, Edgardo (2003). El origen de los nombres de los países del Mundo (y muchas de las islas qu'éstos tienen), 1ª ed., Buenos Aires: De los cuatro vientos, páx. 509. ISBN ISBN 987-1027-68-0.
- ↑ Panossian, Razmik (2006). The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars. Columbia University Press, páx. 106.. ISBN 978-0-231-13926-7.
- ↑ Kurdoghlian, Mihran (1994). Badmoutioun Hayots, Volume I. Athens, Greece: Hradaragoutioun Azkayin Oussoumnagan Khorhourti, páx. 41.
- ↑ «CIA World Factbook: Armenia». Archiváu dende l'orixinal, el 2010-07-19.
- ↑ Brunner, Borgna. Time Almanac with Information Please 2007, p. 685 (ISBN 1-933405-22-8).
- ↑ Dadrian Vahakn N. The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus - Page 356
- ↑ «Text of the Treaty of Kars». Archiváu dende l'orixinal, el 2020-04-02.
- ↑ División alministrativa n'Armenia Archiváu 2024-07-11 en Wayback Machine Consultáu'l 23 d'agostu de 2016
- ↑ Armenia reclama a Turquía que reabra la frontera común pa la reconciliación ente dambos países, en Lukor del 25 de mayu de 2007 (consulta:24-11-2009)
- ↑ «KFOR Contingent: Armenia». Official Web Site of the Kosovo Force (24 de xineru de 2006). Archiváu dende l'orixinal, el 17 de febreru de 2006. Consultáu'l 11 de marzu de 2007.
- ↑ Armenian defense minister to visit Iraq as Armenia to extend small troop presence. American University of Armenia. 13 de payares de 2006. Archivado del original el 2007-09-27. https://web.archive.org/web/20070927211223/http://library.aua.am/library/news/archive/2006_11-14.htm. Consultáu'l 20 de febreru de 2007.
- ↑ «Irán y Armenia comparten gasoductu». BBCMundo.com (19 de marzu de 2007). Archiváu dende l'orixinal, el 2020-04-22. Consultáu'l 13 de xunu de 2017.
- ↑ «central nuclear-mas-peligrosa/ Metsamor: la central nuclear más peligrosa del mundu». El Periódico de la enerxía (2014). Consultáu'l 13 de xunu de 2017.
- ↑ «ARM: Sevan-Hrazdan Cascade Hydropower System Rehabilitation Project». DG Consulting Ltd for International Energy Corporation (marzu de 2013). Archiváu dende l'orixinal, el 2021-03-08. Consultáu'l 13 de xunu de 2017.
- ↑ «ContourGlobal buys Armenia's 405-MW Vorotan cascade hydropower project». Hydroworld.com (29 de xineru de 2014). Archiváu dende l'orixinal, el 2018-10-04. Consultáu'l 13 de xunu de 2017.
- ↑ «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2024-07-11.
- ↑ «Armenia to start geothermal exploration at Syunik». ThinkGeoenergy (2015). Archiváu dende l'orixinal, el 2017-01-19. Consultáu'l 13 de xunu de 2017.
- ↑ «Armenia Launches Wind Power Plant». PanArmenian.net (2005). Archiváu dende l'orixinal, el 2018-12-24. Consultáu'l 13 de xunu de 2017.
- ↑ Garnik Asatryan and Victoria Arakelova, Les Minoríes Etnixas d'Armenia Archiváu 2007-07-10 en Wayback Machine, Routledge, parte de la OSCE, 2002
- ↑ (en rusu) The All-Union Population Census of 1939 Archiváu 2011-09-26 en Wayback Machine. Demoscope.ru
- ↑ «Jewish Virtual Library: Jerusalem - The Old City: The Armenian Quarter». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-04-13.
- ↑ Turay, Anna. «Tarihte Ermeniler». Bolsohays:Istanbul Armenians. Archiváu dende l'orixinal, el 2006-12-06. Consultáu'l 4 de xineru de 2007.
- ↑ «Nationmaster.com: Azerbaijan». Archiváu dende l'orixinal, el 2007-10-11.
- ↑ «World info». Archiváu dende l'orixinal, el 2015-11-19.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Armenia.- Armenia.org - Historia
- HayLife.ru: All about armenian life around the world, armenian films, clips, music, dating, forum, chat Archiváu 2006-03-03 en Wayback Machine
| Países d'Asia | ||
| Afganistán | Arabia Saudita | Armenia | Azerbaixán | Baḥréin | Bangladex | Brunéi | Bután | Camboya | China | Corea del Norte | Corea del Sur | Emiratos Árabes Xuníos | Filipines | India | Indonesia | Iraq | Irán | Israel | Kazakstán | Kirguistán | Kuwait | Laos | El Líbanu | Malasia | Maldives | Mongolia | Myanmar | Nepal | Omán | Paquistán | Qatar | Rusia | Singapur | Siria | Sri Lanka | Tailandia | Taxiquistán | Timor Oriental | Turkmenistán | Uzbequistán | Vietnam | Xapón | Xeorxa | Xordania | Yeme | ||
