Llingües del Imperiu romanu

El llatín y el griegu fueron les principales llingües nel Imperiu Romanu, pero hubo otros idiomes que tamién tuvieron relevancia a nivel llocal. La llingua materna de los antiguos romanos yera'l llatín, que sirvía como "llingua de poder" y que yera bien usada en tol Imperiu Romanu, en particular polos militares y tribunales d'Occidente. Dempués de ser concedida la ciudadanía romana a tolos habitantes nacíos llibres del imperiu, nel 212 d. C., pasaren a esistir munchos ciudadanos romanos que nun falaben llatín, anque supuestamente teníen de tener una conocencia siquier simbólica d'esa llingua, que siguió siendo una marca de la "romanidá".

Mosaicu satíricu de la primer metá del sieglu III atopáu en Tisdro (actual El Jem), no que yera la África Proconsular, que recuerda una historieta, onde nin siquier falten los globos escritos en llatín

El griegu koiné convirtiérase nuna llingua franca nel Mediterraneu oriental y n'Asia Menor de resultes de les conquistes d'Alexandru Magnu nel sieglu IV e. C. La frontera llingüística qu'estremaba l'occidente llatín y l'oriente griegu pasaba pola península de los Balcanes. Los romanos cultos, particularmente los de la élite gobernante, estudiaben griegu y frecuentemente adqueríen una gran fluidez nesa llingua, que yera útil pa les comunicaciones diplomátiques n'Oriente, inclusive más allá de les fronteres del imperiu. L'usu internacional del griegu foi una de les condiciones que fizo posible la espansión del cristianismu, lo que ye patente, por casu, na eleición del griegu como llingua en que s'escribieron les epístoles de San Pablo y el so usu nos conceyos ecuménicos. Cola disolución del imperiu n'Occidente, el griegu pasó a ser la llingua dominante del Imperiu romanu n'Oriente, modernamente llamáu por dellos historiadores como Imperiu Bizantín.

Por cuenta de que la comunicación nes sociedaes de l'Antigüedá ye predominantemente oral, ye difícil determinar hasta qué puntu les llingües rexonales o locales siguieron siendo falaes o usaes pa otros propósitos sol dominiu romanu. Hai delles menciones a otres llingües n'inscripciones y en testos griegos y romanos, según na necesidá d'intérpretes. No que se refier al púnicu, al copta, al araméu o al siríacu, llegó a los nuesos díes una cantidá significativa de rexistros epigráficos y lliterarios. Les llingües celtes taben tremaes per gran parte d'Europa occidental yá pesar de la oralidad de la cultura celta, que ye l'orixe de la rareza de rexistros escritos, esisten delles inscripciones que, nun siendo abondoses, tampoco son estrañes. Les llingües xermániques del imperiu práuticamente nun dexaron buelgues epigráficas o testuales, a esceición del góticu. La esistencia de munches llingües contribuyó a la "triangulación cultural" pola que quien nun fuera griegu nin romanu podía construyir una identidá al traviés de procesos de romanización y helenización.

Dempués de la descentralización del poder políticu na Antigüedá tardida, el llatín desenvolver a nivel llocal nes provincies en diversos campos que se convirtieron les Llingües romániques como'l portugués, l'español, el catalán, el francés o'l italianu, ente otros. A principios del sieglu XXI, la primera o segunda llingua de más de mil millones de persones derivaba del llatín. El llatín puramente dichu permaneció como un mediu d'espresión internacional na diplomacia y desenvolvimientu intelectual, identificáu col humanismu del Renacimientu hasta'l sieglu XVII. Inda ye emplegáu na actualidá en derechu y pola Ilesia Católica.

Llatín

Llatín en cursiva en terra sigillata de La Graufesenque na Galia romana

El llatín foi la llingua de los romanos dende'l periodu más antiguu conocíu. El poeta romanu Virgilio (70 e. C.-19 e. C.) sorraya que'l llatín yera una fonte de la unidá y de la tradición romana mientres el reináu del primer Emperador Romanu, Augustu (27 e. C.-14 d. C.). Na so obra épica, la Eneida, sobre la fundación de Roma, el dios supremu Xúpiter ordena que los refuxaos troyanos que s'establecieron n'Italia usen la llingua de los nativos llatinos como forma d'unificación - van caltener la fala (sermo) y les costumes de los los sos padres [...] y yo voi facer a toos llatinos con una manera d'espresión ("unu ore", lliteralmente: "con una boca") -. Los emperadores de la dinastía Júlio-Claudia (27 e. C.-68 d. C), que se reclamaben descendientes del héroe virgiliano Eneias, promovieron patrones elevaos de llatín (latinitas), un movimientu llingüísticu identificáu modernamente como llatín clásicu, amás de favorecer el llatín na burocracia oficial y los negocios.

El llatín convertir na llingua de les zones conquistaes porque les poblaciones locales empezaron a falalo y non porque hubiera espulsión de persones polos falantes del llatín. El llatín nun yera impuestu oficialmente a les persones que vivíen sol dominiu romanu. San Agustín reparó que los romanos preferíen que'l llatín fuera adoptáu per pacem societatis, esto ye, al traviés d'un pactu social. Esta política con al respective de la llingua oldeaba cola d'Alexandru, que quixo imponer el griegu en tol so imperiu como llingua oficial. Saber llatín nun yera un requisitu pa la ciudadanía romana y nun había escueles soportaes pol estáu que privilexar el llatín como mediu d'educación. Sicasí, yera conveniente ser fluente en llatín por cuenta del so eleváu valor cultural, políticu, llegal, social y económicu. El llatín yera obligatoriu nel serviciu imperial y yera la llingua usada nel funcionamientu internu del gobiernu. Los edictos y comunicaciones oficiales del emperador yeren en llatín, incluyendo la reglamentación de lleis locales, anque pudieren tar escrites n'otra llingua.

Altar en mármol dedicáu a Asclepio por Lucius Minucius Natalis, cónsul 133 d. C-134 d. C.

Los romanos daben un gran valor a la pallabra escrita, como puede constatase pola so obsesión pola documentación y les inscripciones públiques. La burocracia imperial yera tan dependiente de la escritura que'l talmud babilónicu declaraba que «si tolos mares fueren tinta, toles cañes yeren plumes, tolos cielos pergamín y tolos homes escribas, ellos seríen incapaces de responder a toles esixencies del gobiernu romanu Les estimaciones de la tasa d'alfabetización media nel imperiu varien ente'l 5 y el 30% o más, dependiendo de la definición de "alfabetización".El fechu del estáu nun intervenir na educación yera una barrera pa l'alfabetización, pos la educación formal solo yera accesible a los neños que los sos padres tenía medios pa pagala.

Los certificaos de nacencia y testamentos de los ciudadanos romanos yeren obligatoriamente escritos en llatín hasta'l reináu d'Alexandru Severu (222 d. C-235 d. C). Los romanos analfabetos recurríen a daquién, como los escribes del gobiernu (scriba), pa lleer o escribir los sos documentos oficiales. Les lleis y los edictos publicar por escritu y tamién s'anunciaben oralmente. L'arte público y les ceremonies relixoses yeren formes de comunicar la ideoloxía imperial, independientemente de la llingua falada o de la capacidá de llectura. Los artistes griegos llevaron a Roma una forma primitiva de danza narrativa (pantomimo) que se fixo popular por tol imperiu multillingüe, en parte porque se basaba más en xestos que na espresión verbal.

El llatín foi la llingua oficial del exércitu romanu hasta mediaos del sieglu VI y permaneció la llingua más común pa usu militar, inclusive nel Imperiu d'Oriente, hasta la década del 630 d. C. Otra manera, namái hai rexistru de dos obispos falar llatín nos conceyos ecuménicos realizaos mientres el reináu de Teodosio II (408 d. C-450 d. C).

Griegu

Ver tamién: Hestoria del idioma griegu

Arriendes de les conquistes d'Alexandru Magnu nel sieglu IV e. C., el griegu koiné convertir na llingua franca del Mediterraneu Oriental y d'Asia Menor. Luciano de Samósata va al puntu d'imaxinar que'l griegu ye la llingua universal de los muertos nel mundu inferior. Na antigüedá tardida, el griegu yera l'idioma faláu pola mayoría de los habitantes de la península ya islles griegues, de les ciudaes más grandes d'Oriente, d'Anatolia occidental y de delles zones costeres nel Mediterraneu Oriental. El griegu persistió como la llingua del Imperiu romanu d'Oriente y evolucionó escontra una variante distinta de la clásica, el griegu medieval, que daría orixe al griegu modernu.

Billingüismu greco-llatín y traducción

Papiru escritu en dos idiomes, griegu y llatín, con unu de los discursos de Cicerón

A pesar del llatín ser presentáu por Virgilio como una fonte unificadora d'identidá, el billingüismu en griegu tuvo un papel primordial na tradición lliteraria romana. Los romanos que recibíen una educación d'élite, estudiaben griegu como llingua lliteraria y munchos de los miembros de la clase gobernante sabíen falar griegu. Un desultor litterarum, lliteralmente: "acrobacia lliteraria", figura carauterística del mediu cultural conocíu como Segunda Sofística, yera daquién que tenía la capacidá de saltar de tras escontra alantre ente les dos llingües. Pela so parte, aquellos pa quien el griegu yera la llingua materna y pertenecía a la elite intelectual yeren capaces de practicar crítica lliteraria de testos en llatín.

L'emperador Claudio (41 d. C-54 d. C) intentó llindar l'usu del griegu y en ciertu momentu llegó a revocar la ciudadanía de quien nun falara llatín. Sicasí, él mesmu ostentaba'l so billingüismu hasta cuando se dirixía al senáu romanu, cuando se comunicaba con embaxadores que falaben griegu. Suetonio cita a Claudio refiriéndose a les "nueses dos llingües" y de cómo tenía dos secretarios imperiales, unu pal griegu y otru pal llatín. La interpretación de les dos llingües del día ente día indícase por aciu inscripciones billingües, que dacuando entemecen les dos llingües. Por casu, l'epitafiu d'un soldáu que falaben griegu podía ser escritu principalmente en griegu, pero col so puestu y unidá militar escritos en llatín.

Nel Imperiu d'Oriente, les lleis y documentos oficiales yeren regularmente traducíos al griegu a partir del llatín. Dambes llingües yeren usaes viviegamente por funcionarios gubernamentales y pola ilesia mientres el sieglu V. A partir del sieglu VI, la cultura griega pasó a ser estudiada n'Occidente casi puramente al traviés de traducciones en llatín. En testos griegos de l'Antigüedá Tardida y periodu bizantín ye frecuente l'usu de términos emprestaos del llatín pa los términos téunicos.

Movimientu de reforma llingüística

Mapa de les llingües rexonales del Imperiu alredor del añu 150 d. C.

El aticismo foi una moda de la Segunda Sofística. Intelectuales como Élio Aristides procuraron restaurar los patrones del griegu clásicu carauterísticu del dialeutu áticu, representáu por Tucídides, Platón, Demóstenes y otros autores del periodu clásicu. Estilistes de prosa qu'aspiraben al aticismo intentaron evitar los vulgarismos del koiné, un oxetivu impracticable, pero esti purismu llingüísticu reflexó igualmente'l florecimientu de gramáticos y lexicógrafos nel sieglu II. La conocencia de la llingua y de la lliteratura contribuyó a caltener la cultura helenística nel mundu romanu.

Nel marcu de la reforma agraria, l'emperador Diocleciano (284 d. C.-305 d. C.) intentó reforzar l'autoridá del llatín y la espresión griega ἡ κρατοῦσα διάλεκτος (hē kratousa dialektos), "dialeutu del estáu", atestiguando la continuidá del estatus del llatín como la "llingua del poder ". L'académicu del sieglu IV Libanio creía que'l llatín causaba'l cayente de la calidá de la retórica en griegu. A principios del sieglu VI, l'emperador Xustinianu entamó un esfuerciu quijotesco pa imponer nuevamente'l llatín como llingua de llei, anque nesi tiempu'l llatín yá nun tenía relevancia como llingua viva n'Oriente.

Llingües rexonales

El predominiu del llatín y el griegu na elite lletrada puede escurecer la continuidá d'otres llingües falaes, pos toles cultures del Imperiu Romanu yeren esencialmente orales. N'árees onde'l siríacu, el coptu, l'hebréu y l'araméu yeren falaos, esos idiomes coesistieron col griegu.

Araméu y Siríacu

Ver tamién: Llingües aramees y Idioma siríacu

Bustu funerariu (sieglu II) de Acmat, una muyer siria, con una inscripción nel dialeutu palmirense del araméu

L'araméu, con dellos dialeutos, yera la principal llingua en Siria y Mesopotamia. El siríacu utilizar na rexón d'Antioquía, una de los trés ciudaes más grandes del imperiusobremanera polos cristianos. La lliteratura siríaca ye conocida a partir del final del sieglu II, tremada pola comunidá cristiana de Edessa. La lliteratura siríaca primitiva yera producida nun mediu intelectual mayoritariamente griegu hasta'l sieglu IV, pero estremar pol usu d'un simbolismu ricu y formes en versu, influyendo a escritores en griegu como Eusebio, Basilio y Teodoreto. Ente les obres más antigües de la lliteratura siríaca atópense'l Dionisio de Tatiano y traducciones de partes de la Biblia.

El prolíficu académicu siríacu Bardaisan sabía griegu y unvió al so fíu a estudiar n'Atenes, pero optó por escribir na so llingua materna. Amás d'homilíes siríacas y trataos, Bardaisan escribió 150 himnos. Otra lliteratura siríaca d'esi tiempu inclúi trataos cristianos, diálogos y actos apócrifos. Cierta lliteratura siríaca presenta elementos gnósticos y contribuyó a la diseminación del maniqueísmu. Del sieglu V d'equí p'arriba, inclúi escritos monofisitas y nestorianos.

Tamién se realizaron obres del autor siríacu Efrén de Siria traducíes al griegu. El satirista y retóricu Luciano de Samósata yera natural d'aquella ciudá na provincia romana de Siria; a pesar d'escribir en griegu, llamar a sí mesmu siriu y una referencia a él como "bárbaru" suxer que tamién falaba siríacu.

Soldaos de Palmira llegaron a usar el so dialeutu d'araméu n'inscripciones, lo que constitúi una notable esceición a la regla de que'l llatín yera la llingua de los militares.

Coptu

Ver tamién: Idioma coptu

Primer páxina del Evanxeliu de Judas nel Códiz Tchacos, en coptu (sieglos III y IV d. C.)

Coptu ye la designación moderna pa les formes del antiguu egipcto que se desenvolvió mientres l'Antigüedá Tardida. El coptu escritu como llingua lliteraria paez resultar d'un esfuerciu consciente ente la clase lletrada d'Exiptu pa revitalizar el so patrimoniu cultural.

Nel sieglu IV esistía un sistema d'escritura coptu basáu nel alfabetu griegu con calteres adicionales del exipciu demóticu pa reflexar la fonoloxía exipcia, que s'atopa en documentos escritos en dellos dialeutos, como boáirico antiguu, faiúmico, acmímico y saídico. Nesi momentu'l coptu remaneció como una llingua lliteraria completa, que foi usada en traducciones d'obres lliteraries grieges, testos llitúrxicos y obres patrístiques. Ente los sieglos IV y VII fueron escrites en coptu, sobremanera nel dialeutu saídico, delles obres orixinales como homilíes, haxografíes, regles monástiques, epístoles y exhortaciones.Como sistema d'escritura, el coptu utilizar p'actividaes cotidianes, como inventarios y transaiciones de bienes moblames, según en poesía. Na década del 640 d. C., cuando Exiptu quedar sol dominiu árabe, los cristianos coptos constituyíen la mayoría de la población. A finales del sieglu VII los testos xurídicos pueden ser escritos en coptu -por casu, hai un protocolu billingüe greco-árabe con una mención a Mahoma que preciede un documentu dafechu escritu en coptu que remembra a la Trinidá.

Púnicu

Ver tamién: Idioma púnicu

El púnicu, la llingua semítica de los cartaxineses, siguió siendo usada nel Norte d'África mientres el periodu imperial. Antes de la conquista romana nel añu 146 e. C., casi toles inscripciones púniques yeren votos dedicaos a les divinidaes Tanit y Baal Hammon, o conmemoraciones aciages, pero mientres el periodu romanu hai una mayor variedá de temes, usando neo-púnicu, de cutiu con testos en llatín, o griegu en paralelu. Un escurrimientu notable d'inscripción neo-púnica atopar nel templu de Roma y Augustu de Léptis Magna, construyíu ente'l 14 d. C. y el 19 d. C. Cada parte d'esa inscripción ye fondamente romanu en tolos aspeutos. Una de les inscripciones neo-púniques más tardíes en monumentos data del reináu de Domiciano (81 d. C.-96 d. C.). Nun se conocen inscripciones d'escritura púnico en piedra posteriores al sieglu II o III. Nos sieglos IV y V el púnicu escribíase usando l'alfabetu llatín.

El púnicu falar al más altu nivel de la sociedá. L'emperador Septimio Severu (193 d. C.-211 d. C.) yera natural de Léptis Magna y falaba púnicu como falaba llatín y griegu, ente que la so hermana apoderaba bien mal el llatín. San Agustín (354 d. C.-430 d. C.), otru norte africanu, menta'l púnicu delles vegaes; él reparó que'l púnicu taba rellacionáu col hebréu y el siríacu y les sos conocencies de la llingua de los cartaxineses ayudólu a percibir pallabres semítiques de la Biblia transliteradas.

Celta

Ver tamién: Llingües celtes

Inscripción celtibérica nuna tessera hospitalaria del periodu republicanu atopáu en Uxama. Anguaño nel Muséu Numantinu de Soria

Les llingües celtes esistentes al entamu del periodu imperial incluyíen el galu, faláu na Galia (anguaño Francia, Bélxica y Suiza); celtibéricu en delles partes de Hispania (agora Portugal y España); el británicu en Britania; y el gálata, una caña del celta lleváu a Anatolia poles invasiones gales del sieglu III e. C. El topónimu griegu Galacia deriva de gálates (galatai), la designación griega de galos o celtes. Hai rexistru de pallabres emprestaes del galu en llatín, les más antigües del 239 e. C. al 169 e. C., por cuenta de la esistencia de pueblos celtes na península Itálica. Na Antigüedá Tardida dellos términos galos quedaren tan llatinizaos que'l so orixe celta yá nun yera reconocible.

El celtibéricu se documenta como llingua escrita solo dempués de los contactos colos romanos nel sieglu II e. C. De les 103 inscripciones celtibériques conocíes, 30 n'escritura ibérico son signos d'hospitalidá (tessera hospitalaries), 20 d'elles con formes d'animales. El costume social de pidir sofitu mutuu ente families o comunidaes yera compatible col conceutu de hospitium de la cultura romana, polo que los celtíberos siguieron produciendo esos símbolos, anque pasaren a usar el llatín a partir del sieglu II d. C. Mientres el reináu d'Augustu, el territoriu de los celtiberos pasó a formar parte de la provincia de Tarraconense. El celtibéricu escritu nun dexa d'apaecer de primeres d'esi reináu, si non antes.

Delles referencies al galés na Antigüedá Tardida pueden indicar que siguió siendo faláu. Ireneo, obispu de Lugduno (actual Lyon) a partir del 177 d. C., llamenta que tener que comunicase colos sos parroquianos na "llingua bárbara" d'estos, probablemente galés. El xurisconsultu Ulpiano (170 d. C.-228 d. C.) menta la necesidá de reconocer los contratos verbales galos. L'home Lamprídio rellata qu'una druida fixo una profecía en galés al emperador Alexandru Severu (222 d. C.-235 d. C.). San Jerónimo (331 d. C.-420 d. C.), repara que los galos tréveros de la Galia Bélxica falaben una llingua "más o menos igual" a la de los gálates (d'Anatolia). La coleición de recetes farmacolóxiques de Marcelo de Burdeos (finales del sieglu IV o principios del sieglu V) contién delles pallabres galeses, principalmente nomes de plantes, lo que paez una indicación de que la llingua permaneció n'usu a lo menos pa dellos propósitos, como la medicina tradicional y la maxa. Sulpicio Severu (363 d. C.-425 d. C.), de la Galia Aquitania, fala del billingüismu llatino-galu, col galés como primer llingua. Otres menciones a persones que "falen de manera gala" o daqué similar pueden referise a falar llatín con una pronunciación rexonal gala.

Xermánicu

Ver tamién: Llingües xermániques

Escena de sacrificiu romanu nun altar con dedicación llatina a la diosa celta o xermánica Vagdavercustis, inaugurada pol alcalde del pretorio nel sieglu 165 d. C. en Colonia Ubiorum (Colonia, Alemaña)

Casi nun hai rexistros sobre les llingües xermániques falaes nel imperiu, a esceición del góticu. Hai una frase nesta llingua citada nun dísticu elegíaco de la "Antoloxía llatina" y les partes sustanciales de los Evanxelios traducir al góticu y caltuviéronse nel Códiz Argénteo, una obra del sieglu VI. Ente que el llatín asimiló por préstamu delles pallabres xermániques, la influencia llingüística nel sentíu contrariu foi muncho más fuerte.

El billingüismu en llatín y llingües xermániques yera especialmente importante pa los oficiales que comandaban unidaes militares reclutadas n'árees onde se falaben eses llingües. Tácito repara que Arminio (16 e. C.-21 d. C.), l'oficial querusco que dempués lideró una revuelta contra los romanos que foi desastrosa pa éstos, yera billingüe. L'emperador Xulianu (361 d. C.-363 d. C.) contrató como espía un tribunu militar xermánicu que yera billingüe. Los oficiales y secretarios que s'encargaben de los rexistros calteníos nes plaques de Vindolanda (sieglu I o II d. C.) yera bátavos, pero nel so llatín nun tien nenguna traza d'ello; sicasí, los soldaos comunes de les sos unidaes pueden haber siguíu utilizando la so llingua xermánica. Dellos oficiales que falaben llatín aprendíen llingües xermániques nel cursu del so serviciu y actuaron como intérpretes, pero eso yera menos común. L'aprendizaxe xermánicu nun podía ser vistu con bonos güeyos, pudiendo llevantar barruntos de "barbarismu" - por casu, na Galia del sieglu V, Sidonio Apolinar (430 d. C.-486 d. C.), que nació y vivió na Lugduno galesa, creía raru que'l so amigu Siagrio habíase vueltu fluyíu na llingua xermánica.

Pluralidá de llingües

El trillingüismu probablemente nun yera inusual ente los individuos educaos que yeren orixinarios de rexones onde se falaba una llingua que nun sía'l llatín o'l griegu. El romancista llatín sudafricano Apulio (125 d. C.-170 d. C.) tamién escribió en griegu y la madre enseñólu púnicu. L'archivu personal de Babata ye un exemplu suxestivu de multillingüismu práuticu. Los papiros que lu constitúin, pertenecientes a una xudía que vivió na provincia de Arabia, daten del periodu 93 d. C. a 132 d. C. y tán escritos principalmente n'araméu, la llingua llocal, escrita con calteres griegos con influencies semítiques y llatines. Sicasí, un pidimientu al gobernador romanu ta escrita en griegu.

Un exemplu notable de multillingüismu y multiculturalismu nel imperiu ye un epitafiu del sieglu II d'una muyer llamada Regina, afayada en 1878 cerca del fuerte romanu de South Shields, nel nordeste d'Inglaterra. La inscripción ta escrita en llatín y dialeutu palmirense, la llingua del home de Regina, Barates, que foi identificáu con una puerta-estandarte de Palmira, en Siria, que probablemente pertenecía a una unidá militar aparcada a lo llargo de la Muralla d'Adriano. Sicasí, el llatín ta construyíu gramaticalmente na forma usada nes inscripciones honorífiques grieges típiques de Palmira, lo que suxer que Barates yera billingüe n'araméu y griegu yá estes llingües xunió'l llatín. La parte en llatín ye mayor, más llarga, y contién la mayor parte de la información. El palmirense ta esculpíu nuna escritura cursiva fluyida ya informa solo'l nome de Regina y una espresión de dolor. Yá que poques persones en Britania sabríen lleer palmirense, el so usu pudo ser una forma usada por Barates p'afirmar la so identidá y les sos emociones. Un cuartu elementu llingüísticu ye'l mesmu nome de la muyer, que tanto puede ser llatín como célticu. Estos nomes paecen ser escoyíos de cutiu pola so dualidá apostada. Nel casu de los catuvelauna, los catuvelaunos yeren una etnia celta de Britania que la so capital yera verulamio, que na inscripción en llatín del epitafiu apaez cola grafía galu-británica Catuallauna y non la llatina Catuvellauni.

Distribución xeográfica

Península itálica y Sicilia

Esquela funeraria del sieglu III. Una de les más antigües inscripciones cristianes: l'abreviatura D.M. nel visu referir a Esquites, l'antiguu espíritu romanu de la muerte, pero acompaña l'ancla cristiana y el ichthys simbólicu espresáu pola frase griega "Pez y vida", siguíu pol epitafiu del fináu en llatín

N'Italia, l'usu del llatín escritu sustituyera al oscu (otra llingua itálica, como'l llatín) y l'etruscu a la fin del sieglu I d. C. Hai grafítis n'oscu calteníos pola erupción del Vesubio del 79 d. C. en Pompeya, que s'asitiaba nuna rexón osca; dalgunos d'ellos pueden ser posteriores a la erupción del 63 d. C. A mediaos del sieglu I, l'emperador Claudio, que yera apasionáu por antigüedaes, sabía etruscu y escribió una obra de dellos volúmenes sobre los etruscos, obra que nun llegó a los nuesos díes.

El multillingüismu fuera común en Sicilia mientres sieglos, por cuenta de les ocupaciones socesives polos cartaxineses, los griegos y los romanos. Mientres el periodu republicanu'l tráficu d'esclavos llevó a la isla falantes de griegu y otres llingües d'Oriente y na era imperial el griegu yera la llingua de les persones con estatutu social más eleváu, como oficiales del gobiernu y comerciantes. La inmigración a Sicilia de primeres del imperiu yera más frecuente, que s'anició más en rexones onde se falaba'l llatín qu'en rexones onde se falaba'l griegu. Los falantes africanos de llatín teníen una presencia significativa na isla. Les inscripciones cristianes en griegu son muncho más numberoses qu'en llatín. Na Antigüedá Tardida, el billingüismu greco-llatín yera de tal forma común que ye posible que pudiera ser adquiríu poles interacciones personales del día ente día. Aparentemente les comunidaes xudíes de Siracusa fueron billingües n'hebréu y griegu. Hai tamién delles evidencies del usu de siríacu en Sicilia.

Provincies occidentales

Bustu votivo del sieglu XVIII, col nome galés Esumopas Cnúscio y l'abreviatura llatina VSLM (votum solvit libens merito, "atendíu'l so votu llibremente, como merecíu")

Na parte occidental del imperiu'l llatín sustituyó gradualmente les llingües celtes, coles que taba rellacionáu col orixe indoeuropéu común. Les semeyances na sintaxis y nel vocabulariu facilitó l'adopción del llatín. la Galia mediterránea (sur de Francia) habíase vueltu trillingüe, falando griegu, llatín y galés, a mediaos del sieglu I e. C. La importancia del llatín pa llograr accesu a la estructura del poder gobernante causó la rápida desapaición de les inscripciones n'escritures que fueren usaes pa representar les llingües locales de la Península Ibérica (Hispania) y na Galia. Ente otros aspeutos d'una cultura galu-romana distinta taba la creación de texto galo-romanos. Nes inscripciones conmemorativas en llatín, los individuos con nomes celtes raramente identificar a ellos mesmos como "celtes" o "galos", siendo más común identificar a les persones de la so civitas (como los éduos, remos, pictones, etc.) o de la so tribu romana como ciudadanos romanos. Dellos escritores importantes de llatín nacieron na Península Ibérica mientres el periodu imperial, como ye'l casu de Séneca, Lucano, Quintilianu, Marcial y Prudencio.

La mayor parte de les 136 inscripciones en griegu conocíes de la Galia mediterránea (la Galia Narbonense), incluyíes les que provienen de locales que orixinalmente fueron colonies griegues, son posteriores a Augustu. El conteníu indica que'l griegu yera cada vez más utilizáu pa fines específicos como educación, medicina, representación, actividaes de combate, arte, maxa, relixón (cristianismu incluyíu), etc. Inscripciones de Marsella (antigua Masseria), fundada como una colonia por griegos de la Focea c. 600 e. C. amuesen l'usu siguíu del griegu, especialmente na educación y la medicina, hasta'l 2º y 3º sieglos de la era imperial. Nel sieglu IV, el poeta y académicu llatín Ausonio, natural de Burdígala (anguaño Burdeos), na Galia Aquitania, dicía que'l so padre, médicu, falaba griegu áticu con más elocuencia de lo que falaba llatín.

El vascu, una llingua non indoeuropea, sobrevivió na rexón de los Pirineos. Los pueblos del suroeste de la Galia y del nordeste de Hispania, no qu'anguaño son, polo xeneral, les rexones de Burdeos y Navarra, yeren consideraes por Júlio César como distintes de los celtes y la llingua aquitania que falaben yera una llingua vascónica, y nel casu de les muyeres. Los aquitanos adoptaron el llatín dempués de sometíos polos romanos.

Ye probable que'l galu falárase nes zones central y septentrional de la Galia hasta'l sieglu IV o inclusive'l sieglu V y la Armórica (actual Bretaña), seique hasta'l sieglu VI. El llatín nun enfusó tan significativamente na Britania y posiblemente y apagóse rápido dempués de la retirada romana cerca del 410 d. C. Les evidencies de la esistencia de términos llatinos emprestaos nel británicu suxeren que'l llatín usáu en Gran Bretaña romana yera académicu, y nun yera usáu nes conversaciones del día ente día, como asocedía nel continente.

Norte d'África

Inscripción llatino-púnica nel teatru en Léptis Magna, na actual Libia

Nes provincies d'África a occidente de la Cirenaica, una rexón colonizada por griegos dende'l sieglu VII e. C., les poblaciones de Cartago y otres ex colonies fenicios falaben y escribía púnicu, anque'l llatín fuera común nos centros urbanos. Otros norteafricanos falaben llingües afro-asiátiques (líbico o númida), que dalgunos consideren versiones primitives de les llingües bereberes.

El púnicu foi utilizáu en lleendes de monedes mientres el reináu de Tiberio (14-14 d. C.) y apaecen inscripciones en púnicu n'edificios públicos hasta'l sieglu II, dalgunes d'elles billingües con llatín. Tamién hubo inscripciones trillingües -una d'elles, rellacionada col cultu imperial, presenta "el llatín oficial, el púnicu local y el griegu de los mercaderes de camín y de una élite educao y cosmopolita".

Les inscripciones en libiu usen una escritura asemeyao al tifinag usáu pa escribir el bereber, xeneralmente escritu verticalmente, de baxo escontra riba, con 23 calteres de formes xeométriques bastante ríxides. Atópense exemplos billingües de libiu tantu con llatín como con púnicu, lo qu'indica que delles persones que sabíen escribir eses llingües tamién sabíen a lo menos transliterar los sos nomes na escritura libio. Anque les inscripciones en libiu concentrar al sureste de Hipona, cerca de lo que ye güei la frontera ente Arxelia y Túnez, la so distribución tremada suxer que la conocencia de la llingua non se confinaba a comunidaes aisllaes.

Ente los escritores africanos notables en llatín mientres el periodu imperial hai nomes como'l novelista Apuleyo (125-170 d. C.) y los Padres de la Ilesia Tertuliana (160-220 d. C.) y Agustín (354-430 d. C.). El llatín siguió siendo usáu como primer llingua nel Norte d'África por delles comunidaes, particularmente na rexón de Cartago, mientres el periodu del Reinu Vándalu (435-534 d. C.), pero sumió a finales del sieglu VII cola conquista árabe.

Exiptu

Fragmentu d'un recipiente d'almacenamientu con grabación en coptu sobre'l tresporte de trigu a un molín, datáu del 2 de xunu de 321 d. C.

N'Exiptu, la llingua predominante yera'l coptu, pero'l griegu yera usáu dende la conquista por Alexandru Magnu. Les llingües alministratives mientres el periodu imperial romanu fueron el llatín y el griegu. Alexandría, fundada nel 331 e. C. sol dominiu griegu y una de los trés ciudaes más grandes del Imperiu Romanu, foi una de les ciudaes de proa na vida intelectual griega mientres los periodos helenísticu ya imperial romanu. Célebre pol so biblioteca, foi tamién un centru de diseminación del cristianismu, que s'estendió primero ente los falantes de griegu d'Exiptu.

Dempués de la conquista islámica, aproximao en 700 d. C., el griegu foi sustituyíu pol árabe, la llingua de los conquistadores. El coptu empezó a tornar, calteniéndose namái pa fines llitúrxicos.

Imperiu d'Oriente

A pesar de que'l griegu yera d'usu común alredor del Mediterraneu y n'Asia Menor, fora de les fronteres imperiales, la distribución llingüística na parte oriental del imperiu yera complexa. Hai inscripciones de la era imperial romana en galu (una forma de celta llevada polos invasores galos del sieglu III e. C.), frigio, pisidio y capáu, toes llingües güei escastaes d'Anatolia.. Fontes cristianes tamién menten la sobrevivencia del galu, capocio, mísio y del isauro n'Asia Menor. Como'l griegu y el llatín, éstes yeren llingües indoeuropees. El frigio nun ye nomáu como llingua en testos lliterarios hasta'l sieglu VI, pero foi calteníu en cerca d'un centenar d'inscripciones funeraries n'escritura griego, la mayor parte d'elles conteniendo tamién testu en griegu y dataes del sieglu III. Aparentemente delles fontes menten una pronunciación capadocia na fala en griegu.

Fora del mediu militar, el llatín nunca aportó a una llingua del día ente día n'Oriente. Una esceición a esto foi la colonia romana de Berito (Berytus, l'actual Beirut), onde yera posible llograr formación en llatín, y que ganó fama por cuenta de la so escuela de derechu romanu.

Provincies del Danubiu y de los montes Balcanes

Diploma militar romanu en llatín del 13 de xunu del 80 d. C., de Carnutum, na provincia danubiana de Nora

Les llamaes provincies del Danubiu asitiar nuna zona xeográfica qu'incluyía'l mediu y baxu Danubiu, los Alpes Orientales, los Alpes Dináricos y la cordal de los Balcanes. Les provincies nesta rexón xenérica yeren la Nórica, Dacia, Dalmacia, Mésia, Tracia, Cítia Menor y Panonia. La influencia relativa del llatín versus griegu y viceversa nesta área y nos Balcanes polo xeneral ye dacuando demarcada pola llamada Llinia Jirecek.

El griegu utilizar na parte sur de los Balcanes dende finales del sieglu IV e. C., como resultáu de les conquistes d'Folipo II de Macedonia y del so fíu Alexandre. El macedoniu antiguu, posiblemente un dialeutu griegu, foi faláu en delles partes de lo que ye güei la República de Macedonia y el norte de Grecia. La llingua usada al norte d'esta zona sería'l peonio y el sur l'epirota, dambes escasamente atestaes.

Al noroeste falábase ilírio, al nordeste el traciu y el daciu. Dellos estudiosos piensen qu'estos trés llingües, toes indoeuropees, son formes primitives del albanés actual. Nel so exiliu en Tomis (actual Constanza, en Rumanía), el poeta Ovidio (43 e. C.-17 d. C.) aprendió getas y sármata (una forma de cita) y reparó que'l griegu yera faláu con una pronunciada pronunciación resquiebru. Les inscripciones de Tomis del periodu imperial son xeneralmente en griegu, con nomes personales y referencies relixoses en trazu.

Diáspora xudaica

Ezra o Jeremías lleendo un pergamín, nuna pintura de la sinagoga de Dura-Europos, sieglu III

Les inscripciones en griegu y llatín de xudíos atiesten el billingüismu o multillingüismu de los xudíos del Imperiu Romanu y la so dispersión xeográfica reflexa la diáspora xudía. Delles inscripciones pueden tener la marca de Shalom a la fin. Les evidencies de la presencia de xudíos n'Exiptu son calteníes por papiros hasta la revuelta xudía del 116-117 d. C.. Na primer metá del sieglu V, el griegu coesistió col llatín y el xudíu araméu nes comunidaes xudíes de Palestina Prima y Secunda y atópase n'inscripciones de mosaicos inclusive en sinagogues.

Como la Septuaginta, la traducción en griegu de la Biblia Hebrea anterior a la era imperial, la lliteratura xudía en griegu sol Imperiu Romanu foi escrita mayoritariamente por xudíos que falaben griegu. Dellos xudíos qu'escribía en griegu mientres el final del periodu helenísticu y l'entamu del periodu imperial romanu -esto ye, el filósofu y el fílon d'Alexandría (20 e. C.-50 d. C.) l'historiador Josefo (37 d. C.-100 d. C.) - teníen en mente una audiencia que nun yera compuesta namái por xudíos. Los "Oráculos Sibilinos" y el "Llibro de la Sabiduría" son exemplos de lliteratura xudía en griegu d'esi periodu.

Nun llegaron hasta nós testos griegos posteriores al añu 100 d. C. que puedan ser de xuru atribuyíos a autores xudíos. Dempués d'esta fecha, los escritos xudíos en griegu volviéronse irrelevantes pa los cristianos, que perdieron asina l'interés en caltenelos. La tradición de manuscritu de la cultura medieval xudía caltuvo namái escritos n'hebréu y araméu.

Comunidaes cristianes

La "Epístola a Diogneto" afirmaba que la llingua nun yera un factor determinante na identidá cristiana; los cristianos podíen falar cualquier llingua. Na Antigüedá Tardida, creárase lliteratura cristiana práuticamente en toles llingües con usu regular nel imperiu, anque mínima en dellos casos.

L'usu internacional del griegu foi un factor que fizo posible la diseminación del cristianismu, como indica l'exemplu del usu del griegu nes Epístoles de San Pablo. Constantino, el primer emperador en convertise al cristianismu, presumiblemente sabía daqué de griegu, pero n'el so corte falaba llatín y él usó un intérprete pa dirixise a los obispos que falaben griegu nel Primer Conceyu de Nicea. Nel Occidente llatín cristianu, el griegu pasó a ser acomuñáu col "paganismu" y a ser vistu como una llingua estranxera (llingua pelegrina). San Agustín confesó que repunaba'l griegu y topar malo d'aprender. Sicasí, na Antigüedá Tardida yera posible falar griegu como primer llingua anque non considerandose un "helenu" en materia de relixón y cultura. Na primer metá del sieglu V, el griegu yera la llingua estándar cola que los griegos los obispos comunicaben y les Acta Conciliorum (actes de los conceyos de la Ilesia) yeren orixinalmente escrites en griegu y depués traducíes al llatín, siríacu o coptu. Mientres esti periodu, el llatín tenía un papel secundariu nos conceyos ecuménicos, tal como y nel casu de los obispos del Imperiu d'Occidente que dicíen. Anque tradicionalmente considérase que l'armeniu establecióse como una llingua cristiana nesti tiempu, nun apaez nes Acta Conciliorum. Hai nicios de que'l coptu pudo ser nos conceyos, pero nun hai rexistros seguros d'ello. Nos conceyos taba disponible traducción simultánea pa griegos pa los participantes qu'usaren la so propia llingua, como dalgunos que se denominen árabes, sarracenos o ismaelites. Atopóse conteníu cristiano en delles inscripciones del sieglu VI n'árabe.

Idioma ritual

Tablillas con inscripciones sobre mágia, dataes del 300-500 d. C.

La forma de ritual priváu o personalizáu carauterizáu como "maxa" podía ser conducida nun amiestu de llingües. La maxa ya inclusive delles terapies pa enfermedaes casi siempres envolubraben encantamientos o recitación de conxuros (carmina), frecuentemente acompañaos pola creación ritualizada de tables con inscripciones (lamellae) o amuletos. Estos oxetos y usos son conocíos tantu pola arqueoloxía y los testos escritos como los "Papiros Máxicos Griegos" (en llatín: Papyri Graecae Magicae), una coleición de conxuros escritos ente los sieglos II e. C.y el V d. C. Anque Augustu tuvo dellos intentos d'acabar cola maxa quemando 2 000 llibros esotéricos al entamu del so reináu, les práutiques máxiques taben llargamente tremaes per tol mundu grecorromanu y atestigüen una perceición del multillingüismu ente los pueblos del imperiu. Los conxuros nun yeren traducíos porque se pensaben que la so eficacia moraba nes sos pallabres exacta, llingües como'l galés pueden asina persistir pa fines rituales privaos cuando yá nun yeren usaes nel día ente día.

Los Papiros Máxicos Griegos reflexen el sincretismu greco-exipciu, incorporando non solo les relixones griego y exipcio, sinón tamién elementos d'Oriente Mediu, qu'inclúin maxa xudío y pitaes de maxa cristiano, remembrando les divinidaes griegu y exipciu, el Dios y los ánxeles de los xudíos . Los papiros tán escritos principalmente en griegu, con pasaxes sustanciales n'exipciu demóticu y ciertes cadenes de sílabes inxertaes nel mediu del testu que son "pronunciables, pero nun son intelixibles."Estes voces magicae ("pallabres "máxiques") asoceden en tolos testos ya inscripciones máxiques yá menudu suxeren ser corruptelas de copta o exipciu,, hebréu,. araméu o otres llingües semítiques o celta. L'hebréu y el griegu apaecen en testu máxicos demóticos; la maxa copto incorpora hebréu; l'exipciu apaez en conxuros en llatín. Munches voces magicae pueden ser neoloxismu o oscurantismo apostaos, pero dalgunos estudiosos teorizaron que los pasaxes más reconocibles pueden ser el productu de tresmisión mal entendida tantu na copia de fontes escrites como na trescripción de material oral.

Les inscripciones pa la práctica de maxa na Galia amuesen l'usu carauterísticu de conxuros griegos nel periodu imperial. Una tabella defixionis ("tabla de maldición") del sieglu II de Augustuduno (actual Autun) numbera los nomes de los que quier arrenegase en llatín, un par de pallabres máxiques en griegu y una serie de voces máxiques. Un desfase atopáu en Amélie-les-Bains (suroeste de Francia) paez compuestu en celta con taragaños de llatín. Una lamella de la Britania romana foi interpretada como hebréu escritu con alfabetu griegu.

Los cristianos de l'Antigüedá Tardida pudieron inxertar l'hebréu nos esconxuros griegos. San Jerónimo rexistró una hestoria bizarra alrodiu de un home billingüe en franconio y en llatín de los Candidati del cuerpu de guardaespaldes del emperador que, nun estáu de posesión demoníaca, empezó a falar un araméu perfectu, una llingua qu'él nun conocía.

L'idioma del derechu

Les lleis romanes escribir en llatín y la "lletra de la llei" taba puramente amestada a les pallabres nes que s'espresaba. Sicasí, cualquier llingua podía ser usada en contratos verbales y procedimientos xurídicos más xenéricos basaos en ius gentium (derechu romanu aplicáu a estranxeros) o lleis internacionales. El jus gentium nun yera un códigu llegal escritu, pero créese qu'esistió ente tolos pueblos como forma de derechu natural. Los xuristes romanos amosaron interés poles llingües locales como'l púnicu, el galés y l'araméu p'asegurase del correutu entendimientu y aplicación de les lleis y contratos.

Los certificaos de nacencia y testamentos de los ciudadanos romanos yeren obligatoriamente escritos en llatín hasta la década del 220 d. C., pero n'opinión del xurisconsultu Ulpiano (c. 215 d. C., les fideicommissa (fideicomisos) nun yeren namái en llatín o griegos, pero tamién podíen crease en púnicu, galu o cualesquier otra llingua. Nun principiu, un probador d'una fideicommisum asitiaba'l so heriedu so una obligación moral y non llegal, y Ulpiano afirmó que "cualquier tipu de fala contién la obligación de les respetaes pallabres, siempres que cada parte entienda la llingua de la otra por sigo mesma o al traviés d'intérpretes precisos. El xurisconsultu Gaio estremaba ente contratos verbales que la so validez derivaba de formulación espresa en llatín y obligaciones qu'espresaben una comprensión mutua del jus gentium, independientemente de les partes ser o non romanes.

Legáu llingüísticu

Mapa cola distribución de les llingües romániques del sieglu XIV

Dempués de la descentralización del poder políticu na Antigüedá tardida, el llatín desenvolver a nivel llocal nes provincies occidentales en cañes que se convirtieron nes llingües romances actuales, como'l portugués, l'español, el catalán, el francés, l'italianu o'l rumanu. Les rexones pertenecientes al imperiu onde les llingües neollatines nun se desenvolvieron o sumieron, fueron denominaes como la Rumanía submersa.

El llatín siguió un mediu d'espresión activu como llingua internacional de conocencia y lliteratura, pa la diplomacia y pa los desarrollos intelectuales identificaos col humanismu de la Renacencia hasta'l sieglu XVII y hasta'l presente nel derechu y na Ilesia Católica.

El griegu caltúvose como la llingua del Imperiu Bizantín pero nunca sustituyó ciertes llingües afroasiátiques coles que coesistiera tiempu atrás, sobremanera el coptu n'Exiptu y l'araméu en Siria y na Mesopotamia.

Bibliografía

• Adams, James. N. (2003a). «Romanitas and the Latin Language» (n'inglés). The Classical Quarterly 53 (1):  páxs. 184–205. doi:10.1093/cq/53.1.184. ISSN 1471-6844. https://www.cambridge.org/core/journals/classical-quarterly/article/romanitas-and-the-latin-language/51D40C7C4F75C44Y99B3342CE083601A. Consultáu'l 5 de marzu de 2018. 
• Adams, James N. (2003). Bilingualism and the Latin language (n'inglés). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521817714.
• Anderson, Graham (1993). The Second Sophistic: A Cultural Phenomenon in the Roman Empire (n'inglés). Routledge. ISBN 9781134856848. Consultáu'l 5 de marzu de 2018.
• Ando, Clifford (2000). Imperial ideology and provincial loyalty in the Roman Empire (n'inglés). California: University of California Press. ISBN 9780520220676.
• Ausonio, Decimus Magnus; Green, R. P. H. (1991). The works of Ausonius (n'inglés). Michigan: Clarendon Press. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Berger, Adolf (1991). Encyclopedic dictionary of Roman law (n'inglés). Philadelphia: American Philosophical Society. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Betz, Hans Dieter (1996). «Introduction to the Greek Magical Papyri», The Greek Magical Papyri in Translation, Including the Demotic Spells 1 (n'inglés). Chicago: University of Chicago Press. ISBN 9780226044477. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Betz, Hans Dieter (1996). «Introduction to the Greek Magical Papyri», Secrecy and Concealment: Studies in the History of Mediterranean and Near Eastern Religions 1 (n'inglés). Leiden: Brill. ISBN 9789004102354. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Bloom, Alderik (2012). «Linguae sacrae in Ancient and Medieval Sources: An Anthropological Approach to Ritual Language», Multilingualism in the Graeco-Roman worlds. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781107013865.
• Bonfante, Giuliano; Bonfante, Larissa (2002). The Etruscan language : an introduction (n'inglés). Manchester: Manchester University Press. ISBN 9780719055409.
• Breshear, William M. (1983). «The Greek Magical Papyri: An Introduction and Survey», Aufstieg und Niedergang der römischen Welt (n'inglés).
• <cite style="font-style:normal" id="Referencia-Brilliant-1979">Brilliant, Richard (1979). «Scenic Representations», Age of spirituality : late antique and early Christian art, third to seventh century (n'inglés). Nueva York: Metropolitan Museum of Art. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Buckland, William Warwick (2007). A text-book of Roman law from Augustus to Justinian (n'inglés). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521043687.
• Clackson, James (2011). A companion to the Latin language (n'inglés). Wiley-Blackwell. ISBN 9781444343373.
• Clackson, James; Horrocks, Geoffrey (2011) The Blackwell History of the Latin Language. (n'inglés). John Wiley & Sons. ISBN 9781444393583.
• Clackson, James (2012). «Language Maintenance and Shift», Multilingualism in the Graeco-Roman worlds. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781107013865.
• Collingwood, Robin G.; Wright, R. P. (1965) Roman Inscriptions of Britain I (n'inglés).
• Curchin, Leonard A (1995). American journal of philology. 116 (n'inglés), páx. 461. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Curchin, Leonard A. (2004). The Romanization of Central Spain: Complexity, Diversity and Change in a Provincial Hinterland (n'inglés). Routledge. ISBN 9781134451128. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Dickie, M. (2010). The Gods of Ancient Greece: Identities and Transformations (n'inglés). Edimburgu: Edinburgh University Press. ISBN 9780748637980. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Price, Simon (2002). «Latin Christian Apologetics: Minucius Felix, Tertullian, and Cyprian», Apologetics in the Roman Empire: pagans, Jews, and Christians (n'inglés). Clarendon Press. ISBN 0198269862. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Swain, Simon (2002). «Defending Hellenism: Philostratus, in Honour of Apollonius», Apologetics in the Roman Empire: pagans, Jews, and Christians (n'inglés). Clarendon Press. ISBN 0198269862. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Eska, J. (2006). «Inscriptions in the Celtic World», Celtic culture : a historical encyclopedia. Santa Bárbara: ABC-CLIO. ISBN 9781851094400.
• Graf, Fritz (1997). «Prayer in Magic and Religious Ritual», Magika Manque: Ancient Greek Magic and Religion (n'inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780195354836. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Kotansky, Roy (1997). «Incantations and Prayers for Salvation on Inscribed Greek Amulets», Magika Manque: Ancient Greek Magic and Religion (n'inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780195354836. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Freeman, Charles (1999). The Greek achievement : the foundation of the Western world (n'inglés). Penguin Books. ISBN 9780140293234.
• Freeman, Philip (2010). Ireland and the Classical World (n'inglés). Texas: University of Texas Press. ISBN 9780292781887. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Gager, John G. (1987). «A New Translation of Ancient Greek and Demotic Papyri, Sometimes Called Magical» (n'English). The Journal of Religion The Journal of Religion 67 (1):  páxs. 80–86. ISSN 0022-4189. https://www.worldcat.org/title/a-new-translation-of-ancient-greek-and-demotic-papyri-sometimes-called-magicalthe-greek-magical-papyri-in-translation-including-the-demotic-spells-vol-1-texts-h-d-betz/oclc/4640194639&referer=brief_results. Consultáu'l 6 de marzu de 2018. 
• Goodman, Martin (1994). Mission and conversion : proselytizing in the religious history of the Roman Empire (n'inglés). Clarendon Press. ISBN 9780198263876.
• Harris, William V. (2009). Ancient Literacy (n'inglés). Cambridge: Harvard University Press. ISBN 9780674038370. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Herman, Jozsef (2010). Vulgar Latin (n'inglés). Pensylvania: Penn State Press. ISBN 0271041773. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Hall, Edith; Wyles, Rosie (2008). New directions in ancient pantomime (n'inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780199232536. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Horster, Marietta (2011). «Primary Education», The Oxford Handbook of Social Relations in the Roman World (n'inglés). Oxford University Press, páx. 84-100. ISBN 9780195188004. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• De Lyon, Ireneo (22 d'ochobre de 2007). «Contra los Herexes». Archiváu dende l'orixinal, el 22 d'ochobre de 2007. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Janko, R. (1984). «Forgetfulness in the Golden Tablets of Memory» (n'inglés). The Classical Quarterly 34 (1):  páxs. 89–100. doi:10.1017/s0009838800029323. ISSN 1471-6844. https://www.cambridge.org/core/journals/classical-quarterly/article/forgetfulness-in-the-golden-tablets-of-memory/12BE89FF82638A9106D0A033FDF45AF5. Consultáu'l 6 de marzu de 2018. 
• Janson, Tore; Damsgård Sørensen, Merethe; Vincent, Nigel (2004) A Natural History of Latin (n'inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780199263097. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Jensen, Kristian (1996). «The Humanist Reform and the Latin Teaching», The Cambridge Companion to Renaissance Humanism (n'inglés). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521436243. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Johnson, Janet H. (1996). «Introduction to the Demotic Magical Papyri», The Greek Magical Papyri in Translation, Including the Demotic Spells 1 (n'inglés). Chicago: University of Chicago Press. ISBN 9780226044477. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Johnson, W. A.; Parker, Holt N. (2009). Ancient literacies : the culture of reading in Greece and Rome (n'inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780199712861.
• Jongeling, Karel; Kerr, Robert M. (2005). Late Punic Epigraphy: An Introduction to the Study of Neo-Punic and Llatino-Punic Inscriptions (n'inglés). Tubinga: Mohr Siebeck. ISBN 9783161487286. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Klinghardt, Matthias (1999). «Prayer Formularies for Public Recitation. Their Use and Function in Ancient Religion». Numen 46 (1):  páxs. 1–52. http://www.jstor.org/stable/3270290. Consultáu'l 6 de marzu de 2018. 
• Korhonen, Kalle (2012). «Sicily in the Roman Imperial Period», Language and Linguistic Contact in Ancient Sicily (n'inglés). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139851930. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Kraus, T. J. (2000). «(Il)literaci in non-literary papyri from graeco-roman Egypt: further aspects of the educational ideal in ancient literary sources and modern times: further aspects of the educational ideal in ancient literary sources and modern times» (n'inglés). Mnemosyne 53 (3). https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2810304. Consultáu'l 5 de marzu de 2018. 
• Lambert, Pierre Yves; Lejeune, Michel (1994). La Langue gauloise-Description linguistique, commentaire d'inscriptions choisie: Collection des hespérides (en francés). Editions Errance. ISBN 9782877720892. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Laes, Christian (2011). Children in the Roman Empire: outsiders within (n'inglés). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521897464.
• Levine, Lee (2002). Jerusalem: portrait of the city in the second Temple period (538 B.C.E.-70 C.Y.) (n'inglés). Jewish Publication Society. ISBN 9780827607507.
• MacMullen, Ramsay (1966). «Provincial Languages in the Roman Empire». The American Journal of Philology 87 (1):  páxs. 1–17. doi:10.2307/292973. http://www.jstor.org/stable/292973. Consultáu'l 5 de marzu de 2018. 
• Mattern, Susan P. (1999). Rome and the enemy: imperial strategy in the principate (n'inglés). California: University of California Press. ISBN 9780520929708.
• Mikhail, Maged S. A. (2004). «An Historical Definition for the 'Coptic Period'», Coptic Studies on the Threshold of a New Millennium. Proceedings of the Seventh International Congress of Coptic Studies Leiden 2000 2 (n'inglés). Peeters Publishers. ISBN 9789042914094. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Miles, Richard (2013). «Communicating Culture, Identity, and Power», Experiencing Rome: Culture, Identity and Power in the Roman Empire (n'inglés). Routledge. ISBN 9781134693146. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Millar, Fergus (1968). «Local Cultures in the Roman Empire: Libyan, Punic and Latin in Roman Africa». The Journal of Roman Studies 58:  páxs. 126–134. doi:10.2307/299702. http://www.jstor.org/stable/299702. Consultáu'l 6 de marzu de 2018. 
• Millar, Fergus (2006). A Greek Roman Empire : power and belief under Theodosius II (408/450) (n'inglés). California: University of California Press. ISBN 9780520941410.
• Mirecki, Paul (1994). «The Coptic Wizard's Hoard». The Harvard Theological Review 87 (4):  páxs. 435–460. http://www.jstor.org/stable/1509968. Consultáu'l 6 de marzu de 2018. 
• Moatti, Claudia (2006). «Translation, Migration, and Communication in the Roman Empire: Three Aspects of Movement in History». Classical Antiquity 25 (1):  páxs. 109–140. doi:10.1525/ca.2006.25.1.109. http://www.jstor.org/stable/10.1525/ca.2006.25.1.109. Consultáu'l 5 de marzu de 2018. 
• Morgan, Teresa (1998). Literate education in the Hellenistic and Roman worlds (n'inglés). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521584661.
• Morgan, Teresa (2010). «Education», Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome (n'inglés). Oxford University Press. Consultáu'l 6 de marzu de 2018.
• Mullen, James (2012). «Introduction: Multiple Languages, Multiple Identities», Multilingualism in the Graeco-Roman worlds. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781107013865.
• <cite style="font-style:normal" id="Referencia-Mullen-2013">Mullen, Alex (2013). Southern Gaul and the Mediterranean : multilingualism and multiple identities in the Iron Age and Roman periods (n'inglés). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781107020597.
• Polomé, Edgar Charles (1983). «The Linguistic Situation in the Western Provinces of the Roman Empire», Aufstieg und Niedergang der römischen Welt (n'inglés).
• Rance, Philip (2010). «The De Militari Scientia or Müller Fragment as a philological resource. Latin in the East Roman army and two new loanwords in Greek: palmarium and recala». Glotta 86:  páxs. 63–92. http://www.jstor.org/stable/41219881. Consultáu'l 5 de marzu de 2018. 
• Rochette, Bruno (2011). «Language Policies in the Roman Republic and Empire», A companion to the Latin language (n'inglés). Wiley-Blackwell. ISBN 9781444343373.
• Rose, Fiona A. (1 de mayu de 2003). «Text and image in celtiberia: the adoption and adaptation of written language into indigenous visual vocabulary» (n'inglés). Oxford Journal of Archaeology 22 (2):  páxs. 155–175. doi:10.1111/1468-0092.t01-1-00003. ISSN 1468-0092. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1468-0092.t01-1-00003/abstract. Consultáu'l 6 de marzu de 2018. 
• Rotaetxe, Karmele (2010). «Basque as a Literary Language», A comparative history of literatures in the Iberian Peninsula 1 (n'inglés). John Benjamins Publishing. ISBN 9789027234575.
• Sheridan, Mark (2012). From the Nile to the Rhone and beyond: studies in early monastic literature and Scriptural interpretation (n'inglés). Roma: Pontificiu Atenéu Sant'Anselmo. ISBN 9783830675587.
• Treadgold, Warren (1997). A history of the Byzantine state and society (n'inglés). Stanford: Stanford University Press. ISBN 9780804726306.
• Valantasis, Richard (2000). Religions of late antiquity in practice (n'inglés). Princeton: Princeton University Press. ISBN 9780691057514.
• Waquet, Françoise (2002). Latin, or, The empire of a sign: from the sixteenth to the twentieth centuries (n'inglés). Londres: Versu. ISBN 9781859844021.
• Wilkes, J. J. (2005). «The Roman Danube: An Archaeological Survey». The Journal of Roman Studies 95:  páxs. 124–225. http://www.jstor.org/stable/20066820. Consultáu'l 6 de marzu de 2018. 
• Wilson, Andrew (2012). «Neo-Punic and Latin Inscriptions in Roman North Africa: Function and Display», Multilingualism in the Graeco-Roman worlds. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781107013865.
• Woolf, Greg (2009). «Literacy or Literacies in Rome?», Ancient literacies : the culture of reading in Greece and Rome (n'inglés). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780199712861.
• Youtie, Louise C. (1976). «A Medical Prescription for an Eye-Salve (P. Princ. III 155 R)». Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 23:  páxs. 121–129. http://www.jstor.org/stable/20181234. Consultáu'l 6 de marzu de 2018. 
• Zimmer, Stefan (2006). «Indo-European», Celtic culture : a historical encyclopedia. Santa Bárbara: ABC-CLIO. ISBN 9781851094400.
• Samosatas, Luciano de (s. III). Dialogos de Los Muertos (n'inglés). Consultáu'l 5 de marzu de 2018.
• Virgilio (1992). Eneida (en castellanu). Madrid: Gredos. ISBN 84-249-1490-2.
• Suetonio, Cayo (c. a. 121). The Lives of the Twelve Caesars 5.
• Xustinianu I (1566). Pandecta iuris civilis: Digestum vetus 1. Merlin.
• (1887) Sidonii Apollinaris Epistularum Libri Novem.

• Datos: Q16932040