Asturlleonés

L'asturlleonés o asturianolleonés fai referencia a la llingua falada na estensión histórica de los reinos d'Asturies y de Lleón y qu'en cada territoriu ye conocida polos glotónimos d'asturianu, lleonés o mirandés.

Astur-leonés
Faláu en
Númberu de falantes
Datos
Familia	Grupu Ibero-Occidental
Sistema d'escritura	alfabetu llatín
Reguláu por	Academia de la Llingua Asturiana
Códigos

Romanía

Esti artículu forma parte de la serie Llingües romániques

Grupos llingüísticos

Iberorrománicu

gallegu-portugués astur español aragonés catalán-valencianu mozárabe Galorrománicu Retorrománicu Italorrománicu Balcanorrománicu Sardorrománicu

Estensión de la llingua asturlleonesa

La llingua asturlleonesa fálase en dos estaos:
Estáu	Rexón
España	Asturies Castiella y Lleón Cantabria Estremadura
Portugal	Miranda de l Douro

El dominiu tien una población d'alredor de 1.250.000 habitantes, y unos 620.000 falantes, de los que 110.000 son patrimoniales.

Los territorios que pertenecen a esti espaciu son:

• Asturies, equí la llingua recibe'l nome d'asturianu. Ye'l territoriu alministrativu con mayor númberu de falantes (110.000 patrimoniales y 450.000 con con distintes competencies nel usu). Esiste una gramática del asturianu, un Diccionariu de la Llingua Asturiana y unes Normes ortográfiques del asturianu. Ta reguláu pola Academia de la Llingua Asturiana, y magar que nun tien calter oficial, ta protexíu nel Estatutu d'Autonomía del Principáu d'Asturies y ye una llingua opcional nes escueles.
• Rexón de Lleón, onde s'estremen los trés mesmos bloques dialeutales (occidental, central y oriental), siendo usaos equí glotónimos diglósicos (chapurriáu, charru...) o en referencia a la realidá comarcal (paḷḷuezu, pachuocu, cabreirés, maragatu...). L'usu del términu llionés ye abondo recién (Menéndez Pidal, 1906) y ayenu a los falantes patrimoniales. Por embargu, nos caberos años vien de ser utilizáu poles distintes entidaes en favor de la recuperación llingüísticu al envís de facilitar la identificación de la llingua autóctona cola sociedá.
• La Tierra de Miranda, comarca que tien como capital a la ciudá de Miranda de l Douro y na que tán enxertes amás delles partes del conceyu vecín de Bumioso, el nome que se-y da a la variedá de la llingua d'ellí ye'l de mirandés que ye oficial nesa zona amás de tener una ortografía estremada de la del restu del dominiu.
• Dalgunes árees de Cantabria y Estremadura conserven delles trazos llinguísticos asturllioneses.

Entamu

Dellos seutores, por estremaos motivos sociales, históricos y alministrativos tienen una tendencia a denomar como llingua a la que se fala en cadún de los territorios, sicasí, dende un puntu de vista científicu y filolóxicu toles variedaes del dominiu llingüísticu astur formen parte d'una mesma llingua.

Nome

El nome de dominiu llingüísticu ástur ye una designación de consensu acuñada pol llingüista, ex-presidente de l'Academia de la Llingua Asturiana, Xosé Lluis García Arias, nun intentu de nun dotar de nenguna connotación xeográfica a un dominiu que s'esparde per tres rexones históriques bien definíes y consiguiendo asina una xunidá que permitiere esparder l'emplegu de la llingua ensin atopar torgues innecesaries.

El nome vien a sustituyir a otres acepciones emplegaes dende finales del sieglu XIX y que, d'una forma o otra, primaben a una rexón sobre otra; reparando en que les llingües son la peculiar evolución del llatín nun pueblu qu'habitó tol dominiu; decidióse emplegar esti nome como midida pa caltener una xunidá pernecesaria.

Afiliación llingüística

• Indoeuropéu.
  • Itálicu.
    • Romance.
      • Romance occidental
        • Iberorrománicu.
          • Iberorrománicu occidental
            • Subgrupu Astur

Orixe

Verde: l'asturlleonés

El dominiu tien el so orixe nel llatín vulgar, ye dicir na fala común de les xentes que l'Imperiu Romanu apurrió, principalmente nes llexones de procedencia norteafricana asitiaes n'Asturica Augusta y en Legio VI, pa les tierres habitaes polos astures. La suplantación d'esta llingua pola indíxena foi llenta pero imparable, dao que l'emplegu de la llingua imperial yera la puerta pa munchos derechos y llibertaes, ente ellos el más importante: la ciudadanía romana.

La presencia de les antediches fuercies militares sirvió permuncho nel procesu d'aculturización de les poblaciones indíxenes, siendo más fuerte la oposición nes zones más allonxaes, como'l Cordal Cantábricu, la Cabreira, o el Bierzu y más sele nes estayes más accesibles; asina mesmo la creación del conventu asturicense con capital n'Astorga nun fixo sinón entainar el procesu, dao que les mines de Las Médulas yeren indispensables pal Imperiu y, esti quería garantizar la estabilidá na rexón, eso reparando en que cuasi tol territoriu astur nun taba so dominiu imperial.

El peculiar desendolcu del llatín a traviés del astur nel actual grupu llingüísticu nun foi espontánea nin allugada xeográficamente; sinón que paulatinamente la fala itálica foi tresformándose ta que nel sieglu X yá ye lu abondo estremada como pa ser considerada una modalidá romance propia. Nenguna de les dos divisiones del conventu, Cismontana (Lleón) y Transmontana (Asturies), ye'l bierzu orixinariu únicu del dominiu, sinón que nes dos xurde al empar, namás dividida poles gens o tribus que formaben l'enxeme cultural astur, y que como xebra dialeutal dica güei caltiénense axuntando una y otra rexón ensin atender a divisiones alministratives.

Esta evolución nel percorrer de los sieglos da como resultáu que, a mediaos del sieglu X, apaezan les primeres llinies nesti romance, el Documentu de Kesos; nun cenobiu de Lleón. Amás dirán apaeciendo una bayura de documentos llegales nesti romance por tolos monesterios d'Asturies y de Lleón, qu'indiquen la importancia na sociedá de la llingua, lóxico siendo la llingua común na corona de Lleón; poro apaecen documentos romanceaos en Palencia y vestixos llingüísticos de la fala nos dialeutos de transición como l'estremeñu, aportáu ellí polos repobladores, nun debemos escaecenos de que la Estremadura actual correspuéndese cuasi toa cola Estremadura llionesa, respondiendo asina a la importancia de la llingua natural del reinu más importante de la Corona.

Que nun s'atopen cuasi nengún documentu nun llegal, y estos emprincipian xurdire na Plena Edá Media como cambéu d'una mentalidá, débese a que los reinos d'Asturies y de Lleón considerábense heriedos direutos del visigóticu Reinu de Toledo, y p'afirmar la so idea d'un Reinu de Lleón o Hispánicu usaron el llatín p'amosar a los otros gobiernos peninsulares, y principalmente a al-Ándalus que yera consideráu como l'antigua Hispania; la so preponderancia sobro los otros.

División dialeutolóxica

El sistema llingüísticu estáyase tradicionalmente en tres faces: oriental, central y occidental. Pero a esto hai d'añader una división que taza estes tres y que pasa pol Cordal, y ye la que divide'l dominiu llingüístiu en septentrional y meridional. Amás que dientro de cada greyu nun esisten nidies llendes y tienen subdialeutos con estremaes peculiaridaes.

Asturianu oriental

Fálase ente'l ríu Seya y la llinia que marca'l ríu Purón nel valle de Pendueles en Llanes, y la llende de Cabrales con Peñamellera Alta. Introdúzse na provincia de Lleón y algama les tierres d'Oseya.

Cabrales: Era un díi fríu y andabin per un camín llenu d'elu. La muyer y el so hombri llegarin colos ñeños a la ḥuonti las Llameras pela ñochi. Entamó llover y garró-yos munchu agua y abellugarinse nuna de las cabañas ḥechas de ḥuoya del Llosu ondi aviarin un ḥuou nel llar y llechi con ñatas.

Asturianu central

Esti ye'l subgrupu onde más se noten les diferencies ente la parte norte y la sur.

Ástur central septentrional

Mayoritariu por población y por vitalidá, ye la base normativa de la llingua asturiana.

L’infiestu: Yera un díe fríu y andaben per un camín llenu de xelu. La muyer y el so home llegaren colos ñeños a la ḥuente les Llameres pela ñuechi. Entamó llover y garró-yos muncho agua y abellugarense nuna de les cabañes feches de ḥueya del Llosu onde aviaren un ḥueu nel llar y llechi con ñates.

Uviéu: Yera un día fríu y andaben per un camín llenu de xelu. La muyer y el so home llegaren colos neños a la fonte les Llameres pela nueche. Entamó llover y garró-yos muncho agua y abellugarense nuna de les cabañes feches de fueya del Llosu onde aviaren un fueu nel llar y lleche con nates.

Ástur central meridional

Carauterizáu pol fenómenu metafónicu, fálase nos conceyos de Mieres, Ḷḷena y Ayer y introduzse en tierres lleoneses pela rexón de Los Argüeyos.

Ayer: Yera un día fríu y andaban per un camín ḷḷinu de xilu. La muyer y el so home yegoren colos nenos a la fonte las Ḷḷameras pela nuitse. Entamó yover y garró-yos muntso agua y abeḷḷugorense nuna de las cabanas fetsas de fueya del Ḷḷusu onde avioren un fuíu nel ḷḷar y ḷḷetsi con natas.

Asturianu occidental

Ésti ye'l grupu onde pue falase con más claridá territorial d'un astur-lleonés. Presente como segunda modalidá por falantes y vitalidá nel Principáu d'Asturies.

Asturianu occidental de les tierres baxes del este o "Faza A"

Algama Muros, Candamu, Grau, Cuideiru y Pravia. Vocalismu común de Occidente y consonantismu propiu de les fazes centrales.

Candamu: Yara un día fríu y andaban per un camín llenu de xelu. La muyer ya’l so home llegarun colos neños a la fonti las Llameiras pela nuochi. Entamóu llover ya garróu-ys muncha agua ya abellugarunse nuna de las cabanas fechas de fuoya del Llousu onde aviarun un fuou nel llar ya llechi con natas.

Asturianu occidental de les tierres altes del este o "Faza B"

Algama Quirós, Teberga y Proaza. Introdúzse en tierres lleoneses peles rexones de Babia y Ḷḷuna.

Asturianu occidental de les tierres baxes del oeste o "Faza C"

Algama Valles baxos de Cangas del Narcea, Tinéu y Ḷḷuarca. Faza con islles de faza D.

Ḷḷuarca: Yara un día fríu y andaban per un camín ḷḷen de xelu. La muyer ya’l so home ḷḷegaran conos nenos a la fonte las Ḷḷameiras pula nueite. Entamóu ḷḷover ya garróu-ys muita augua ya abeḷḷugaranse nuna de las cabanas feitas de fueya del Ḷḷousu onde aviaran un fueu nu ḷḷar ya ḷḷeite con natas.

Asturianu occidental de les tierres altes del oeste o "Faza D"

Inclúi Somiedo, Brañes de Cangas, Degaña, más los enclaves de la faza C. Introdúzse en tierres lleoneses peles rexones de Viḷḷablinu, Ḷḷaciana y Sil, sieendo la modalidá más fuerte en númberos de falantes en Lleón y consideráu la base d'una futura normativización del llionés.

Degaña: Yara un día fríu y andaban per un camín chen de xelu. La mucher ya’l so home chegonun conos nenos a la fonte las Ḷḷameiras pula nueite. Entamóu chover ya garróu-ḷḷes muita augua ya abeḷḷugonunse nuna de las cabanas feitas de fuecha del Chousu onde avionun un fueu nu ḷḷar y ḷḷeite con natas.

Lleonés oriental

Fálase nes rexones lleoneses d'Oumañas, La Cepeda ("cepedanu"), Maragatería y Aliste.

Lleonés occidental

Tamién nomáu Berciano-Cabreirés. Fálase nes rexones lleoneses de Bierzu y Cabreira.

Cabreira: Yera un día fríou y andaban per un caminu chenu de xelu. La muyere y el so home chegorun coñus ñeñus a la fuente las Llameiras pur la ñueite. Entamóu chovere y garróu-yis mueita augua y abellugarunse ñuna de las cabañas feitas de fueya del Chousu onde aviorun un fueu ñu llare y lleite con ñatas.

Senabrés

Tamién Pahuocu o Machuocu, fálase nes rexón Zamorana de Senabria y cuenta con tres falielles Nortizu, Charru y Curixegu.

Galende: Yera un día fríu y andaban per un caminu chenu de gelu. A mullere y el so home chegonen coñus ñeñus a fuonte as Llameiras pur a ñuoite. Entamóu chovere y garróu-les muita augua y abelluganense ñuna das cabañas feitas de fuolla del Chousu onde avionen un fuou ñu llare y lleite con ñatas.

San Cibrián. Yera un día fríu y andaben per un caminu chenu de gelu. A mullere y el so home chegonen coñus ñeñus a fuonte es Llameires pur a ñuoite. Entamóu chovere y garróu-les muita augua y abelluganense ñuna des cabañes feites de fuolla del Chousu onde avionen un fuou ñu llare y lleite con ñates.

Santa Cruz d'Abranes. Yera un día fríu y andaban per un caminu tsenu de xelu. A mullere y el so home tsegonun coñus ñeñus a fuonte as Llameiras pur a ñuoite. Entamóu tsovere y garróu-lles muita augua y abelluganunse ñuna das cabañas feitas de fuolla del Tsousu onde avionun un fuou ñu llare y lleite con ñatas.

Mirandés

En Portugal fálase principalmente nel conceyu de Miranda d l Douro, y en dos aldees del conceyu de Bumioso; Angueira, y Bilasseco y gocia de reconocencia oficial. Leite de Vasconcellos dixebró trés variedaes dientro del mirandés: el mirandés nortizu o rayanu, faláu en delles aldees na llende con España; el mirandés del sur o sendinés, y el mirandés central que ye faláu nes restantes aldees y que foi adoptáu como patrón pola Convención Ortográfica de la Llingua Mirandesa.

Amás d'estos trés tendríase d'añader otru más que seríen los dialeutos de transición:

• Cántabru/Montañés: consideráu tradicionalmente una fala de transición mui influíu pol castellán, faláu en Cantabria, Asturies y norte de Castiella y Lleón.
• Gallegoasturianu: Dialeutu de transición falaos nos conceyos más ocidentales d'Asturies y afitaos tradicionalmente nel troncu gallegu.
• Altoestremeñu: consideráu tradicionalmente un dialeutu del castellán con rasgos astur-lleoneses, faláu nel norte de la comunidá autónoma d'Estremadura y en dalgunos conceyos de Salamanca.

Númberu de falantes

Nun esisten un estudiu en conxuntu de las tres rexones del grupu, yá qu'en Lleón nun se fixeren inda les investigaciones estadístiques necesaries. Si bien sí qu'hai una aproximación que daría la cifra de 620.000 falantes.

Llingua	Falantes	%
Asturianu	647 578	94,2
Lleonés	25.000	3,6
Mirandés	15.000	2,2

Enllaces esternos

Oficina de Política Llingüística d'Asturies

• Datos: Q35390
• Multimedia: Asturleonese language