Imperiu aqueménida

	estáu desapaecíu
	Ficheru:Ensin valor
Alministración
Capital	Babilonia ; Pasargada (es) ; Persépolis ; Susa ; Ecbatana
Forma de gobiernu	monarquía ; teocracia
Relixón oficial	Zoroastrismu, relixón en Mesopotamia, xudaísmu, Relixón del Antiguu Exiptu y relixón na Antigua Grecia
Xeografía
Coordenaes	30°N 40°E / 30°N 40°E
Superficie	5500000 km²
Llendaba con	Escitia
Demografía
Población	17 000 000 hab. (500 edC)
Densidá	3,09 hab/km²
Economía
Moneda	dárico (es) y siglos (es)

L'Imperiu aqueménida, ye'l nome dau al primera y más estensu de los imperios de los perses,^[1] el cual estendióse polos territorios de los actuales estaos d'Irán, Iraq, Turkmenistán, Afganistán, Uzbequistán, Turquía, Rusia, Xipre, Siria, Líbano, Israel, Palestina, Grecia y Exiptu. La so espansión territorial empezó, mientres el reináu de Ciro II (559-530 e. C.), col'anexón del reinu medo,^[1] y algamó el so máximu apoxéu nel añu 500 e. C., cuando llegó a tomar parte de los territorios de los actuales estaos de Libia, Bulgaria y Paquistán, según ciertes árees d'El Cáucasu, Sudán y Asia Central. Les grandes conquistes fixeron d'él l'imperiu más grande n'estensión hasta entós.^[1] La so esistencia concluyó en 330 e. C. cuando'l postreru de los reis aqueménidas, Darío III, foi vencíu pol conquistador macedoniu Alexandru Magnu.^[1]

L'Imperiu debe'l so nome a la dinastía que la gobernó mientres unos dos sieglos, los aqueménidas, fundada por un personaxe semilegendario, Aquemenes.^[1] Na historia d'Occidente, l'Imperiu aqueménida ye conocíu sobremanera pola so condición de rival de los antiguos griegos, especialmente en dos periodos, les Guerres Médiques y les campañes del macedoniu Alexandru Magnu.

Fuentes

Les fontes pal estudiu del Imperiu aqueménida son especialmente problemátiques, non tantu pola so escasez como por ser de cutiu contradictories ente sigo. Coles mesmes, non toles rexones nin les dómines tán documentaes por igual: nel aspeutu cronolóxicu, la mayor parte de la documentación referir al sieglu V e. C., en cuantes que de la dómina anterior a la conquista d'Alejandro hai muncha menos información; nel aspeutu xeográficu, ye muncho más abondosu la información referente a les rexones occidentales del Imperiu, más cercanes a les ciudaes griegues, que al so parte oriental.^[2]

Fontes lliteraries

Primero que s'empecipiaren les escavaciones arqueolóxiques, la historia aqueménida conocíase namái al traviés de los escritos d'autores clásicos (griegos y, en menor midida, romanos), y de la Biblia. Ente los autores clásicos destaca particularmente l'historiador griegu Heródoto, qu'escribió nel sieglu V e. C., y que'l so propósitu principal ye aponderar los ésitos de los griegos mientres les Guerres Médiques. La so obra ye útil pa conocer el primer periodu de la historia aqueménida, especialmente no que se refier a la so frontera noroccidental. Mientres el sieglu IV e. C. apurren tamién información sobre l'Imperiu aqueménida les obres de Ctesias y de Xenofonte. Tolos autores griegos, sicasí, coinciden no esencial de la so visión del Imperiu aqueménida: per un sitiu, almiren la so riqueza y el so poder, pero por otru consideren el so sistema políticu corruptu y decadente, y presenten al monarca como una figura débil, víctima de les maquinaciones de les muyeres y los eunucos de la corte.^[2]

Na Biblia, nos llibros d'Esdras y de Nehemías, los perses apaecen como restauradores del Templu de Xerusalén y defensores del cultu a Yahvé: la imaxe que d'ellos s'amuesa ye bien positiva, yá que acabaron cola cautividá de Babilonia. Sicasí, nel Llibru de Ester, bien probablemente escritu en dómina helenística, la imaxe que se da de los perses ye bien similar a la que puede atopase nes obres d'autores griegos.

Fuentes epigráficas

La Inscripción del Harén, de Xerxes I. Trátase d'una inscripción billingüe en persa (esquierda) y babiloniu (derecha).

En dómina aqueménida, el persa antiguu, antecesor del actual idioma persa faláu n'Irán, escribir nuna variedá d'escritura cuneiforme que solo empezó a ser descifrada a empiezos del sieglu XIX, gracies sobremanera a los esfuercios de Henry Rawlinson y al so trabayu cola Inscripción de Behistún, que fai un rellatu pormenorizáu de les circunstancies en que Darío I aportó al poder. Anguaño, conócense numberoses inscripciones en antiguu persa, pero, con una sola esceición apocayá identificada,^[3] estes acútense al ámbitu de les declaraciones de la realeza, espresiones del so poder y ideoloxía. Son fontes d'información útiles pa conocer l'actividá constructora de los reis, y la imaxe qu'estos teníen de sigo mesmos, pero nun suelen apurrir información sobre otros ámbitos (la única de calter narrativu ye la de Behistún).

Xunto coles inscripciones nun son ficticios, son tamién una importante fonte d'información los testos n'araméu y en exipciu demóticu topaos n'Exiptu,^[4] según un númberu importante de documentos en idioma acadiu topaos en Babilonia. Ente estos postreros destáquense numberosos archivos alministrativos de los templos y de delles families poderoses como Egibi y Murashu.^[2] Adicionalmente, los archivos elamitas de Persépolis (el de la Fortaleza y el del Ayalga) allumen la "economía real" del área de les capitales.^[5]

Fontes arqueolóxiques

Les escavaciones son inda bien incompletes. Les principales son los grandes centros reales, Pasargada, Persépolis y Susa, según tumbes rupestres como les de Naqsh-e Rostam. Les escavaciones viéronse enzancaes porque dellos sitios, como por casu, Arbela y Ecbatana, tán anguaño cubiertos per grandes ciudaes modernes (Erbil y Hamadán, respeutivamente). Otru factor negativu ye'l tradicionalmente escasu interés de los arqueólogos pol periodu en cuestión, lo que llevó a que los niveles d'ocupación de dómina aqueménida fueren ruinamente documentaos.^[6]

Historia

L'imperiu empezó como un estáu tributariu de los medos pero acabó conquistando'l Imperiu medo y ampliándolo hasta tomar Exiptu y Asia Menor. Con Xerxes llegó casi a conquistar l'Antigua Grecia. Los aqueménidas fueron ganaos pola conquista d'Alexandru Magnu en 330 e. C.

Antecedentes

Los perses pertenecíen a los grupos iranios que s'establecieren sieglos tras nel pandu d'Irán, y habitaben l'actual provincia de Fars (Irán), una rexón de tradicional influencia elamita. Dedicar de manera destacada a la cría de ganáu, anque col tiempu fueron adoptando l'agricultura. La historia de los primeros reis perses, quien viviríen mientres el sieglu VII e. C. y la primer metá del sieglu VI e. C., ye pocu conocida. Acordies cola xenealoxía tradicional, basada na Inscripción de Behistún de Darío I (ca. 518 e. C.) y nel historiador griegu Heródoto d'Halicarnasu, los perses seríen gobernaos pola dinastía aqueménida, fundada pola so epónimu Aquemenes (n'antiguu persa, Haxamaniš, 'el que tien l'espíritu d'un siguidor'^[7]). Asocedió-y el so fíu Teispes (Cišpi), de quien se sabe por inscripciones de los sos socesores qu'utilizó'l títulu de "rei d'Anshan".^[8]

La dinastía estremaríase entós en dos llinaxes: unu empezáu por Ciro I, rei de Anshan, y siguíu pol so fíu Cambises I y el so nietu Ciro el Grande, y otru por Ariaramnes, bisagüelu de Darío I. Ciertes inscripciones referir a Ariaramnes y al so fíu Arsames como reis de Persia. Esto llevó a que s'especulara sobre una supuesta división del reinu de Teispes ente Ciro I y Ariaramnes, quien reinaríen, respeutivamente, en Anshan y en Persia. Sicasí, l'autenticidá de diches inscripciones púnxose en dulda.^[9]

Resulta llamativu que, mientres Darío aportuna constantemente na so ascendencia aqueménida, esta ye dafechu inorada por Ciro el Grande, que solo remontar hasta Teispes nes sos inscripciones. Esto llevó apocayá a dellos estudiosos a pensar que les llinies de Ciro ("téispida") y Darío ("aqueménida") nun taben rellacionaes.^[10]

Según Heródoto, los perses de les dómines tempranes yeren vasallos de los sos poderosos vecinos, los medos, anque anguaño dúldase de la fiabilidá d'esta información.

Les grandes conquistes

Balta de Ciro el Grande en Pasargada.

Gracies a Ciro (555-529 e. C.), rei de Anshan, el dominiu medo sobre la meseta iranina foi curtiu. Ciro creó un poderosu exércitu siguiendo'l modelu de los antiguos asirios. Cuando asocedió al so padre Cambises I nel 559 e. C., les entidaes polítiques hexemóniques na rexón yeren l'Imperiu neobabilónico, el reinu medo, Lidia y Exiptu.^[11]^[12] Ente los años 553 y 550 e. C., Ciro ganó al rei medo Astiages, tomó la so capital, Ecbatana, y llevó les sos ayalgues a Anshan. La Crónica de Nabonido informa que'l rei persa resultó favorecíu pol amotinamientu de les tropes medas contra'l so propiu rei, fechu confirmáu pola historia que narra Heródoto (i, 123-128) sobre la traición del xeneral medo Harpago.^[11]

N'unificando a los perses y someter a los medos, Ciro, llamáu dempués "el Grande", entamó la conquista de Babilonia (colo que punxo fin al Imperiu neobabilónico), Siria, Palestina y Asia Menor. El reinu de Lidia, n'Asia Menor, cayó en poder de Ciro escontra'l 545 e. C.^[13] Créese que la guerra contra l'Imperiu neobabilónico, que s'atopaba arrodiáu pelos perses nes sos fronteres oriental y septentrional, empezaría escontra finales de la década de 540 e. C. Sía que non, nel añu 539 Babilonia foi tomada pol xeneral persa Gobrias, faciéndose presente Ciro díes más tarde. El nuevu gobernante asumió la titulatura regia babilonia, qu'incluyía los títulos de rei de Babilonia, rei de Sumer y Akkad y rei de los países. Ciro presentar a sigo mesmu como'l "salvador" de les naciones conquistaes. Pa reforzar esta imaxe y "crear condiciones de cooperación coles elites locales",^[14] protexó los cultos (como'l de Marduk en Babilonia) y restauró templos y otres infraestructures nes ciudaes apocayá adquiríes. Con ello Ciro ganóse'l sofitu de bona parte de la casta sacerdotal de Babilonia, la que nos testos (el Cilindru de Ciro, el Poema sobre Nabonido) polo xeneral amuésase favorable escontra él. Nel Tanak, Ciro ye bienveníu pol Segundu Isaías, un xudíu de Babilonia. Coles mesmes, d'alcuerdu a los llibros bíblicos d'Esdras y Nehemías, Ciro dexó tornar a Xudea y reconstruyir el Templu a los xudíos cautivos en Babilonia. A diferencia de los conquistadores asirios y babilonios precedentes, Ciro trató con benevolencia a los pueblos sometíos y perdonó a los reis enemigos. Polo xeneral, Ciro siguió la estratexa de dexar les estructures alministratives de los llugares conquistaos, pero sometiéndolos al poder imperial.^[15]

La inscripción de Behistún narra la historia de les lluches de Darío I contra los rebeldes.

Ciro morrió nel 530 e. C. mientres una campaña contra los masagetes d'Asia Central, y foi asocedíu pol so fíu Cambises II (530-522), quien siguió'l so llabor de conquista. Dirixó la conquista d'Exiptu, presumiblemente entamada con anterioridá. Finó en xunetu de 522 e. C. como resultáu d'un accidente o suicidiu, mientres una revuelta liderada por una cla sacerdotal que perdiera'l so poder dempués de que Ciro conquistara Media. Nel momentu de la muerte de Cambises, l'Imperiu estender dende'l Mediterraneu (incluyendo Exiptu y Anatolia) hasta'l cordal del Hindu Kush nel actual Afganistán, lo que marcó la máxima estensión del Imperiu aqueménida y configurando el mayor imperiu hasta entós conocíu nel Próximu Oriente.

Crisis y reestructuración

Según la Inscripción de Behistún, cuando Cambises atópase n'Exiptu, ciertu Gaumata remontar en Media faciéndose pasar por Esmerdis (pers. Bardiya), l'hermanu menor de Cambises II, quien fuera asesináu unos trés años antes. Debíu al despóticu gobiernu de Cambises y la so llarga ausencia n'Exiptu, "tolos pueblos, perses, medos, y les demás naciones", reconocieron al usurpador, especialmente porque él garantizaba'l perdón de los tributos mientres trés años (Heródoto iii, 68). Esti Gaumata ye unu de los sacerdotes revueltos contra'l rei Cambises, a los que Heródoto llapada Magos. El pseudo-Esmerdis gobernó mientres siete meses antes de ser derrocáu nel 521 e. C. por un grupu de nobles encabezáu por Darío, quién proclamóse rei nel so llugar. Les posteriores rebeliones, desamarraes a lo llargo y a lo ancho del Imperiu, fueron ganaes socesivamente por Darío y los sos xenerales; nel 518 e. C. la paz restableciérase. Pa garantizar la so llexitimidá, el nuevu rei casóse coles esposes del so predecesor (una práutica avezada), ente les que s'incluyíen dos fíos y una nieta de Ciro. Una d'elles, Atosa, dio a lluz al futuru soberanu Xerxes I.

Ye importante destacar que la pretensión de que Gaumata yera un falsu Esmerdis deriva de Darío. Los historiadores atópense estremaos sobre la posibilidá de que la historia del impostor fuera un inventu de Darío como xustificación pa la so golpe d'estáu.^[16] Darío fixo afirmaciones asemeyaes cuando más tarde prindó Babilonia, anunciando que'l rei babiloniu nun yera, ello ye que Nabucodonosor III, sinón un impostor llamáu Nidintu-bel,^[17] y cuando un añu dempués de la muerte del primer pseudo-Esmerdis (Gaumata), un segundu pseudo-Esmerdis (llamáu Vahyazdata) empecipió una rebelión en Persia.

El mundu hacia l'añu 500 e. C., amosando l'Imperiu aqueménida (en marrón) en rellación col restu del mundu de la dómina.

Darío dedicóse fundamentalmente a entamar l'estensu imperiu heredáu. Territorialmente, reestructuró les satrapíes, esistentes yá dende'l reináu de Ciro, estableciendo venti satrapíes encabezaes de normal por miembros de la familia real y de les families aristocrátiques. Tocantes a la so actividá constructora, destaca sobremanera la fundación de Persépolis (518-516 e. C.), según la realización de trabayos en Ecbatana (moderna Hamadán) y Susa. Mientres el reináu de Darío siguió la espansión territorial: Tracia y la India fueron anexonaes, ente que les tropes perses fueron ganaes polos escites europeos (ca. 513 e. C.) y polos griegos na primer guerra médica. Foi tamién Darío quien convirtió en relixón oficial el mazdeísmo. Construyó'l Camín Real de Susa a Sardes: carretera dende la capital de Lidia (oeste de l'actual Turquía) hasta Susa pa llevar el corréu imperial. Esto aseguraba de dalguna manera'l control absolutu sobre los sos sátrapas, quien teníen la so propia corte y exércitu pero nun podíen fallar en dar tributu al so emperador. Esti tributu yera proporcional a la riqueza de cada rexón.

Les guerres médiques

Mientres el primer terciu del sieglu V e. C., perses y griegos compitieron pol dominiu sobre les ciudaes griegues d'Asia Menor, les mariñes del Mediterraneu y el control de los puertos comerciales, según l'accesu al trigu de les mariñes del Mar Negru. Estos conflictos fronterizos empezaron coles sulevaciones xonies ya incluyeron la quema d'Atenes per parte de los perses, en represalia pola destrucción de Sardes.

La primer fase (490 e. C.) producióse cuando los perses unviaos pol so rei Darío I al traviés d'un exércitu y viaxando per mar, desembarcaron na Grecia continental, que sofitaba a les rebalbes colonies griegues so la so égida. Na batalla de Maratón (490 e. C.), un exércitu griegu empuestu por Milcíades foi unviáu a retener a los perses, y sorprendentemente llograron la victoria; por cuenta de esta derrota, el rei persa viose obligáu a afitar les llendes del so imperiu de nuevu n'Asia Menor.

A pesar d'ello pal sieglu V e. C. los reis aqueménidas gobernaben territorios qu'aproximao tomaben lo que güei ye Irán, Iraq, Armenia, Afganistán, Turquía, Bulgaria, munches partes de Grecia, Exiptu, Siria, Paquistán, Xordania, Israel, Cixordania, El Líbanu, El Cáucasu, partes d'Asia Central, Libia, y partes septentrionales d'Arabia. L'Imperiu col tiempu convertir n'imperiu más grande del Mundu antiguu.

La segunda fase tuvo llugar l'añu 480 e. C., cuando los perses unviaos pol so rei Xerxes I (485–465 e. C., persa antiguu Xšayarša, 'héroe ente reis'), fíu de Darío I, dirixir por tierra escontra Grecia. El so exércitu entró en Grecia pel norte, atopando poco o nenguna resistencia en Macedonia y Tesalia, pero foi deteníu por una pequeñu fuercia griega mientres tres díes nes Termópilas. Trátase d'un exércitu espartanu de 300 guerreros empobinaos pol so rei Leónidas I. Los 300 soldaos y el so rei morrieron na batalla traicionaos por un griegu qu'enseñó a los perses un camín p'atacar pel costazu. Una batalla naval simultánea en Artemisio foi pocu decisiva nel aspeutu tácticu pos grandes nubes destruyeron naves de dambos llaos. La batalla foi detenida prematuramente cuando los griegos recibieron noticies de la derrota nes Termópilas y retiráronse. La batalla foi una victoria estratéxica de los perses, lo que-yos dio'l control indisputado de Artemisio y del mar Exéu.

Dempués de la so victoria na batalla de les Termópilas, Xerxes escaló la ciudá sacupada d'Atenes y preparóse pa enfrentase a los griegos nel estratéxicu ismu de Corinto y el golfu Sarónico. Los habitantes d'Atenes s'habíen abellugaos na pequeña islla de Salamina; cuando llegaron los perses a Atenes amburaron la ciudá y viaxaron escontra Salamina. En 480 e. C. los griegos llograron una decisiva victoria na batalla naval de Salamina na cual los pequeños y axilosos barcos atenienses ganaron a los pesaos y grandes barcos perses. Forzaron a Xerxes a retirase a Sardes. L'exércitu que dexó en Grecia, sol mandu de Mardonio, foi destruyíu nel añu 479 e. C. na batalla de Platea. La derrota final de los perses en Micala animó a les ciudaes griegues d'Asia a sulevase, y marcó el final de les Guerres Médiques, xunto cola espansión persa a Europa.

De Xerxes I a Artaxerxes II

Bol d'oru aqueménida con imaginería de lleones.

Vasíes d'oru del ayalga de Oxus.

Dempués de los fracasos militares de la Segunda Guerra Médica, los aqueménidas detuvieron la so espansión y perdieron dellos territorios. Cuando Xerxes morrió asesináu nel 465 e. C., desamarróse una crisis socesoria na que terminaría per imponer se Artaxerxes I (465-424 e. C.), quien treslladó la capital de Persépolis a Babilonia. Foi mientres esti reináu que l'elamita dexó de ser l'idioma del gobiernu, y ganó en prominencia l'araméu. Foi probablemente mientres esti reináu que s'introdució como calendariu nacional el calendariu solar (basáu nel babilónicu).^{[ensin referencies]}

Artaxerxes I morrió fora de Persis, pero'l so cuerpu foi lleváu ellí pa ser soterráu xunto a los sos antepasaos, probablemente en Naqsh-e Rustam. Producióse una situación similar a la de la muerte de Xerxes I. Los trés fíos de Artaxerxes apostaron el tronu, asocediéndose nel mesmu añu Xerxes II (el so fíu mayor, que-y asocedió y foi asesináu por unu de los sos hermanascos unes poques selmanes más tarde), Sogdiano, y Darío II. Darío II, que taba en Babilonia cuando morrió'l so hermanu Xerxes, axuntó sofitu pa sigo mesmu, coló escontra l'este y depunxo y executó al asesín y foi coronáu nel so llugar.

Darío II reinó nel periodu 424 e. C.-404 e. C. y collaboró con Esparta na Guerra del Peloponeso. Dende l'añu 412 e. C., Darío II, por insistencia de Tisafernes, sofitó primero a Atenes y depués a Esparta, pero nel añu 407 e. C. el fíu de Darío, Ciro el Mozu foi nomáu pa reemplazar a Tisafernes y venció totalmente el sofitu a Esparta que finalmente ganó a Atenes en 404. Esi mesmu añu, Darío cayó fatalmente enfermu y morrió en Babilonia. Nel so llechu de muerte, la so esposa babilonia, Parisatis pidió a Darío que fora coronáu'l so segundu fíu, Ciro el Mozu, pero Darío negóse.

A Darío asocediólu'l so fíu Artaxerxes II, que reinó nel periodu 404 e. C.-359 e. C. Plutarcu cuenta (probablemente por autoridá de Ctesias) que'l movíu Tisafernes averar al nuevu rei'l día de la so coronación p'alverti-y de que'l so hermanu menor, Ciro el Mozu taba preparar p'asesinalo mientres la ceremonia. Artaxerxes arrestó a Ciro y executar si nun hubiera intercedido la so madre Parisatis. Ciro foi entós unviáu como sátrapa de Lidia, onde preparó una rebelión armada qu'españó nel añu 401 e. C. Con mercenarios griegos, Ciro llogró la victoria na batalla de Cunaxa, pero resultó muertu na mesma. Asina, Artaxerxes II caltuvo'l tronu, construyó una gran flota, y recuperó el dominiu d'Asia Menor y Xipre.

Artaxerxes II foi'l rei aqueménida que tuvo más llargu reináu (45 años). Seis sieglos más tarde, Ardacher I, fundador del segundu Imperiu persa, considerar a sigo mesmu como'l socesor de Artaxerxes, un gran testimoniu de la importancia de Artaxerxes pa la mentalidá persa. Mientres el so reináu realizaron actividaes de construcción en Susa y Ecbatana. Anque nun se conocen construcciones sos en Persépolis, foi él foi'l primer rei aqueménida en ser soterráu nes sos cercaníes.^[18] Nel ámbitu relixosu, Artaxerxes protexó'l cultu de los dioses iranios Mitra y Anahita, a los cualos introdució nes sos inscripciones al par de Ahura Mazda. D'alcuerdu a la información proporcionada por Beroso, Artaxerxes protexó'l cultu de Anahita en numberoses rexones del Imperiu, incluyendo árees occidentales non-iránicas como Damascu o Sardes.^[19] Igualmente, pueden datase d'esti reináu la estraordinaria innovación de los cultos de santuarios zoroastrianos, y foi probablemente mientres esti periodu que'l zoroastrianismo espublizóse al traviés d'Asia Menor y el Llevante mediterraneu y dende ellí a Armenia.^{[ensin referencies]} Los templos, anque sirvíen a un propósitu relixosu, nun yeren sicasí un actu puramente desinteresáu: tamién sirvíen como importante fonte d'ingresos. De los reis babilónicos, los aqueménidas tomaren el conceutu d'impuestu del templu obligatoriu, un diezmu que tolos habitantes pagaben al templu más cercanu a la so tierra o otra fonte d'ingresos (Dandamaev & Lukonin, 1989: 361–362). Una parte d'esti ingresu llamáu'l quppu ša šarri ('arcón del rei') ―una atélite institución orixinariamente introducida por Nabónido― foi entós pasada al gobernante.

Fin del Imperiu persa

Según les fontes griegues, el socesor de Artaxerxes II, el so fíu Artaxerxes III 359 e. C.-338 e. C., llegó al tronu per medios sangrientos, asegurando la so posición por aciu l'asesinatu d'ocho de los sos hermanascos. En 343 e. C., Artaxerxes III ganó a Nectanebo II, espulsándolo d'Exiptu y fixo d'Exiptu de nuevu una satrapía persa. En 338 e. C., el mesmu añu en que Filipo de Macedonia xunió a los estaos griegos pola fuercia, y de tal manera allanó el camín al so fíu Alejandro, Artaxerxes III morrió de causes naturales (según les fontes cuneiformes) pero según l'historiador Diodoro, Artaxerxes foi asesináu pol so ministru, Bagoas.^[20]

A Artaxerxes III asocedió-y el so fíu Artaxerxes IV Arses 338 e. C.-336 e. C. Primero que pudiera actuar foi tamién envelenáu por Bagoas. Dizse qu'esti mató non solo a tolos fíos de Arses, sinón a munchos otros príncipes de la tierra. Bagoas fixo entós que Darío III (336-330 e. C.), un sobrín de Artaxerxes IV, ocupara'l tronu. Darío III, anque primeramente sátrapa d'Armenia, nun tenía esperiencia nel gobiernu del Imperiu, pero nel so primer añu como emperador personalmente forzó a Bagoas a beber venenu.

En dos époques distintos, los aqueménidas gobernaron Exiptu anque por dos vegaes los exipcios llograron una independencia temporal de Persia. Siguiendo la práutica de Manetho, los historiadores exipcios referir a los periodos n'Exiptu cuando la dinastía aqueménida gobernaba como la dinastía XXVII d'Exiptu, 525–404 e. C., hasta la muerte de Darío II, y la dinastía XXXI d'Exiptu, 343–332 e. C., qu'empezó dempués de que Nectanebo II fuera derrotáu pol rei persa Artaxerxes III. Esta segunda ocupación persa d'Exiptu acabó en 332 cuando Alexandru Magnu entró n'Exiptu y foi bienveníu como un lliberador nel Exiptu ocupáu polos perses.

La batalla de Isos, ente Alexandru Magnu a caballu a la izquierda, y Darío III nel carru de la derecha, representaos nun mosaicu de Pompeya que data del sieglu I e. C. - Muséu Nacional d'Arqueoloxía de Nápoles.

Alejandro ganó a los sátrapas occidentales nes batalles d'Isos (332 e. C.), y de Gaugamela (331 e. C.).

Dempués, Alejandro coló sobre Susa, que de la mesma capituló y apurrió una vasta ayalga. Alejandro entós coló escontra l'este, a Persépolis que se rindió a principios de 330 e. C. Los soldaos macedonios amburaron la capital. Dende Persépolis, Alejandro dirixir al norte a Pasargadas onde trató la tumba de Ciro II con respetu. Dende ellí dirixóse a Ecbatana, onde Darío III abellugárase.

El rei persa foi prindáu por Besos, el so sátrapa bactriano y compatriota. Conforme averábase Alejandro, Besos y los sos homes asesinaron a Darío y depués declaróse a sí mesmu socesor de Darío, como Artaxerxes V, antes de retirase a Asia Central pa llanzar una campaña de guerrilla contra Alejandro. Abandonaron el cuerpu de Darío nel camín pa retrasar a Alejandro, quien lo llevó a Persépolis pa un entierru honrosu.

Al Imperiu aqueménida asocedió-y l'Imperiu seléucida, esto ye, de los xenerales d'Alejandro y los sos descendientes, quien gobernaron Persia. De la mesma, asoceder la dinastía arsácida de Partia nel nordeste d'Irán, quien, de manera bastante miquera, señalaron a Artaxerxes II como'l so antecesor.

Istakhr, unu de los reinos vasallos de los arsácidas, sería ganáu por Papak, un sacerdote del templu. El fíu de Papak, Ardacher I, quien se nomó a sigo mesmu n'alcordanza de Artaxerxes II, remontar contra los partos, ganar y siguió alantre pa establecer el segundu Imperiu persa, 556 años más tarde del final del primeru.

Política y alministración

Súbditos colos sos tributos nun baxorrelieve de Persépolis.

L'Imperiu aqueménida foi un estáu multinacional apoderáu polos perses, nel que los cargos d'importancia correspondíen a miembros d'esta etnia.^[21] De cutio sorráyase, nes inscripciones reales, la condición de persa (o, más concretamente, d'ariu) del rei, de la so familia y del so dios, Ahura Mazda.^[21] Paez, sicasí, que los distintos pueblos del Imperiu, y bien especialmente aquellos de mayor antigüedá, como asirios, babilonios, xudíos o exipcios, esfrutaron d'una gran autonomía, y pudieron caltener les sos costumes, les sos instituciones, la so llingua y la so relixón, en cuantes que la alministración quedaba so control persa.^[21] Esti respetu a la individualidá de los distintos pueblos sometíos poner de manifiestu, por casu, nos relieves de les escalinates que lleven a l'apadana de Persépolis que tenía una función ceremonial rellacionada cola receición de los tributos, nos que s'amuesen les distintes ufriendes: por casu, d'Arabia llévense texíos, camellos ya inciensu; de Nubia vasíes, caniles d'elefante, ocapis, xirafes, tributos d'oru refinao, tueros d'ébanu; de Bactria, vasíes y camellos. Cada grupu estrémase claramente de los demás pol so paxellu.

El centru alministrativu del Imperiu atopar nel palaciu real, con un complicáu aparatu burocráticu. Dende la dómina de Darío, la sede real asitiar na ciudá de Susa, anque'l monarca pasaba temporaes en Babilonia y Ecbatana. Les ciudaes más importantes de Fars, Pasargada y Persépolis, nun fueron nunca sedes de gobiernu.^{[ensin referencies]}

Ente los llogros del reináu de Darío inclúyense una codificación de los datos, un sistema llegal universal sobre'l que se basaría gran parte de la llei irania posterior,^{[ensin referencies]} y la construcción d'una nueva capital en Persépolis, onde los estaos vasallos ufiertaríen el so tributu añal na fiesta del equinocciu de primavera.

Organización social

La organización social del Imperiu ye pocu conocida.^[22] La mayoría de los investigadores cunta que persistía la división en tres estratos o castes carauterística, según Georges Dumézil, de los pueblos indoiranios ya indoeuropeos polo xeneral, qu'apaez reflexada nel Avesta: guerreros, sacerdotes y llabradores.

Estrechamente inxerida con esta división en trés castes, esistía una estructura tribal basada na ascendencia patrilineal. Según Heródoto (i, 125), en dómina de Ciro el Grande la sociedá persa taba formada por numberoses tribus, "yeren los arteatas, los perses puramente dichos, los pasagardas, los merafios y los maios".^[23] Cada tribu estremábase de la mesma en cles: los aqueménidas yeren, ello ye que una cla perteneciente a la tribu de los pasagardas.

Los cargos de l'alministración imperial taben acutaos a los miembros de les principales families de l'aristocracia, anque nun yera abonda cola pertenencia a la nobleza: había que cuntar tamién col favor del rei, que yera quien disponía los nomamientos y distribuyía los cargos nos territorios conquistaos.

La práutica de la esclavitú na Persia aqueménida taba polo xeneral prohibida, anque hai evidencia de que los exércitos conquistaos o rebeldes yeren vendíos en cautiverio.^[24] Según atestigüen los documentos de Persépolis, los trabayadores que dependíen del Estáu na rexón de Parsa nun yeren esclavos sinón asalariaos.

Dones y honores reales

El llamáu Brazalete de Oxus, perteneciente a l'Ayalga del Oxus, de dómina aqueménida. Los artículos de xoyería yeren bienes de prestíu bien apreciaos pola aristocracia aqueménida, y el so intercambiu cumplía un rol fundamental nel sistema políticu.

Acordies con Pierre Briant, un aspeutu fundamental del sistema políticu aqueménida yera la circulación de prestaciones de serviciu personal escontra el rei, y de dones y honores dende el rei. Tantu nes inscripciones reales como nos autores clásicos puede reparase la importancia que se-y otorgaba a la noción de compensar al servidor lleal. Los dones reales incluyíen vistimienta y xoyería de luxu, que marcaben el prestíu y la posición social de los sos portadores, según títulos y cargos de poder. Les fontes clásiques aluden frecuentemente a títulos de gran prestíu, como'l de "amigu del rei" y el de "compañeru de mesa del rei". Tocantes a esti postreru, ye remarcable la importancia ideolóxica que tenía la mesa: tratar d'un símbolu de la redistribución real. Refiriéndose a Ciro el Mozu, Xenofonte sostién que "de tolos homes él yera'l que distribuyía más regalos ente los sos amigos" y que cuando "recibía un vinu particularmente bonu, unviaba usualmente el cántaru mediu llenu a unu de los sos amigos" (Anábasis, I. 9. 22-26). La entrega en matrimoniu de fíes del rei yera coles mesmes considerada como un don real.^[25]

Esta circulación de dones y honores constituyía un sistema d'intercambiu desigual ente'l rei y la nobleza. Ente que el don del rei obligaba al súbditu a contraprestarlo con servicios, el rei acutábase'l manera y el tiempu de compensar a los sos benefactores, en casu de que lo xulgara necesariu. Nun yera concebible qu'un súbditu reclamára-y al rei un pagu polos servicios emprestaos. Adicionalmente, esti sistema tien de resultes el trezu del ésitu de la nobleza a la so llealtá al rei, en desterciu de les llealtaes clánicas. Esta circunstancia espresar nes inscripciones reales col conceutu de bandaka, interpretable como "servidor fiel".^[26]

Les satrapíes

Los aqueménidas dexaben cierta autonomía rexonal na forma del sistema de satrapíes. Una satrapía yera una unidá alministrativa, usualmente entamada sobre una base xeográfica. El términu "satrapía" provién de les fontes griegues ("satrapeia"). La voz griega procede del antiguu persa xsaça-pā-van, que designa a la persona que gobierna esti territoriu (el sátrapa), y que significa daqué según "proteutor del Imperiu".^[27] Nun hai alcuerdu tocantes a si'l términu dahyu (plural dahyāva), qu'apaez nes inscripciones reales, pue ser interpretáu nel sentíu de "satrapía", como sostienen dellos autores,^[27] o si escarez de cualquier implicación alministrativa.^[28] La organización de les satrapíes, que la so estensión yera bien variable, reutilizaba en parte les estructures previes a la conquista, dexando subsistir hasta ciertu puntu a les antigües instituciones de poder locales.

Los sátrapas yeren usualmente escoyíos tantu polos sos servicios emprestaos al rei como pola pertenencia a un llinaxe aristocráticu; ello ye que munchos d'ellos formaben parte de la dinastía real. Nun yeren funcionarios civiles nel sentíu modernu, sinón que calteníen rellaciones de subordinación personal col rei. Nes capitales satrapales formábense pequeñes cortes a semeyanza de la imperial, y el sátrapa vivía usualmente xunto a la so familia. Esistía ciertu enclín a que'l mandu de la satrapía pasara de padres a fíos (un casu paradigmáticu ye'l de la dinastía farnácida). Sicasí, solo'l rei tenía la prerrogativa de nomar sátrapas, siquier idealmente. A pesar de l'autonomía local relativa que dexaba'l sistema de satrapíes, inspeutores reales, los llamaos "güeyos y oyíos del rei" percorríen l'Imperiu ya informaben sobre les condiciones locales y controlaben el comportamientu de los sátrapas. Tocantes a los exércitos provinciales, nun queda claru si los sos comandantes dependíen direutamente de l'autoridá central, o si respondíen al sátrapa local.^[29]

Economía

L'Imperiu aqueménida recaldaba cuantiosos impuestos, parte de los cualos se amonedaban en oru y plata acuñándose monedes como'l dárico o'l siclo. Gran parte de los ingresos dir en construcción d'obra pública,^{[ensin referencies]} como la rede de caminos colos que pretendía xunise les diverses partes del Imperiu, el más famosu de los cualos ye'l Camín Real de Susa a Sardes. Darío I construyó palacios y monumentos nes capitales: Susa y Persépolis. El tercer gran gastu del Imperiu constituyir l'enorme exércitu.

El comerciu yera ampliu, y so los aqueménidas hubo una infraestructura eficiente que facilitaba l'intercambiu d'artículos dende los más alloñaos estremos del Imperiu. Les tarifes sobre'l comerciu yeren una de les principales fontes d'ingresos del Imperiu, xunto cola agricultura y los tributos.

Moneda

Darío I foi probablemente'l primer monarca aqueménida n'acuñar moneda,^[21] daquella una innovación relativamente recién, yá que Creso, el rei de Lidia derrotáu por Ciro el Grande, fuera'l primeru n'introducir un verdaderu sistema monetariu. Darío revolucionó la economía introduciendo un patrón monetariu bimetálico (a semeyanza del lidiu, según Heródoto, i, 94) n'oru y plata. La moneda d'oru yera'l dárico,^[30] d'unos 8,34 gramos de pesu.^[21] 3000 dáricos equivalíen a un talentu, la unidá monetaria más elevada. La moneda de plata yera'l siclo, d'aproximao 5,56 g de pesu y de gran pureza. 20 siclos de plata equivalíen a un dárico d'oru.

Dárico aqueménida, circa 490 e. C.

El sistema monetariu aqueménida caltúvose a valir hasta ser movíu polos acuñamientos de Filipo II y, sobremanera, d'Alexandru Magnu, na segunda metá del sieglu IV e. C. Mientres tol tiempu que se caltuvieron en circulación, les monedes aqueménidas malapenes variaron el so aspeutu. De forma aproximao ovalada, tanto'l dárico como'l siclo tienen nel anverso una figura idealizada, posiblemente'l mesmu monarca,^[31] qu'apaez con un arcu na so manzorga y una llanza na derecha (les monedes yeren popularmente conocíes ente los griegos como taxotai, "arqueros"). Nel aviesu hai namái un cuadráu incuso.^[21]

Acuñar moneda d'oru yera una prerrogativa real. Los sátrapas y xenerales, según les ciudaes autónomes y príncipes locales, solo podíen acuñar monedes de plata y de cobre.^[21]

Comunicaciones

Pa facilitar les comunicaciones nel so estensu imperiu, Darío ordenó la construcción de delles carreteres que xuníen Susa y Babilonia coles capitales más importantes de les satrapíes. Ye conocida pola descripción que d'ella fai Heródoto (v, 52-54; viii, 98) la "calzada real", que xunía Susa con Sardes, travesando Asiria, Armenia, Cilicia, Capadocia y Frixa, con un llargor total de 2600 km (13 500 estadios, o 450 pasarangues), que por regla xeneral tardábase tres meses en percorrer.^[32] A lo llargo de la calzada, había postas asitiaes a una xornada de distancia les unes de les otres, y los llugares más vulnerables, como los vaos de los ríos o los puertos de monte, taben curiaos por soldaos.^[33] Relevos de correos a caballu podíen algamar les rexones más remotes en quince díes. Ensin dulda otres carreteres tuvieron igual o mayor importancia, anque fueren menos conocíes polos autores griegos:^[34] la so esistencia y eficaz funcionamientu foi constatáu poles tablillas de Persépolis.^[33] El sistema postal creáu por Darío espertó l'almiración de Heródoto pol so gran eficacia.

Un gran desenvolvimientu algamaron tamién en dómina aqueménida les comunicaciones marítimes. Darío I ordenó l'apertura de la canal nel ismu ente'l brazu oriental del Nilu y el mar Roxu, construyíu pol faraón Necao II, enanchándolo significativamente, de forma que, según Heródoto, dos trirremes podíen navegar en paralelu peles sos agües. De resultes, el comerciu ente'l Mar Bermeya y el Mar Mediterraneu amontóse considerablemente. Por encargu de Darío, el navegante Escílax de Carianda esploró la ruta marítima ente Mesopotamia y el valle del Indo. La ruta comercial ente Mesopotamia y Exiptu circunnavegaba la península arábiga.

Cultura

Llingua

Nel Imperiu falaba una amplia variedá de llingües. Los perses, siquier na primer etapa del Imperiu, utilizaben el persa antiguu, un dialeutu iraniu de la caña suroccidental, emparentáu col medo, perteneciente a la noroccidental. Nun principiu, los perses nun utilizaben la escritura, y el persa antiguu solo empezó a escribise cuando, por orde de Darío I, inventóse una escritura cuneiforme ad hoc pa la inscripción de Behistún.^[21] Probablemente yeren pocos los que podíen lleer esta escritura, y seique por eso les inscripciones reales yeren xeneralmente trillingües en persa antiguu, babiloniu y elamita (añader dacuando'l exipciu en escritura xeroglífico).^[21] Topáronse inclusive papiros con traducciones al araméu de delles inscripciones reales.^[35]

L'usu escritu del persa antiguu paez habese práuticamente acutáu a les inscripciones reales; hasta'l momentu identificóse tan solo un documentu alministrativu nesti idioma,^[3] anque apaez tamién en dellos sellos y oxetos artísticos. El fechu de qu'apaeza principalmente n'inscripciones aqueménidas del oeste d'Irán suxer entós que'l persa antiguu yera l'idioma común d'esa rexón. Sicasí, nel reináu de Artaxerxes II, la gramática y l'ortografía de les inscripciones taben tan "lloñe de la perfeición"^[36] que se suxirió que les escribes que compunxeron aquellos testos yá escaecieren en gran midida l'idioma, y teníen que basase n'inscripciones más antigües, qu'ellos en gran midida reproducíen testualmente.^[37]

Mientres los reinaos de Ciro y Darío, y mientres la sede del gobiernu tuvo inclusive en Susa, en Elam, l'idioma de la cancillería aqueménida foi'l elamita, tantu na rexón de Fars como, cabo suponer, en Elam; asina lo atestigüen los documentos topaos en Persépolis que revelen detalles del funcionamientu cotidianu del Imperiu.^[38] Nes grandes inscripciones rupestres de los reis, los testos en elamita siempres tán acompañaos d'inscripciones n'acadiu y antiguu persa, y paez que nestos casos, los testos elamitas son traducciones de los antiguos perses. Ye polo tanto posible qu'anque'l elamita usar pol gobiernu de la capital en Susa, nun yera un idioma estandarizado del gobiernu por tolos llugares del Imperiu. L'usu del elamita nun ta comprobáu dempués del añu 458 e. C.

Dempués de la conquista de Mesopotamia, la llingua más utilizada na alministración pal conxuntu del Imperiu foi'l araméu, que sirvía tamién como llingua de comunicación interregional: el fechu de que pa escribilo utilizárase un alfabetu facilitaba amás les comunicaciones. Ello ye que atopáronse documentos n'araméu en llugares tan distantes ente sigo como Elefantina, nel Alto Exiptu, Sardes, n'Asia Menor, y la rexón de Bactriana nel estremu nororiental.^[21]^[39] Según la Encylopedia Iranica, "l'usu d'un únicu idioma oficial, que los modernos estudiosos denominaron araméu oficial o araméu imperial, puede suponese que contribuyó en gran midida al sorprendente ésitu de los aqueménidas a la de caltener xuníu'l so estensu imperiu mientres tanto tiempu".^[40] En 1955, Richard Frye cuestionó la clasificación del araméu imperial como un "idioma oficial" señalando que nun sobrevivió nengún edictu qu'espresamente y ensin ambigüedá apurriera tal estatus a nengún idioma en particular.^[41] Frye reclasifica l'araméu imperial como la "llingua franca" de los territorios aqueménidas, suxiriendo que na dómina aqueménida l'usu del araméu taba más estendíu de lo que xeneralmente se cree. Munchos sieglos dempués de la cayida del Imperiu, siguiría utilizándose en Persia una escritura derivada de l'aramea, la escritura pahlavi, que se caracteriza amás pol usu de numberoses pallabres aramees como logogrames o ideogrames.^[42]

Otres llingües, como l'exipciu, el griegu, el lidiu y el liciu, ente otres, yeren d'usu puramente local.

Costumes

Heródoto menta que los perses celebraben grandes fiestes de cumpleaños, "Nes sos comíes usen de pocos manxares de sustancia, pero sí de munchos postres, y non bien bonos. Por eso suelen dicir los perses que los griegos llevantar de la mesa con fame" (l, 133).^[23] De la mesma, reparó que los perses bebíen vinu en gran cantidá y que "dempués de bien bebíos, suelen deliberar alrodiu de los negocios de mayor importancia. Lo qu'entós resuelven, proponer otra vegada l'amu de la casa en que deliberaron, un día dempués; y si alcordar paez-yos bien n'ayunes, poner n'execución, y si non, revocar. Tamién suelen volver esaminar cuando bebieron bien aquello mesmu sobre lo cual deliberaron n'estáu de sobriedá".^[23]

De los sos métodos de saludu, afirma que los iguales besar nos llabios, si dalgunu d'ellos "fora de condición daqué inferior, besar na mexella; pero si la diferencia de posición resultara escesiva, postrándose, reverencia al otru" (Llibru I, CXXXIV).^[23] Sábese qu'homes d'altu rangu practicaben la poligamia, y dicíase que teníen un númberu d'esposes y un númberu inclusive mayor de concubinas. Tocantes a les rellaciones col mesmu sexu, los homes d'altu rangu calteníen favoritos, como Bagoas que foi unu de los favoritos de Darío III y que más tarde se convirtió en eromenos d'Alejandro. La pederastia persa y los sos oríxenes aldericáronse inclusive en tiempos antiguos, considerando Heródoto que lo aprendieren de los griegos,^[43] sicasí, Plutarcu afirma que los perses usaben chicos eunucos con tal fin muncho primero de qu'esistiera contautu ente les cultures.^[44]

Inscripción de Behistún, columna 1 (DB I 1–15).

L'Imperiu aqueménida foi construyíu sobre los principios más básicos - los de la verdá y la xusticia, que formaben la base de la cultura aqueménida.^{[ensin referencies]} Heródoto señaló (i, 138) que «tienen pola primera de toles infamias el mentir, y pola segunda, contraer deldes; diciendo, ente otres munches razones, que necesariamente hai de ser mentirosu'l que seya debedor».^[23] Heródoto tamién diz qu'a los nuevos perses, "dende los cinco hasta los venti años, solamente enséñen-yos trés cuesas: montar a caballu, disparar l'arcu y dicir la verdá".^[23] Hasta los cinco años los neños pasen tol tiempu xunto a les muyeres y nunca conocen al so padre, "y esto fai con mirar de que si'l neñu morriera nos primeros años de la so crianza, nengún disgustu reciba por esto'l so padre".

Nel Irán aqueménida, la mentira, drauga, considerábase pecáu capital y yera punible cola muerte en dellos casos estremos. Tablillas afayaes polos arqueólogos de los años 1930^[45] nel xacimientu de Persépolis apurren evidencia fayadiza sobre l'amor y la veneración pola cultura de la verdá mientres el periodu aqueménida. Estes tablillas contienen los nomes d'iranios corrientes, principalmente comerciantes y almacenistes.^[38] Según el profesor Stanley Insler de la Universidá de Yale, hasta 72 nomes d'oficiales y pequeños burócrates atopaos nestes tablillas contienen la pallabra verdá.^[46] Por casu, diz Insler, tenemos Artapana, proteutor de la verdá, Artakama, amigu de la verdá, Artamanah, de pensamientu sinceru, Artafarnah, posesor de la rellumanza de la verdá, Artazusta, que se complaz na verdá, Artastuna, pilastra de verdá, Artafrida, qu'espolleta cola verdá y Artahunara, que tien la nobleza de la verdá. Foi Darío'l Grande, qu'estableció la ordenanza de les bones regulaciones mientres el so reináu. El testimoniu del rei Darío sobre la so constante batalla contra la mentira atopar n'inscripciones cuneiformes. Grabada nel monte de Behistún na carretera a Kermanshah, Darío atestigua:

Yo nun yera un mentirosu, nun faía'l mal... Conducí con derechura. Nun fixi'l mal nin al débil nin al poderosu. L'home que cooperó cola mio casa, a esi compensé-y bien; el que me fixo dañu, a esi castigué bien.

Darío tuvo bien ocupáu remanando rebeliones a gran escala qu'españaron por tol Imperiu. Dempués de lluchar con ésitu con nueve traidores nun añu, Darío documentó les sos batalles contra ellos y diznos cómo yera la mentira que-yos fixo remontar se contra l'Imperiu. En Behistún, Darío diz:

Yo batí y prindé a nueve rey. Unu se llemaba Gaumata, un magu; él mintió; asina dixo él: Yo soi Esmerdis, el fíu de Ciro... Unu, de nome Acina, un elamite; él mintió; asina dixo él: Yo soi rei en... Unu, de nome Nidintu-Bel, un babiloniu; él mintió; asina dixo él: Yo soi Nabucodonosor, el fíu de Nabonido. El rei Darío entós diznos, la Mentira facer rebalbes, de manera que esta xente engañó al pueblu.^[47]

Relixón

Ahura Mazda tal como ye representáu nos baxorrelieves de la realeza aqueménida.

Los perses antiguos exercieron la so influencia más duradera per mediu de la relixón. Les sos doctrines relixoses teníen orixe remotu y desenvolviérense enforma cuando empecipiaron les sos conquistes. Y yera tan poderosa la so atraición y tan madures les condiciones por que fueren aceptaes, que s'estendieron por casi toa l'Asia Occidental. Substituyeron a otres relixones y a creencies que se veníen calteniendo dende diba sieglos. Trastornaron y modificaron la visión del mundu que teníen hasta entós les naciones.

A lo llargo del Imperiu practicábense diverses relixones, correspondientes a les tradiciones de los pueblos conquistaos. Asina, Ciro rindió cultu a Marduk al conquistar Babilonia y Cambises II proclamóse faraón n'Exiptu practicando la relixón propia del llugar. El promover cultos reales de los pueblos conquistaos tenía la función de llexitimar el poder imperial.

Sicasí, la élite persa que dirixía l'Imperiu practicaba'l zoroastrismu o mazdeísmo, col so cultu al fueu, y dende el reináu de Darío I rexistrar nes inscripciones l'adopción del cultu a Ahura Mazda como deidá proteutora de la monarquía. La Inscripción de Behistún diz: "Darío'l Rei diz: pol favor de Ahuramazda yo soi Rei, Ahuramazda concedióme'l reinu".^[48] Sol mecenalgu de los reis aqueménidas, y pal sieglu V e. C. convertida en relixón d'Estáu de facto, el zoroastrismu algamaría tolos rincones del Imperiu.

El príncipe-profeta Zoroastru (o Zaratustra) empezara a predicar el mazdeísmo hacia l'añu 700 e. C. Foi mientres el periodu aqueménida cuando'l zoroastrismu algamó'l suroeste d'Irán, onde pasó a ser aceptáu polos gobernantes y al traviés d'ellos convirtióse nun elementu definidor de la cultura persa. La relixón non solo tuvo acompañada de la formalización de los conceutos y divinidaes del panteón (Indo-)Iraniu tradicional sinón que tamién introdució delles idees nueves, como'l llibre albedríu. Trátase d'una relixón dualista, na que'l mundu taba rexíu por dos principios: el bien (Ormuz o Ahura-Mazda, simbolizáu pola lluz, el Sol) y el mal que nun yera un dios aparte, si non l'espíritu del mal representáu en Arimán, Zoroastru estremó los dos polos d'una dinámica particular: la creación y la destrucción, contemplaes como un tou en Ahura Mazda.^[49] Los seres humanos teníen de llevar una vida pura y entamar bones aiciones pa consiguir que'l bien trunfara sobre'l mal. Esta relixón escarecía de templos, alzándose a cencielles altares al campu onde amburaba una llapada permanentemente. Esta doctrina consta nel Zend Avesta.

Zoroastru creía que la so misión consistía en purificar les creencies tradicionales del so pueblu, desarraigar el politeísmu, el sacrificiu d'animales y la maxa, y alzar el cultu a un nivel más espiritual y éticu. El movimientu que dirixó, yera l'acompañamientu natural de la veneración de la vaca y la so prescripción de que se cultivara la tierra como un deber sagráu. A pesar de les sos reformes, munches de les vieyes supersticiones sobrevivieron, como suel asoceder xeneralmente, y fuéronse entemeciendo adulces colos ideales nuevos.

Esfinxe alada del Palaciu de Darío en Susa (ca. 510 e. C.).

Ente los otros dioses indoiranios reverenciados nel Imperiu inclúyense Mitra (deidá solar acomuñada a la nobleza y los guerreros) y la diosa Anahita. A mediaos del sieglu V e. C., esto ye, mientres el reináu de Artaxerxes I y Darío II, Heródoto escribió "[los perses] nun tienen imáxenes de los dioses, nin templos nin altares, y consideren un signu de llocura usalos. Esto vien, creo yo, de qu'ellos nun creen que los dioses tengan la mesma naturaleza que los homes, como imaxinen los griegos." Afirma que los perses ufierten sacrificios a: "el sol y la lluna, a la tierra, al fueu, a l'agua, y a los vientos. Estos son los únicos dioses que la so veneración llegó-yos dende los tiempos antiguos. Nuna dómina posterior empezaron a venerar a Urania, qu'ellos tomaron emprestada de los árabes y los asirios. Militta ye'l nome pol que los asirios conocen a esta diosa, a quien los árabes llamen Alitta y los perses Anahita." El nome orixinal equí ye Mithra, lo que dende entós s'esplicó como un tracamundiu de Anahita con Mitra, comprensible yá que dambos yeren veneraos conxuntamente nun solu templu.^{[ensin referencies]}

Pol sacerdote-estudiosu babiloniu Beroso, quien ―anque escribía más de setenta años dempués del reináu d'Artaxerxes II Mnemon― documenta que l'emperador fuera'l primeru en faer estatues de cultu de divinidaes y fizo que les asitiaren en templos en munches de les principales ciudaes del Imperiu (Beroso, III.65). Beroso tamién confirma a Heródoto cuando él diz que los perses nun sabíen nada d'imáxenes de los dioses hasta que Artaxerxes II alzó aquelles imáxenes. Como mediu de sacrificiu, Heródoto añade que "ellos nun alcen nengún altar, nun encender nengún fueu, nin arramen llibación dalguna". Esta frase interpretóse pa identificar una acreción crítica (pero tardida) al zoroastrianismo. Un altar con fueu de madera amburando y el serviciu Yasna nel que s'arramen llibaciones son toos claramente identificables col modernu zoroastrianismo, pero aparentemente, yeren práutiques que nun se desenvolvieron inda a mediaos del sieglu V e. C. Boyce tamién asigna esi desenvolvimientu al reináu de Artaxerxes II (sieglu IV e. C.), como una respuesta ortodoxa a la innovación de los cultos de santuarios.

Heródoto tamién repara que "nengún rezu nin ufrienda puede faese ensin que tea un magu presente" pero esto nun tien de confundir se colo que güei s'entiende por magu, que ye un magupat (persa modernu, mobed), un sacerdote zoroastriano. Nin la descripción del términu por Heródoto como una de les tribus o castes de los medos implica necesariamente qu'estos magos fueren medos. Ellos a cencielles yeren un sacerdociu hereditariu que s'atopaba por tou Irán oeste y anque, n'orixe, nun s'acomuñar con nenguna relixón en particular, tradicionalmente yeren responsables de tolos rituales y servicios relixosos. Anque la identificación inequívoca de los magos col zoroastrismu vieno dempués (dómina sasánida, sieglu III), ye del magus de Heródoto de mediaos del sieglu V e. C. que'l zoroastrismu viose suxetu a cambeos doctrinales que son güei consideraes como revocaciones de les enseñances orixinales del profeta. Tamién, munches de les práutiques rituales descrites nel Vendidad del Avesta (como la esposición de los muertos) yá se practicaben polos magos de la dómina de Heródoto.

Los sacrificios de caballos n'honor al rei realizar en dómina aqueménida, siquier dende'l reináu de Cambises I hasta la llegada d'Alexandru Magnu, tando prescritu que los caballos pa los sacrificios mensuales na tumba de Ciro I teníen de ser blancos, criaos nos haras de Media.^[50] Según Heródoto los caballos blancos de Ciro I yeren sagraos (I:181).^[51]

Arte y arquiteutura

Rhyton d'oru escaváu en Ecbatana; calteníu nel Muséu Nacional d'Irán.

L'arte persa aqueménida yera predominantemente monárquicu, los sos mayores monumentos son los palacios, qu'empezaron a construyise a principios del sieglu VII e. C., dalgunos con inscripciones trillingües nes sos parés como les que fueron atopaes nel palaciu de Pasargada en vieyu persa, elamita y babilónicu.^[52]

L'arte aqueménida, como la relixón aqueménida, foi un amiestu de munchos elementos. Lo mesmo que los aqueménidas yeren tolerantes en materia de gobiernu y costumes locales, mientres los perses controlaren la política xeneral y l'alministración del Imperiu, tamién yeren tolerantes nel arte mientres l'efectu final fora persa. En Pasargada, la capital de Ciro II y Cambises II, y en Persépolis, la ciudá vecina fundada por Darío'l Grande y usada por tolos sos socesores, unu puede siguir el rastru hasta un orixe estranxeru de casi tolos diversos detalles na construcción y embellecimiento de l'arquiteutura y de los relieves esculpíos; pero la concepción, el planiamientu y l'acabáu del productu son distintivamente perses.

Ciro construyó la so capital, Pasargada, nel territoriu orixinal de los perses. Nella ye posible apreciar la fusión d'estilos de distintos partes del Imperiu, carauterística de los soberanos aqueménidas. Cuando decidió construyir Pasargada, tenía detrás una llarga tradición artística que probablemente yera distintivamente irania yá que yera en munchos sentíos igual a cualesquier otra. La sala hipóstila n'arquiteutura puede güei trate como perteneciente a una tradición arquitectónica de la meseta iranina que se remonta al traviés del periodu medo hasta siquier el principiu del I mileniu e. C. Les riques obres d'oru aqueménidas, que según les inscripciones paez que fueron especialidá de los medos, foi na tradición de la delicada metalistería que s'atopa na dómina de la Edá del Fierro II en Hasanlu ya inclusive antes en Marlik.

Imaxe del Amuleto-pendiente aqueménida con cabeza de lleona, finales del sieglu VI-IV e. C., de Susa - Departamentu d'Antigüedaes orientales, Sully.

Esti estilu artísticu aqueménida ye particularmente evidente en Persépolis: col so curioso proporcionada y bien entamada planta, rica ornamentación arquitectónica y magníficos relieves decorativos, el palaciu ye unu de los grandes legaos artísticos del mundu antiguu. Nel so arte y arquiteutura, Persépolis celebra al rei y l'oficiu del monarca y reflexa la perceición que Darío tenía de sigo mesmu como'l líder d'un conglomeráu de pueblos a los que diera una nueva y única identidá. Los aqueménidas tomaron les formes artístiques y les tradiciones relixosu y cultural de munchos de los antiguos pueblos d'Oriente Mediu y combinar nuna forma única.

Al describir la construcción del so palaciu en Susa, Darío diz que "Tráxose madera de cedru d'ellí (un monte llamáu El Líbanu), la madera de yaka traer de Gandhara y de Carmania. L'oru traer de Sardes y de Bactria... la piedra preciosa lapislázuli y cornelina... traer de Sogdiana. La turquesa de Corasmia, la plata y el marfil d'Exiptu, la ornamentación de Xonia, el marfil d'Etiopía y de Sind (Paquistán) y d'Aracosia. Los canteros que trabayaron la piedra yeren de Xonia y de Sardes. Los orfebres yeren medos y exipcios. Los homes que tallaron la madera, yeren de Sardes y Exiptu. Los que trabayaron el lladriyu cocíu, esos yeren babilonios. Los homes qu'afataron el muriu, esos yeren medos y exipcios."

Yera un arte imperial a una escala que'l mundu nun había vistu antes. Los materiales y los artistes yeren tomaos de toles tierres gobernaes polos grandes reis, y de esa manera gustos, estilos y motivos entemeciéronse xuntos nun arte ecléctico y una arquiteutura qu'en sí mesma reflexaba l'Imperiu y l'entendimientu aqueménida de cómo esi imperiu tenía de funcionar.

L'afición de los perses aqueménidas pol revestimiento arquiteutónicu fizo que menguara'l rol de la escultura de bultu enteru en favor de la téunica del relieve y el baxorrelieve. Los palacios taben decoraos con impresionantes baxorrelieves, imáxenes decoratives dalgunes de tamañu colosal. Nel palaciu de Darío les escalinates tán decoraes con baxorrelieves de criaos que xuben los pasos llevando fontes y comida. Tamién se caltienen relieves onde s'amuesen les ceremonies relixoses y d'Añu Nuevu, audiencies de Darío, llacuaes y xente con ufriendes.^[52]

Reyes y líderes aqueménidas

Non confirmaos

La evidencia epigráfica d'estos gobernantes nun puede ser confirmada y de cutiu considérense inventaos por Darío I

Aquemenes de Persia
Ariaramnes de Persia, fíu de Teispes y cogobernante con Ciro I :*

Arsames de Persia, fíu de Ariaramnes y cogobernante con Cambises I

Confirmaos

Teispes de Anshan, fíu de Aquemenes
Ciro I de Anshan, fíu de Teispes
Cambises I de Anshan, fíu de Ciro I :*

Ciro II, el Grande, fíu de Cambises I gobernó dende 550 hasta 530 e. C. (gobernante de Anshan h. 559 e. C.– conquistó Media 550 e. C.).

Cambises II, fíu de Ciro el Grande, gobernó 529-522 e. C.
Esmerdis (Bardiya), supuestu fíu de Ciro el Grande, gobernó en 522 e. C. (posiblemente un usurpador).
Darío I, el Grande, cuñáu de Esmerdis y nietu de Arsames, gobernó 521-486 e. C.
Xerxes I, fíu de Darío I, gobernó 485-465 e. C.
Artaxerxes I "Longímano", fíu de Xerxes I, gobernó 465-424 e. C.
Xerxes II, fíu de Artaxerxes I, gobernó 424 e. C.
Sogdiano, mediohermanu y rival de Xerxes II, gobernó 424-423 e. C.
Darío II "Noto", mediohermanu y rival de Xerxes II, gobernó 423-405 e. C.
Artaxerxes II "Mnemon", fíu de Darío II, gobernó 404-359 e. C. (vease tamién Xenofonte).
Artaxerxes III "Oco", fíu de Artaxerxes II, gobernó 358-338 e. C.
Artaxerxes IV Arses, fíu de Artaxerxes III, gobernó 338-336 e. C.
Darío III "Codomano", bisnietu de Darío II, gobernó 336-330 e. C.

Ver tamién

Referencies

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Amélie Kuhrt (2002): L'Oriente Próximu na Antigüedá (volumen dos, páx. 298). Barcelona: Crítica, 2002. ISBN 84-8432-163-0.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Kuhrt, Amélie: The Ancient Near East: C.3000-330 B.C.. Routledge, 1995. ISBN 0-415-16762-0; páxs. 647-652. Disponible en llinia (n'inglés).
↑ ^3,0 ^3,1 Una tablilla alministrativa topada en Persépolis (Stolper, M. W.; & Tavernier, J. (2007), "An Old Persian Administrative Tablet from the Persepolis Fortification", ARTA 2007.001). Desconozse si'l documentu reflexa una práutica más estendida o se trata d'un casu escepcional.
↑ Vease Papiros d'Elefantina.
↑ G. Cameron: Persepolis treasury tablets;
R. Hallock: Persepolis fortification tablets.
↑ Ch. Gates: "The place of the achaemenid persian period in archaeological research in Cilicia and Hatay (Turkey)", en P. Briant y R. Boucharlat: «L'archéologie de l'empire achéménide: nouvelles recherches», en Persika, 6. París: Éditions de Boccard, 2005.
↑ Schmitt, R: "Achaemenid dynasty", en Encyclopaedia iranica.
↑ R. Schmitt: "Cispis", en Encyclopaedia iranica. El so bisnietu Ciro II otorgar tal títulu nel Cilindru de Ciro.
↑ Shahbazi, A. Sh.: "Arsames" y "Ariaramna", en Encyclopaedia iranica.
↑ M. Waters: «Cyrus and the achaemenids», en Iran, 42, 2004; con bibliografía anterior.
↑ ^11,0 ^11,1 Muhammad A. Dandamaev: A political history of the achaemenid empire. Brill Academics Publisher, 1990. ISBN 978-90-04-09172-6. Páxines 14-. Disponible en llinia (n'inglés).
↑ En casu de considerase la inscripción de Arsames como auténtica, Ciro tamién asocedería al inda viviente Arsames como rei de Persia, xuniendo asina los reinos de Anshan y Persia.
↑ Enantes solíase considerar l'añu 547 e. C. como la fecha de la conquista (cf. Dandamaev, op. cit.), pero estudio más recién demostraron qu'esto se basaba nuna interpretación errónea de la Crónica de Nabonido (R. Rollinger, "The Medien "Empire", the End of Urartu and Cyrus' the Great Campaign in 547 B.C."; L. Lendering, "The End of Lydia: 547? Archiváu 2013-09-06 en Wayback Machine"; con bibliografía anterior).
↑ Briant 2002, páx. 79
↑ Polo xeneral, vease Briant 2002, páxs. 46, 79.
↑ [1]
↑ [2]
↑ Briant 2002, p. 675. L'historiador griegu Polibio señala que Ecbatana foi ampliada lujosamente con columnes doraes y texas nel teyáu de plata y cobre (Polibio, 10.27.12).
↑ Briant 2002, páxs. 676-677
↑ Chr. Walker, "Achaemenid chronology and the babylonian sources", en: John Curtis (ed.), Mesopotamia and Iran in the Persian period: conquest and imperialism, 539-331 BCE. Londres, 1997.
↑ ^21,00 ^21,01 ^21,02 ^21,03 ^21,04 ^21,05 ^21,06 ^21,07 ^21,08 ^21,09 Artículu "Achaemenid Dynasty", en .
↑ Pa esta seición, vease P. Briant, "Class system" ii. "In Medien and Achaemenid Periods", en Encyclopaedia Iranica.
↑ ^23,0 ^23,1 ^23,2 ^23,3 ^23,4 ^23,5 Heródoto: Los nueve llibros de la Historia. Añu 1989. Biblioteca Edaf. Traducción de P. Bartolomé Pou. ISBN 84-7640-351-8.
↑ M. Dandamayev, "Foreign Slaves on the Estates of the Achaemenid Kings and their Nobles," en Trudy dvadtsat' pyatogo mezhdunarodnogo kongressa vostokovedov II, Moscú, 1963, páxs. 151-52
↑ Briant 2002, páxs. 302-324.
↑ Briant 2002, páxs. 324-338.
↑ ^27,0 ^27,1 Artículu "Achaemenid Satrapies", en Encyclopaedia Iranica (n'inglés).
↑ Cameron, George (1973): "The Persian satrapies and related matters", Journal of Near Eastern Studies 32, páxs. 47-56; Cook, J.M.: "The rise of the Achaemenids and establishment of their empire", páxs. 261-262, en Ilya Gershevitch, The Cambridge History of Iran; Briant (2002), páxs. 63-67, 177, 338-347, 390-391, 909.
↑ Briant 2002, páxs. 338-349
↑ Sobre la etimoloxía del nome nun esiste unanimidá: pa los antiguos griegos, faía referencia a Darío'l Grande, pero ente los historiadores modernos ta estendida la opinión de que se rellaciona con una forma hipotética del antiguu persa *dari ("doráu").
↑ Nun esiste consensu alrodiu de si la figura representada ye'l mesmu rei aqueménida, un héroe o una divinidá.
↑ Heródoto, v, 53.
↑ ^33,0 ^33,1 Kuhrt, Amélie: L'Oriente Próximu na Antigüedá, vol. 2. ISBN 84-8432-163-0. Páxina 348.
↑ Liverani, M. L'Antiguu Oriente: Historia, sociedá y economía, p. 714.
↑ Cowley, A. (1923): Aramaic Papyri of the Fifth Century B.C., Clarendon Press, páxs. 248-271; Tavernier, J. (2001): "An Achaemenid Royal Inscription", JNES 60 n. 3.
↑ Ware, James R. and Kent, Roland G. (1924). «The Old Persian Cuniform Inscriptions of Artaxerxes II and Artaxerxes III». Transactions and Proceedings of the American Philological Association 55: páxs. 52–61. doi:10.2307/283007. p. 53
↑ Gershevitch, Ilya (1964). «Zoroaster's own contribution». Journal of Near Eastern Studies 23 (1): páxs. 12–38. doi:10.1086/371754. p. 20.
↑ ^38,0 ^38,1 Dandamayev, Muhammad, «Persepolis Elamite Tablets», Persepolis Elamite Tablets, http://www.iranica.com/articles/sup/Persepolis_Elam_Tab.html, consultáu'l 9 de xineru de 2007 Archiváu 2006-05-19 en Wayback Machine
↑ Pa los documentos arameos apocayá topaos n'Afganistán, vease Naveh, Joseph & Shaked, Shaul (2006), Ancient Aramaic Documents from Bactria, Studies in the Khalili Collection, Oxford: Khalili Collections, ISBN 1-874780-74-9. P'Asia Menor, Achemenet.com > Documents > textes epigraphics d'Anatolie.
↑ Shaked, Saul, «Aramaic», Aramaic, 2, Routledge & Kegan Paul p. 251
↑ Frye, Richard N. (1955). «Review of G. R. Driver's "Aramaic Documents of the Fifth Century B. C."». Harvard Journal of Asiatic Studies 18 (3/4): páxs. 456–461. doi:10.2307/2718444. p. 457.
↑ Geiger, Wilhelm & Ernst Kuhn (2002). Grundriss der iranischen Philologie: Band I. Abteilung 1. Boston: Adamant. páxs. 249ff.
↑ Heródoto. Histories. "[...] más inda ellos adopten tou tipu de luxos cuando oyen falar d'ellos, y en particular aprendieron de los helenos a tener rellaciones con mozos[...]"
↑ Plutarcu. Sobre la malicia de Heródoto. "El mesmu Heródoto diz que los perses aprendieron la profanación del propiu sexu masculín de los griegos. Sicasí, ¿cómo podíen los griegos enseñar esta impureza a los perses, ente quien, como confesaron munchos, los mozos capábense muncho primero de que llegaren a los mares griegos?"
↑ Garrison, Mark B. and Root, Margaret C. (2001). Seals on the Persepolis Fortification Tablets, Volume 1. Images of Heroic Encounter (OIP 117). Chicago: Online Oriental Institute Publications. Consultáu'l 9 de xineru de 2007.
↑ Insler, Stanley. «The Love of Truth in Ancient Iran». Consultáu'l 9 de xineru de 2007. En Insler, Stanley; Duchesne-Guillemin, J. (ed.) (1975). The Gathas of Zarathustra (Acta Iranica 8).. Liege: Brill..
↑ «Darius, Behishtan (DB), Column 1». De Kent, Roland G. (1953). Old Persian: Grammar, texts, lexicon. New Haven: American Oriental Society.
↑ (Dârayavauš \ xšâyathiya \ vašnâ \ Auramazdâha \ adam \ xšâyathiya \ amiy \ Auzamazdâ \ xšaçam \ manâ \ frâbara \ thâtiy, I:XI-XII) "The Behistun Inscription (translation I)" Archiváu 2015-03-24 en Wayback Machine, en Livius. Articles on ancient history, n'inglés).
↑ . [3]..
↑ «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-08-08.
↑ Testu 1.181 de Heródoto.
↑ ^52,0 ^52,1 Ghirshman, Roman (1964). Persia: protoiranios, medos y aqueménidas. Madrid, Aguilar.

Bibliografía

Briant, Pierre (2002): From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, Eisenbrauns, 2002.
Stronach, David: "Darius at Pasargadae: A Neglected Source for the History of Early Persia," Topoi.
Stronach, David "Anshan and Parsa: Early Achaemenid History, Art and Architecture on the Iranian Plateau". In: John Curtis, ed., Mesopotamia and Iran in the Persian Period: Conquest and Imperialism 539–331, 35–53. Londres: British Museum Press, 1997.

Pa saber más

N'inglés

Cook, J.M (1983): The Persian Empire.
Frye, R (1984): The History of Ancient Iran.
Olmstead, A.T.Y (1948): History of the Persian Empire.

N'alemán

Wiesehöfer, J (1993): Das antike Persien von 550 v. Chr. bis 650 n. Chr.. Traducíu al inglés como Ancient Persia, 550 BC to 650 AD, 2001.

N'español

Bengtson, H. (1973): Griegos y perses: El mundu mediterraneu na Edá Antigua I. Madrid: Sieglu XXI, 1973.
Dandamaev, M. A., y V. G. Lukonin (1990): Cultura y economía del Irán antiguu. Editorial Ausa, 1990.

Enllaces esternos

El primer Imperiu Persa (www.digitalreview.com.ar).
"Los entamos de la dinastía Aqueménida y la formación del Imperiu Persa" - Israel Campos Méndez (pdf) (www.laiesken.net).
Irán, la Gloria escaecida - Película documental sobre l'Antiguu Irán (aqueménidas y sasánidas) (www.farsmovie.com).
Achemenet El principal recursu electrónicu pal estudiu de la historia, la lliteratura y l'arqueoloxía del Imperiu persa (www.achemenet.com).
Persépolis antes de la incursión (proyeutu de xira virtual en www.virtualtourengine.com).
Muséu aqueménida virtual y interactivo(Mavi) (www.museum-achemenet.college-de-france.fr).
Livius.org sobre Achaemenids
Livius.org sobre Achaemenid Royal Inscriptions Archiváu 2016-12-18 en Wayback Machine
Arte aqueménida na Iran Chamber Society (www.iranchamber.com)
Proyeutu d'archivu de fortificación de Persépolis (persepolistablets.blogspot.com).
Semeyes de los portadores de tributos de les 23 satrapíes del Imperiu aqueménida, de Persépolis (www.persianempire.info).
Thomas R. Martin: An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander (Panorama de la historia de la Grecia Antigua dende la dómina micénica hasta la d'Alejandro); testu inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus.
- The Attack on the Persian Empire ('l'ataque al Imperiu persa' per parte d'Alejandro).

[kuhrt_298-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Amélie Kuhrt (2002): L'Oriente Próximu na Antigüedá (volumen dos, páx. 298). Barcelona: Crítica, 2002. ISBN 84-8432-163-0.

[kuhrt-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Kuhrt, Amélie: The Ancient Near East: C.3000-330 B.C.. Routledge, 1995. ISBN 0-415-16762-0; páxs. 647-652. Disponible en llinia (n'inglés).

[stolper-3] 3,0 ^3,1 Una tablilla alministrativa topada en Persépolis (Stolper, M. W.; & Tavernier, J. (2007), "An Old Persian Administrative Tablet from the Persepolis Fortification", ARTA 2007.001). Desconozse si'l documentu reflexa una práutica más estendida o se trata d'un casu escepcional.

[4] Vease Papiros d'Elefantina.

[5] G. Cameron: Persepolis treasury tablets;
R. Hallock: Persepolis fortification tablets.

[6] Ch. Gates: "The place of the achaemenid persian period in archaeological research in Cilicia and Hatay (Turkey)", en P. Briant y R. Boucharlat: «L'archéologie de l'empire achéménide: nouvelles recherches», en Persika, 6. París: Éditions de Boccard, 2005.

[7] Schmitt, R: "Achaemenid dynasty", en Encyclopaedia iranica.

[8] R. Schmitt: "Cispis", en Encyclopaedia iranica. El so bisnietu Ciro II otorgar tal títulu nel Cilindru de Ciro.

[9] Shahbazi, A. Sh.: "Arsames" y "Ariaramna", en Encyclopaedia iranica.

[10] M. Waters: «Cyrus and the achaemenids», en Iran, 42, 2004; con bibliografía anterior.

[dandamaev-11] 11,0 ^11,1 Muhammad A. Dandamaev: A political history of the achaemenid empire. Brill Academics Publisher, 1990. ISBN 978-90-04-09172-6. Páxines 14-. Disponible en llinia (n'inglés).

[12] En casu de considerase la inscripción de Arsames como auténtica, Ciro tamién asocedería al inda viviente Arsames como rei de Persia, xuniendo asina los reinos de Anshan y Persia.

[13] Enantes solíase considerar l'añu 547 e. C. como la fecha de la conquista (cf. Dandamaev, op. cit.), pero estudio más recién demostraron qu'esto se basaba nuna interpretación errónea de la Crónica de Nabonido (R. Rollinger, "The Medien "Empire", the End of Urartu and Cyrus' the Great Campaign in 547 B.C."; L. Lendering, "The End of Lydia: 547? Archiváu 2013-09-06 en Wayback Machine"; con bibliografía anterior).

[14] Briant 2002, páx. 79

[15] Polo xeneral, vease Briant 2002, páxs. 46, 79.

[16] [1]

[17] [2]

[18] Briant 2002, p. 675. L'historiador griegu Polibio señala que Ecbatana foi ampliada lujosamente con columnes doraes y texas nel teyáu de plata y cobre (Polibio, 10.27.12).

[19] Briant 2002, páxs. 676-677

[a3dead-20] Chr. Walker, "Achaemenid chronology and the babylonian sources", en: John Curtis (ed.), Mesopotamia and Iran in the Persian period: conquest and imperialism, 539-331 BCE. Londres, 1997.

[irdynasty-21] 21,00 ^21,01 ^21,02 ^21,03 ^21,04 ^21,05 ^21,06 ^21,07 ^21,08 ^21,09 Artículu "Achaemenid Dynasty", en .

[22] Pa esta seición, vease P. Briant, "Class system" ii. "In Medien and Achaemenid Periods", en Encyclopaedia Iranica.

[Heródoto-23] 23,0 ^23,1 ^23,2 ^23,3 ^23,4 ^23,5 Heródoto: Los nueve llibros de la Historia. Añu 1989. Biblioteca Edaf. Traducción de P. Bartolomé Pou. ISBN 84-7640-351-8.

[24] M. Dandamayev, "Foreign Slaves on the Estates of the Achaemenid Kings and their Nobles," en Trudy dvadtsat' pyatogo mezhdunarodnogo kongressa vostokovedov II, Moscú, 1963, páxs. 151-52

[25] Briant 2002, páxs. 302-324.

[26] Briant 2002, páxs. 324-338.

[irsatrapies-27] 27,0 ^27,1 Artículu "Achaemenid Satrapies", en Encyclopaedia Iranica (n'inglés).

[28] Cameron, George (1973): "The Persian satrapies and related matters", Journal of Near Eastern Studies 32, páxs. 47-56; Cook, J.M.: "The rise of the Achaemenids and establishment of their empire", páxs. 261-262, en Ilya Gershevitch, The Cambridge History of Iran; Briant (2002), páxs. 63-67, 177, 338-347, 390-391, 909.

[29] Briant 2002, páxs. 338-349

[30] Sobre la etimoloxía del nome nun esiste unanimidá: pa los antiguos griegos, faía referencia a Darío'l Grande, pero ente los historiadores modernos ta estendida la opinión de que se rellaciona con una forma hipotética del antiguu persa *dari ("doráu").

[31] Nun esiste consensu alrodiu de si la figura representada ye'l mesmu rei aqueménida, un héroe o una divinidá.

[32] Heródoto, v, 53.

[Kuhrt_348-33] 33,0 ^33,1 Kuhrt, Amélie: L'Oriente Próximu na Antigüedá, vol. 2. ISBN 84-8432-163-0. Páxina 348.

[34] Liverani, M. L'Antiguu Oriente: Historia, sociedá y economía, p. 714.

[35] Cowley, A. (1923): Aramaic Papyri of the Fifth Century B.C., Clarendon Press, páxs. 248-271; Tavernier, J. (2001): "An Achaemenid Royal Inscription", JNES 60 n. 3.

[36] Ware, James R. and Kent, Roland G. (1924). «The Old Persian Cuniform Inscriptions of Artaxerxes II and Artaxerxes III». Transactions and Proceedings of the American Philological Association 55: páxs. 52–61. doi:10.2307/283007. p. 53

[37] Gershevitch, Ilya (1964). «Zoroaster's own contribution». Journal of Near Eastern Studies 23 (1): páxs. 12–38. doi:10.1086/371754. p. 20.

[EIR_Dandamayev_Elamite-38] 38,0 ^38,1 Dandamayev, Muhammad, «Persepolis Elamite Tablets», Persepolis Elamite Tablets, http://www.iranica.com/articles/sup/Persepolis_Elam_Tab.html, consultáu'l 9 de xineru de 2007 Archiváu 2006-05-19 en Wayback Machine

[39] Pa los documentos arameos apocayá topaos n'Afganistán, vease Naveh, Joseph & Shaked, Shaul (2006), Ancient Aramaic Documents from Bactria, Studies in the Khalili Collection, Oxford: Khalili Collections, ISBN 1-874780-74-9. P'Asia Menor, Achemenet.com > Documents > textes epigraphics d'Anatolie.

[40] Shaked, Saul, «Aramaic», Aramaic, 2, Routledge & Kegan Paul p. 251

[41] Frye, Richard N. (1955). «Review of G. R. Driver's "Aramaic Documents of the Fifth Century B. C."». Harvard Journal of Asiatic Studies 18 (3/4): páxs. 456–461. doi:10.2307/2718444. p. 457.

[42] Geiger, Wilhelm & Ernst Kuhn (2002). Grundriss der iranischen Philologie: Band I. Abteilung 1. Boston: Adamant. páxs. 249ff.

[43] Heródoto. Histories. "[...] más inda ellos adopten tou tipu de luxos cuando oyen falar d'ellos, y en particular aprendieron de los helenos a tener rellaciones con mozos[...]"

[44] Plutarcu. Sobre la malicia de Heródoto. "El mesmu Heródoto diz que los perses aprendieron la profanación del propiu sexu masculín de los griegos. Sicasí, ¿cómo podíen los griegos enseñar esta impureza a los perses, ente quien, como confesaron munchos, los mozos capábense muncho primero de que llegaren a los mares griegos?"

[OIP_117-45] Garrison, Mark B. and Root, Margaret C. (2001). Seals on the Persepolis Fortification Tablets, Volume 1. Images of Heroic Encounter (OIP 117). Chicago: Online Oriental Institute Publications. Consultáu'l 9 de xineru de 2007.

[46] Insler, Stanley. «The Love of Truth in Ancient Iran». Consultáu'l 9 de xineru de 2007. En Insler, Stanley; Duchesne-Guillemin, J. (ed.) (1975). The Gathas of Zarathustra (Acta Iranica 8).. Liege: Brill..

[47] «Darius, Behishtan (DB), Column 1». De Kent, Roland G. (1953). Old Persian: Grammar, texts, lexicon. New Haven: American Oriental Society.

[48] (Dârayavauš \ xšâyathiya \ vašnâ \ Auramazdâha \ adam \ xšâyathiya \ amiy \ Auzamazdâ \ xšaçam \ manâ \ frâbara \ thâtiy, I:XI-XII) "The Behistun Inscription (translation I)" Archiváu 2015-03-24 en Wayback Machine, en Livius. Articles on ancient history, n'inglés).

[49] . [3]..

[50] «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-08-08.

[51] Testu 1.181 de Heródoto.

[Roman-52] 52,0 ^52,1 Ghirshman, Roman (1964). Persia: protoiranios, medos y aqueménidas. Madrid, Aguilar.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]