Gallegoasturianu

El gallegoasturianu, eonaviegu, llingua eonaviega, gallegu d'Asturies, fala del occidente d'Asturies (o simplemente a fala pa los sos falantes) ye un conxuntu de fales, que desciende del llatín y del galaicoportugués y que tien el so dominiu llingüísticu, como'l so nome indica, na estaya asturiana asitiada ente los ríos Navia y Eo, si bien la so área d'influyencia abarca tamién zones más orientales que'l citáu ríu Navia.

Gallegoasturianu/eonaviegu
Faláu en	España
Rexón	Principáu d'Asturies
Falantes	45.000
Familia	Llingües indoeuropees   Itálicu   Romance    Ítalo-occidental     Subgrupu Occidental      Ibero-Romance       Galaicoportugués         Eonaviegu
Alfabetu	Llatín
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Academia de la Llingua Asturiana, Secretaria Llinguística del Navia-Eo
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	ast
ISO 639-3

Les Tierres del Navia-Eo abarquen los conceyos asturianos de Bual, Castropol, Cuaña, Eilao, El Franco, Grandas de Salime, Ibias (sacante la parroquia d'A Estierna), Pezós, Samartín d'Ozcos, Santalla d'Ozcos, San Tiso d'Abres, Tapia, Taramundi, A Veiga, Vilanova d'Ozcos, y partes de Navia, Villayón, y Allande. Históricamente esta zona tuviera enforma aisllada del restu d'Asturies, y por supuestu de Galicia, Lleón y Castiella, por mor de les sos llendes naturales: el ríu Eo, el cordal Cantábricu, el ríu Nalón y el mar Cantábricu. Tamién ye cierto que ye una zona de paisaxes grebios, sacante la parte de la granda costera que ye más llaniza, polo que les comunicaciones interiores tampoco yeren fáciles.

Falantes

Nome d'un chigre en gallegoasturianu en Tapia

"A casía", nome d'otru chigre en gallegoasturianu

Magar que nun hai datos precisos del númberu de falantes (si bien la fastera tien unos 45.000 habitantes) según el II Estudiu Sociollingüísticu d'Asturies (2002), fechu pol equipu Euskobarómetro, siete de cada diez encuestaos (72%) dixeron ser falantes de gallegoasturianu, inda que namái ún de cada cinco (24%) declaró saber lleelu, y ún de cada seis (16%) escribilu. Como datu esmolecedor tien que se destacar el retrocesu xeneracional de la fala, qu'anque siga siendo la mayoritaria como llingua materna, anguaño dos de cada trés persones (67%) va más d'una década (na encuesta de 1990) yeren trés de cada cuatro (75%). El retrocesu ente xeneraciones ye nidio, y anguaño namái trés de cada diez encuestaos dixeron usar la llingua pa colos sos fíos.

Normes ortográfiques

Nel añu 2007, la Academia de la llingua asturiana espublizó les normes ortográfiques que se fundamenten na previa propuesta de 1993. Nella atómense los mesmos criterios que s'apuntaren entoncias, y que recueye la tradición lliteraria del caberu del sieglu XX, en autores como Pedro Penzol, Alejandro Sela, Ramón García González, etc. que collaboren nel Diariu "El Castropol" y "El Aldeano", y de esa miente tamién les apuntaes por Bernardo Acevedo Huelves y Marcelino Fernández nel Vocabulario del Bable de Occidente, espublizáu en 1932 pol "Centro de Estudios Históricos" obra fundamental nel estudiu del gallegoasturianu.

Sobro la base d'estos antecedentes, pronúnciase sobro la cuestión más controvertida cual ye l'emplegu de grafíes pa representar los soníos laterales l/ll, resolviéndose nun convencionalismo gráficu, pensáu namás pa la edición de les normes, dexando por de más llibertá a los falantes pa escoyer la que-yos paeza meyor. Atoma tamién vulgarismos arraigaos na fala, como ye la perda de los grupos oclusivos en participios -ao -aos o en determinaos cultismos 'caridá', 'libertá', etc. como tamién caltiénse el gráfema -y- griegu pa representar los soníos palatales derivaos de los grupos llatinos li- y -ul. Les normes nun atomen nenguna distinción ente vocales abiertes y cerrades, escontra del criteriu adoptáu n'otros estudios sistemáticos de la llingua, véase García García (El Habla de El Franco) y Fernández Vior (El habla de Vegadeo).

Carauterístiques llingüistiques

 Vocalismu

Sistema de les vocales tóniques del asturianu escontra'l gallegoasturianu, de color azul l'asturianu y d'encarnau nel gallegoasturianu

• Sistema vocálicu de siete unidaes n'allugamientu tónicu. Ha precisase qu'esti allugamientu tónicu caltiénse más estable qu'en gallegu que ta güei abondo deformáu pol efeutu la metafonía. De siguíu amuésense los formantes vocálicos afitaos por García García pa El Franco y Fernández Vior p'A Veiga, señalando los siete fónemes vocálicos y dellos alófonos más comunes:

• ä vocal abierta central no arredondiada: f1 =700 y f2 =1350 hz (FV); f1 =750 y f2 =1500 hz (GG)

– a: vocal central abierta allongada: f1 =870 y f2 =1463 hz (FV); f1 =800 y f2 =1537 hz (GG)

– a velar: f1 =700 y f2 =1300 hz (FV); f1 =715 hz y f2 =1400 hz (GG)

– ɑ palalatal:

• e vocal semizarrada anterior non arredondiada: f1 =450 hz y f2 =1900 hz (FV)

– e semizarrada anterior afeutada pol soníu inicial: f1 =475 hz y f2 =1700 hz (GG)

– e semizarrada anterior afeutada pol soníu final: f1 =525 hz y f2 =1800 hz (GG)

• ɛ vocal semiabierta anterior non arredondiada: f1 =700 hz y f2 =1800 hz (FV)

• o vocal semicerrada posterior arredondiada: f1 =490 y f2 =1015 (FV); f1 =500 y f2=1075 (GG)

• ɔ vocal semiabierta posterior non arredondiada: f1 =555 hz y f2 =1100 (FV): f1 =600 hz y f2 =1100 hz (GG)

• i vocal zarrada anterior non arredondiada: f1 =337 y f2 =2300 (FV); f1 =400 y f2 =2600 hz (GG)

• u vocal zarrada posterior non arredondiada: f1 =350 y f1 =1185 (FV); f1 =400 y f2 =925 hz (GG)

• Fenómenos metafónicos nel vocalismu de los tiempos verbales.
• Perda de la vocal protética en cultismos derivaos de los grupos llatinos –atis y –utis (voluntá, salú). Lo mesmo que pal asturianu se conserva nos grupos monosílabicos -ete, -ute: sede, rede, vide, tamién en polisílabos 'parede' y en dellos topónimos: San Mamede, Nonide, Taladride.
• Perda del vocalismu nasal presente en tol Navia-Eo fasta'l sieglu XIX
• Cambiu de soníu de les vocales átones en posición enclítica insoluta, ente les consonantes llabiales y por asimilación vocálica.
• Vocalismu átonu postreru en -a-, -o-, -e-.
• Velarización de nasales y deformación del vocalismu como consecuencia de la -n- cayediza.
• Les vocales intermedies con coda nasal son siempres abiertes consecuencia del vocalismu nasal (mui paecíu al gallegu llionés de Los Ancares, que ta documentáu na comarca hasta bien entráu'l sieglu XX: centèn, sòn, etc...
• Evolución del vocalismu en sustitución de nasal: chío, cía, avía, caís, búa, etc.
• Usu de la conxunción y, que muda en consonante palatal cuando'l caberu de la sílaba siguiente ye vocal: "tu y'èu somos amigos", esceuto nel conceyu de Navia que atoma el paradigma del asturianu occidental "tu ya you somos amigos". Si ye consonante caltiénse siempre la conxunción "y" "vaite i diya que suba", esceuto n'Os Ozcos "vaite e diya que suba".

 Diptongos:

• Diptongos decrecientes -ei-, -ou-, -oi- (veiga, pousar, cobertoira). Concuaya col asturianu occidental.
• Diptongu ui. (muito, ui) frente a moito en gallegu occidental y central. Concuaya col gallegu oriental, asturianu occidental, col portugués, cola fala de Xálima y col xudeu-portugués.
• Ausencia de diptongu énte nasal, fechu esti constatáu por Menéndez García como una de les isogloses de referencia ente les fales galaiques y asturianes.
• Resultaos del grupu -ori, 'coiro' (cueru), 'cobertoira', (cobertoria), etc.
• Supresión diptongu -ua: 'còndo' (cuando), 'cònto' (cuanto), 'gadaña' (gadaña), 'gorar' (guariar los güevos), etc.
• Frente al gallegu académicu y lo mesmo que el restu del dominiu gallego-portugués mantenencia del diptongu -ua-: 'cuatro', 'guardar', 'cuayar', 'guapo' etc.
• Evolución del diptongu -au- en ou: ouguir, oureya, cousa, mouro, tesouro, trouxen, etc.
• Evolución del diptongu -ai, -ae en -èi (e abierta + i): amèicer, esquèicer, bèilar, mèíz, rèíz, vèi, pèisano. Delles veces, daquando fálase sin procuru, la vocal -è- abierta amuesa el caráuter duna variante de -a- palatal (α).
• Encurtiamientu del diptongu en pallabres del tipu 'estreto', 'dereto', 'peto', 'seta', 'proveto'.

 Semiconsonantes

• Frente al gallegu occidental y central, y lo mesmo que nel gallegu lucense formes sin yod: baxo<bassus, páxaro<pássaro.

* Frente'l gallegu formes sin yod: caxa<capsa. Nos conceyos occidentales San Tiso, Taramundi y los Ozcos caltién la solución, caixa, resultáu más arregláu col orixe etimolóxicu pal casu de conflictu de oclusives (pks > iks), lo que ye común a tola Romania Occidental, (portugués 'caixa', occitano 'caissa', catalán 'caixa'), y que nun ye tampoco estraño al asturianu, (vei el casu del conceyu de Grau).

 Nasales

• Perda de la -n- intervocálica (ventá, irmao) magar que la caltién nos diminutivos (ventanía, irmanín).
• Enclín a la perda de la -n- palatal con orixe nes vocales nasales galaicoportugueses ĩ y ũ, 'dieiro'(dineru), 'nío' (ñeru), 'nía' o 'nenía' ('nena'), rasgu más claru cuanto más al oeste, asina, 'seña' y 'poñer' (Eo y Porcía) escontra seya y puer (Bual y Navia).
• Intensificación de la "n" cayediza: 'boo', (bonu), vgr. refraneru «Que mañá nos traiga, un boo día de solín», «Nun hai compañeiro como'l dieiro»
• Acabu en -n nes formes verbales de perfeutu (perdín, dicen).
• Resultáu de los acabos plurales en -áis y en -óis (folgazáis, cais, camióis)
• Resultáu de los acabos en -ía, -ías del femenín (pequenía, vecía, gallías)
• Resultáu de los acabos plurales en -íos ~ -íus del masculín (camíos, vecíos)
• Pretéritu cantein, cantén y futuru canterein, cantarén.
• Resultáu -m- pal grupu secundariu -M'N- (home, fame)
• Resultáu /n/ viniente del doble -NN- llatín (cabaña, esconsonar, cana).
• Acabos en -èn (con è abierta) vinientes del llatín -ENU (centèn, chèn) frente a los gallegos centeo, cheo y frente tamién a los asturianos centén, llén (la -è- abierta corresponde al diptongu "ie" asturianu).

 Oclusives

• Palatalización del grupu sc, peixe, feixe, eixe, teixo, etc.
• Neutralización de llíquides axuntaes: branco, brando, frauta. Ye trazu de tresición que calistra pel dominiu astur (p. ex. fales de La Cabreira y Sayagu)
• Caltenimientu de F- llatina d'aniciu.
• Resultáu /∫/ en pallabres del tipu 'coxo', 'xente', 'xurar', etc.
• Caltenimientu del grupu -MB-: llombo (llombu), llamber (llamber), llambión (llambión), chumbo (plomu), chambaril (palu de toxo), chambra (chambra, blusa de muyer), chumbiar (chumbar, zambullirse), palòmba (palomba), carambio (carampanu), camba (camba) etc.
• Resultáu -nr- pal grupu N'R, asina: lat. generu> Eon. 'xenro' (xenru), lat. teneru> Eon. 'tènro' (tienru), lat. honorare> Eon. 'honra' (honra) etc.
• Vocalización de les oclusives sonores: flagrare>cheirar, agru>eiro, Cathedra>cadeira.
• Resultáu -it- palos grupos llatinos -CT- y -ULT- (feita, muita), coincidente namái col asturianu occidental
• Fricativación de oclusives: xardía (sardina), xebrar (separar), zreixa (cereza), xordo (sordu), xastre (xastre), freixo (fresnu), llouxa (llosa/llousa), enxobar (ensuciar), vixo (visu), broxa (bruesa), ameixola (amasuela), queixu (quesu), vexo (veo), èixola (azuela) etc.

 Laterales y palatales:

• Palatalización de L- del llatín (llobo, llúa), na metá del territoriu eonaviegu, conceyos d'El Franco, Cuaña y Bual, más la metá de los conceyos de Navia, Villayón, y Allande (Valledor), magar que nun palatalicen Tapia, Castropol, A Veiga, los tres Ozcos, San Tiso d'Abres, Taramundi, Pezós, Eilao, Grandas de Salime ya Ibias.
• Caltenimientu del -L- intervocálicu del llatín (calente, zreixales, xelar).
• Caltenimientu de xeminada -LL- del llatín: costella, castello, cabanella, 'caballo nos conceyos que palaticen de caberu les llaterales, que nel restu de conceyos dexeminen: costela, castelo, cabanela, cabalo.
• Al aviesu que'l gallegu, resultaos con -l- nel marxe posnuclear de la sílaba propios del asturianu y del antiguu galaicu-portugués nel casu de conflictu de oclusives sordes como 'yelso', 'ayalga', 'coldo', 'lleldo'.. En asturianu dase velarización no solo entre sónores sinón tamién entre sordes: cupiditia > 'coldicia', 'recapitare' > 'recaldar' o inda en ñasales admirabile > almirable.
• Resultáu -y- (muyer, escoyer).
• Resultáu ch- pa los grupos llatinos PL-, FL y KL- (chegar, chama, chave), en gallegoasturianu caltién la grafía ch y el soníu /t∫ / menos africáu que n'asturianu occidental, nel que se da la coesistencia de resultaos /ch/ y /ḷḷ/ ( soniu ʈʂ). Respeutu del grupu llatín PL-, en ch-, mesmo que l'asturianu occidental C y D. Sicasí danse na fala exemplos ll- (llanxir < plangere), es contra los conceyos occidentales nún pallatiza 'lanxir'., tamién ye'l casu de 'lapa'/'llapa', llama n'asturianu, (lapa (Eon.) > flamma (lat.)).

 Dentales:

• Caltenimientu de la /d/ intervocálica. Exemplos del refraneru decimonónicu: El anada d'un mal ano máyase nun eirado, Xente da marina xente de gran caldeirada día de muito vispera de nada; carro entornado nun ye faltan carrileiras; en abril espigas mil, en mayo todo espigado; el día de todos os santos neve por os campos; etc. Fernández Fernández, Marcelino, El Franco y so conceyu, 1898, p. 106 y ss.
• Perda de -d- nos acabos de sustantivos y participios (prao, cansao). García García, señalaba nel añu 1983 sobro esti particular: «La forma en -ado pervive nes persones mayores o en frases pronunciaes enfáticamiente»,(EHF, p. 188). Frías Conde coincide que ye recién esti fenomenu.

 Sufixos:

• Sufixu en -ín frente al gallegu -iño (camín, padrín, paxarín, calcetín), tamién atopamos términos como campío^{[ensin referencies]}, (non campín) cuando falamos d'un campu pequeñu. Nel plural y tamién en femenín sigue el paradigma etimolóxicu propiu de la perda de la -n- caediza (vecía, vecíos, madría, padríos, paxaríos, calcetíos).
• Forma -ble, pal sufixu lat. -bĭlis. Frente al gallegu -abel.
• Acabos en -eira (primeira, tarteira)

 Morfoloxía

• Formalización de plurales analóxica y non etimolóxica, cola esceición del casu de les nasales intervocáliques au se ve afeutáu pola /n/ cayediza.
• Formes aumentantives en femenín: pedrúa, casúa, etc.

 Tiempos verbales

• Formes verbales de 1ª persona del singular como teño, veño, vexo, presente de suxuntivu, teña, veña, vexa, y l'imperativu.
• Esistencia del infinitivu personal o conxugau (fíxenlo pra coméremos todo)
• Acentuación esdrúxula de les dos primeres persones del plural del presente de suxuntivu, (ye tamién igual que l'asturianu occidental)
• Palatalización del verbu poñer y los sos derivaos: traspoñer, repoñer, impoñer, supoñer, etc. Nel Conceyu de Bual, polo efeutu de la -n- cayediza, dicese puer, traspuer, repuer, impuer, etc.
• Palatalización de la desinencia na 2ª persona del singular de les formes verbales de perfeutu (faltache, fixiche).
• Morfema verbal de segunda persona del plural en -des: cantades, cantábades, cantaide. Véise cantar popular Cantaide nenas, cantaide, /cantaide y nun teñades pena/que ven un barco de mozos/ a dous cuartos á docena.
• Emplegu del verbu ter/tener como auxiliar en formes cuasicompuestes.
• Nos verbos incoativos y otros en -cer y -cir, la 1ª persona del singular del presente de indicativu y tol presente de suxuntivu aseméyense a -ces, -ce: lluzo, lluce, lluza, lluzas, lluza.
• Emplegu de la vocal abierta nes formes de 1ª persona del plural del pretéritu perfeutu (coyèmos, dixèmos), o de la vocal /o/ abierta nes formes de plural de la 2ª y 3ª persona (fòmos, fòron).
• Futuru sintéticu, caráuter propiu del eonaviegu ye la descomposición de la desinencia del futuru "eiyes atizar", "eivos dar", "y'a poñer".

 Artículos, pronomes, posesivos y demostrativos

• Sistema d'artículos indeterminaos: un, ua, us, uas.
• Esistencia del dativu d'interés (éche grande, vaiye cansao)
• Pronome personal de complementu indireutu ‘che'.
• Contraición de los pronomes de complementu direutu ya indireutu (mo, mas, cho, chas, etc.)
• Caltenimientu de -r de infinitivu al xuntase colos pronomes ye, yes, me, se, te, che (meterye, diciryes, mancarme, cortarse)
• La forma pronominal min usada siempres como complementu con preposición. Ex a min, por min, de min, etc.
• Identificación de forma neutra cola masculina nos artículos y demostrativos.
• Desapaición de la 1ª persona del plural énte –nos enclíticu
• Caltenimientu del vocalismu llatín e-o <ego> del pronome de primer persona si bien con materializaciones diverses.
• El complementu reflexivu "sí/se", sustitúyese poles formes contrautes de ye: yo, ya, yos, yas, asina: deoyo, llevayo, etc.
• Formes de los posesivos mèu, tou, sou ximielgo al asturianu occidental y al aviesu de los posesivos gallegos meu, teu y seu
• Formes etimolóxiques de los demostrativos estos, esos, aquellos, del pronome ellos contrapuestos a los analóxicos gallegos estes, eses, aqueles, eles".
• Artículu masculín ‘el'.

 Sintaxis

• Esistencia de partitivu dél, della, dellos (dame della carne).
• Emplegu de la forma negativa enfática non, frente a nun.
• Perífrasis verbales "a + infinitivu"

Identidá de la llingua

En rosáu, el gallego-aturianu nel conxuntu d'arees llingüístiques del gallegu: dende'l Navia al Eo, sacante'l conceyu de Santalla d'Ozcos, San Tiso d'Abres y el sur del d'Ibias (en San Tiso fálase gallegu central y nes otres dos árees gallegu oriental estremáu del eonaviegu xeneral. Les isogloses emplegades polo autor, Fernández Rei, fáense al siesgu del tratamientu de la fonoloxía nasal nes llingües galaico-portugueses

.

Esiste un discutiniu político-llingüísticu tocante a la identidá de la llingua. De mano, alcuéntrense aquellos que categoricen a la fala como una realidá llingüística independiente por tener la particularidá de mecer trazos que según la prespeutiva que s'escueya puen ascribise dacuando al dominiu llingüísticu ástur, dacuando al gallegu.

Por otra, tán aquellos que ven nel eonaviegu una variedá del gallegu, glamiando pa esta zona la reconocencia oficial del gallegu normativu, semeyante a la del gallegu en Castiella y Lleón (faláu nun lleruelu d'El Bierzu y dellos pueblos zamoranos de Pías, Porto, Lubián, y Hermisende), reconocíu como tal pola Xunta de Castiella y Lleón y, polo tanto, tuteláu dende la Oficina de Política Llingüística de la Xunta de Galicia.

Ente los que primen la galleguidá del eonaviegu (el cual sería un dialeutu oriental del gallegu) alcuéntrense l'ILG (Instituto da Lingua Galega) y la RAG (Real Academia Gallega), que estudiaron l'idioma faláu nesta zona de magar la década de 1980, la Promotora Española de Lingüística (PROEL), qu'inclúi al eonaviegu dientro'l bloque oriental del gallegu, col nome de galaico-asturianu, Ethnologue, qu'afirma que "[L'asturianu fálase nel] Principáu d'Asturies, sacantes na parte más occidental, na que se falla gallegu", asina como numberosos filólogos (ver la bibliografía), ente ellos l'escritor y filólogu Dámaso Alonso y el dialectólogu Jesús Neira.

Per otru llau, l'Academia de la Llingua Asturiana, institución encargada de la normalización, defensa y promoción del asturianu, en xeneral, nun aceuta que nesti territoriu s'emplégue'l gallegu, cuntando con una Secretaría Llingüística del Navia-Eo. La denomación eonaviegu, o llingua eonaviega ye l'anteferida pola Academia (en vez de gallegoasturianu, la denomación usada pola alministración asturiana).

D'otra miente, el 25 de febreru de 2005, el gobiernu asturianu aprobó'l Plan de Normalización Social del Asturianu 2005-2007, pa promocionar l'emplegu y presencia tanto de l'asturianu como del gallegoasturianu. Dambos son allugaos n'igualdá de condiciones como llingües a abellugar y promocionar ya, implícitamente, como llingües diferentes:

El gallegu-asturianu o fala del occidente d'Asturies, Haberá un tratamientu semeyante al bable o asturianu en toles midíes que se recueyen nel presente plan.

Nesti sen, dellos filólogos defenden la consideranza del eonaviegu como una llingua independiente, tanto del gallegu como del asturianu.

Mentanto, y ensin que la llingua asturiana seya oficial, el Principáu d'Asturies sigue calteniendo la potestá en política llingüística nesta zona. Asociaciones como la Xunta Pola Defensa de la Llingua Asturiana y Xeira defenden, al empar de la oficialidá del asturianu, la del eonaviegu nel so dominiu llingüísticu.

Pa los propios falantes, y según el II Estudiu sociollingüísticu d'Asturies (2002) fechu pol equipu Euskobarómetro, que dirixe el sociólogu Francisco Llera Ramo, pa dos de cada trés (66%) habitantes del Navia-Eo la fala de la rexón ye un entemez de gallegu y asturianu, mientres que pal 16% ye una variante del asturianu y al 8%-y paez que ye una variante del gallegu.

En cuantes al nome que se prefier pa denomar a lo que se fala nel Navia-Eo, ún de cada trés (33%) quier más llama-y a fala y ún de cada cuatro (24%) escueye la denomación de gallegoasturianu. Cuasi los mesmos (22%) quieren más la denomación de bable o asturianu. Namái'l 2% de los encuestaos escoyeron el nome de gallegu.

Nel Navia-Eo la demanda de cooficialidá ye más pequeña que nel restu d'Asturies. Asina, los qu'enconten y los que refuguen la oficialidá del gallegoasturianu tán bramente repartíos: un 30% caún. Nel mediu, a ún de cada tres nun-y da muncho más la cuestión. Un poco mayores son los porcentaxes d'encontu a la oficialidá del asturianu (34%), pero ente los que la sofiten, seis de cada diez (62%) tamién quieren que, con elli, l'eonaviegu seya oficial na zona.

El gallegoasturianu y el "continuum" llingüisticu del romance iberoccidental

Tres que Menéndez Pidal fixare nel so llibru "El dialeuto leonés" la llende ente les fales gallegues y asturianes, l'entós presidente de l'ALLA, profesor García Arias, espublizó en setiembre de 1997 l'artículu «El continuum llingüísticu ente'l gallegu y l'asturianu», qu'escontra la teoría tradicional, amosaba los carauteres propios de la fala, que siendo unos propios del gallegu, otros de l'asturianu, afitaba-y al gallegoasturianu un calter de llingua de transición ente dambes. Al aviesu, otros llingüistes defendíen el so afiyamientu dafechu a la familia galaicoportuguesa, allegando que la fala mantenía dacuando meyor qu'otres llingües galaicoportugueses los trazos orixinales d'esi dominiu.

a) Argumentos internos

• La «n» cayediza fenomenu que s'agrave en gallegoasturianu frente'l gallegu, magar qu'esti procesu desconócese n'asturianu occidental entá que tamién dase en dellos dialeutos asturianos como nos artículos del casín, en pallabres cabraliegues (ermau) y de Les Arribes (mañá). Esti datu ye'l argumentu mayor pa quienes rebaten la teoría del continuum galaico-asturianu, pos precísamente dase la circunstancia de qu'esti fenómenu dexase ver más nos conceyos arrimaos al asturianu occidental siguiendo una tendencia norte-sur que s'entama en Portugal. Esti datu agüéyase na formación de los plurales, nos aumentativos, na formación del femenín, pero sobro manera na perda de les ñasales-palatales. Asinamesmo, dellos fenómenos como la fricativación de la lletra "-s-", vense tamién agravaos nel gallegoasturianu mesmu que nel asturianu occidental y el gallegu, xastre (xastre) o llouxa (llosa) y apenes vese n'asturianu, asina: cereixa, (cereza), freixo (fresnu), vexo (verbu ver), queixo (quesu), eixòla (azuela) etc.

• Les vocales abiertes «è» y «ò», sobro manera na conxugación verbal, nun casen colos diptongos -ie y -ue-. Ye esto una consecuencia del espardimientu de les semiconsonantes y de la metafonía propia de les fales asturllioneses d'una y d'otra de la deformación de les vocales pola perda de la nasalidá propia de les gallegues. Tienen estes últimes llingües una fuerte dependencia del vocalismu orixinario de la llingua llatina, fechu que de nuevu s'agrava nel gallegoasturianu. Asina la flexón verbal del gallegoasturianu vien condicionada pela perda de la distinción ente vocales abiertes y zarraes nes vocales átones nel llatín vulgar, tal fechu fai prevaler el morfema sobro'l raigañu nos más de los supuestos atendía a movilidá de les vocales tóniques nel senu del raigañu verbal. Asina, nos supuestos de les formes personales fuertes, les tres persones del singular y la tercera del plural de los presentes d'indicatiu, y tol suxuntivu, y la segunda del imperativu, en que los falantes distinguen entre -e y -o abiertes en supuestos en que n'asturianu nun se distinguen. En xeneral el gallegoasturianu caltién siempres la distinción ente les formes fuertes y les débiles sacantes nos verbos monosilábicos, (en que la vocal del raigañu ye tónica de necesidá), asina como los derivaos daquellos: ver, crer, ller, atrever, reller... amás de los verbos deber y ceder, de fechu irregulares en gallegoasturianu. Nel asturianu, anque suel prevaler el vocalismu del raigañu, nun esiste una regla por tar fuertemente influenciáu pol espardimientu de les semiconsonantes. Asina, dellos supuestos el gallegoasturianu casa col asturianu, (tamién col castellanu), anque nun sucede asina na mayoría de los verbos gallegoasturianos en que'l gallegoasturianu destingue y l'asturianu non: comer, (nun se diz cuemes), medrar (dellos conceyos u s'emplega miedrar nun se destingue ente miedro y medramos), secar, enllenar, llevar, etc.. En munchos otros supuestos la discordancia ye mayor col castellanu, asina nel verbu asturianu suañar. Tamién, y por lo mesmu en gallegoasturianu, ta muy espardía l'alternanza de formes con -i- rizotónica nes tres primeres persones del singular y la 3ª del plural, tol presente de suxuntivu y la 2ª del singular del imparativu, asina nos verbos: espellir/espille, espir/ispo, arrepentir/arrepinto, medir/mido, mentir/minto, pedir/pido, sentir/sinto, etc., magar que l'asturianu desconozlu, sacantes nos verbos -correxir- y -repetir-, amestaos pol castellanu, pos lo normal ye que se caltenga la -i- en toa la conxugación. Asina, por exemplu, el verbu midir. De la mesma manera compórtense verbos como ceñir (ciñir), decir (dicir), ferir (firir), reñir (riñir), seguir (siguir), teñir (tiñir), xemer (ximir), etc.

• El caltenimientu residual del vocalismu nasal nel gallegoasturianu documentáu por Damaso Alonso, Celso Muñiz y Menéndez García ya que s'alcontraba xeneralizáu nel sieglu XIX según consta documentáu por Marcelino Fernández en 1898.

b) Argumentos diacrónicos

Del desamín de les fales vecines pertenecientes al asturianu occidental pon de manifiestu el encalcamientu de les isogloses orixinaries nel occidente escontra'l esti y nun del revés. Asina atopamos la esistencia de los diptongos decrecientes ei, ou, oi (veiga, pousar, cobertoira), la anticipación de la yod epéntica: cueiru/cueriu, agüeiru/agoriu, miradoiru/miradoriu frente al caltenimientu daquella, el resultáu /n/ viniente de doble -nn- llatina (cabaña, esconsonar, cana) frente a la tendencia a palatalizar los soníos nasales n'asturllionés, el resultáu -it- palos grupos llatinos -CT- y -ULT- (feita, muita), el resultáu /t∫/ palos grupos llatinos PL, FL y KL- (chegar, chama, chave), la formación de plurales analóxica y non etimolóxica, la acentuación esdrúxula de les dos primeres persones del plural del presente de suxuntivu, el caltenimientu de F- llatina d'aniciu más propiu de les isogloses occidentales, el resultáu -m- pal grupu secundariu -M'N- (huome, fame), el caltenimientu del grupu llatín -MB- (llombo, llamber), la falta del neutru de materia: “l'augua fría” non "l'agua frío", el caltenimientu de la diptongación orixinal (ou, ei, au, oi): cousa, queisu, veiga, carpinteiru, cucineira, el caltenimientu de les dentales intervocáliques cantada/cantá, el resultaos del grupo -ori, la falta de palatalización de les nasales iniciales, nieiru/ñeru, niebla/ñebla, nabu/ñabu, el caltenimientu de les vocales breves llatines pa pallabres como fonte, (fonte) ponte, (ponte), soñar (suañar), forcia (fuercia), etc... magar que lo normal ye adautar diptongos de transición ente les fales gallegues y asturianes: puorta (puerta), suorte (suerte), guorta (güerta), cuorda (cuerda), etc... Pel contrariu nun se conocen isogloses asturllioneses qu'arrabasen la llinia del Navia, pos como señalara Frías Conde, la palatalización de les consonantes llaterales o'l caltenimientu de los partitivos, que se suelen citar como amosa, son fenómenos conocíos de antiguu na llingua galaicoportuguesa que puen xustificase ensin necesidá de trayer al casu la teoría del continuum galaico-asturiano.

c) Argumentos históricos.

De llargu el mayor argumentu que vien a caltener la tesis tradicional tenlu el desamín de los documentos antiguos del monesteriu de Vilanova d'Ozcos, conocíos como'l cartulariu de Vilanova d'Ozcos de cabero'l sieglu XIII fasta'l entamu del sieglu XVI.

Sustratu llingüísticu

Allúgase'l gallegoasturianu ente les llingües romances que tienen so orixe nel llatín. Nél tienen llugar los mesmos rasgos conservadores propios de les llingües iberoccidentales del noroeste peninsular. Los rasgos conservadores xustifíquense pol xeitu y l'orixe del procesu de romanización del noroeste peninsular, procedente ensin dubia del sur, y seguramente de la Bética, (la rexón que más foi romanizada de la llatinidá). Xustifícase asina, que nel gallegoasturianu al igual que nel restu de les llingües iberocidentales, castellanu, asturianu, portugués caltiénse pallabres consideraes inda como arcaismos nel llatín itálicu del sieglu I, asina el caltenimientu de fabulare frente a parlare, (cast. hablar, port. falar., etc.), quaerere frente a volere, percuntari frente a questionare, campsare, etc. Como señalara Griera en 1922, dende antiguu pusiérase de manifiestu la teoría de los dos caminos na romanización de la península ibérica, fechu que se confirma por la división peninsular en dos provincies (citerior y ulterior), representatives de los centros de poder del imperiu asitiaos na Bética y la Tarraconense. De ciertu ye, que les zones d'influyencia nun respuenden colos grupos llingüísticos estudiaos. Sicasí, debe tenese presente que la incorporación a la romanidá de los territorios del noroeste ye postrera a dicha división. Pa Meyer Lübke estos dos centros de romanización, presienten grandes contrastes de tipu cultural, llingüísticu, etc. A la Bética, cola so floreciente cultura ciudadana y la so activa vida cultural vien s'oponer el caráuter militar y vulgar de la Tarraconense. A esta diferenciación cultural y social respondería seguramente el calter conservador del sur, qu'esplicara tamién el caráuter conservador del asturianu y del portugués: caltenimientu de la -U final, caltenimientu de los grupos AI, AU, MB, de la distinción ente les vocales -o- y -e- zarraes y abiertes, pero tamién el caráuter más abierto, p'asemeyar el sustratu llingüisticu del noroeste.

Asina amuésense los siguientes rasgos d'esti sustratu llatín:

a) Carauteres conservadores del gallegoasturianu:

• Caltenimientu de la -f- inicial, la so perda nel nordeste de Asturies débese a la influyencia del sustratu vascu que desconoz esa consonante.

• Diptongos decrecientes. Evolución grupu ai>ei, grupu au>ou: -au > -ou (ouguir, cousa, ouro, roupa, oureya, outro, ourègo, pouco, pousar, mouro, outono, oular/oullar, etc) ya -ai > -èi (mèiz, rèiz, bèilar, èí, èiro, amèicer, esquèicer, èixe pèisano, queixo, èire (Búal), etc.).

• Caltenimientu de la vocal final. Esti ye un procesu que procede del Nordeste peninsular, llegando a afeutar al castelllanu. Nel gallegoasturianu y el asturianu viense afeutaos, de postreru. Asina na perda de la vocal protética, produzse tan solo en neoloxismos, per influxu del castellanu vulgar, nos grupos llatinos –atis y –utis (voluntá, salú), más caltiénse nes pallabres más encurtíes na llingua: sede, rede, vide

• Caltenimientu del grupu -mb-

• Sistema vocálicu.

b) Carauteres derivaos del sustratu prerromanu.

Ye d'observar como a midida que s'adientra haza l'oeste paradóxicamiente estos rasgos conservadores son más acusaos. La razón d'esto, quiciabes se deba a la direición del procesu de romanización y del desendolcu de les guerres cántabres, nel que s'incorporaran grupos itálicos nel que la evolución del llatín tuviera más avanzada o tuviera carauteres propios. Nel sen d'esti sustratu de la llingua falada nel Noroeste siguiendo a Baldinger atopamos los siguientes procesos fonolóxicos:

• Sonoridá de les oclusives. Ye conocíu como les llingües céltiques desconocieran o restrinxeran el usu de les oclusives sordes, ye por ello, que tienden a sonorizarse aquelles en la romania occidental hasta la llinia Spezia-Rimini, según grafíes que daten del sieglu II, asina lat. cepulla>Eon. cebolla/cebola, lat. lupus, Eon. Llobo/lobo, lat. separare>Eon. xebrar. Tamién manifiesta la esistencia de este sustratu pola perda de les consonantes oclusives sordes, asina grupos -ct, -ps, p', captivus>cautivu (ast.), raptare>roubar (ast. Occid., gall. Eon.), rápidus>raudo (cast.), rabion (ast.), absentem>ausente (cast., gall, Ast., Eon.), capsa> caixa, (gall. port. eon.), lat. noctem (gall. Noite, ast. oc. nueiti, Eon. noite).

• Resultaos ante el conflictu de oclusives. Nel casu de conflictu entre oclusives si són sonores tienden a vocalizase factum > feito, iactare > deitar, fructum > fruito, etc. y si són sordes a vocalizar. Asina: cobedo > cobedo > coldo; levitus > lebdus > lleldo. En asturianu dase velarización non solo entre sonores sinón tamién entre sordes: cupiditia > 'coldicia', 'recapitare' > 'recaldar' o inda en nasales admirabile > almirable. Tamién llegaráse al mesmu resultáu nel casu de conflictu de '"l" más consonante, nel que caltéin -l- depués de oclusiva sonora: aliqud > d'algo, calidario > caldeiro, etc. y se velariza si ye sorda: talpa > toupo, multiu > muito, salta > souto.

• L'anticipación de la yod epéntica. Otru de los fenómenos del eonaviegu, que tien segurmanete'l so orixe nes llingües del grupu célticu, ye'l del anticipación de la yod epéntica consistiente nuna asimilación anticipatoria en presencia de yod, con apertura de la vocal llegáu el caso pa facilitar el diptongu. Bernardo Stempel, vien documentando esti fenómenu del desamin de diverses lloses funeraries cetihispanos El desamin aplicáu d'entamu al celtibéricu, constata que los grupos PC del tipu –ak(j)a evolucionaron a –ajka (Brigajka < Briga-k(j)a, Ambajcos < Amba-k(j)os, Kallaikos < Kalle-k(j)os, etc.)Esti fenómenu que relaceona llingüisticamiente al celto-hispanu col Goidelu más ceu que cola céltica continental, procesu podría resultar más ampliu, y alcanzar a todos los grupos nos que la anticipación de la yod resulte posible, si atendemos al acusativu celtíberu (*)Ailom desarrollau dende el PCAljo (PIE *h2elyo) que respondería col vieyu irlandés 'Aile' frente a la tendencia palatalizadora del Galu 'Allo'.

• La n cayediza. Señarda propia del Noroeste ye'l de la -n- cayediza que tien nel Navia-Eo'l so epicentru. Baldinger destaca la esistencia d'un antiguu sustratu atlánticu que llegare hasta la Gascuña, y que se foi disolviendo a mou tal que se presente güei namái nel suroccidente francés y el Noroeste peninsular, asomándose tamién nel vascu. Esti sustratu vese confirmáu pola esistencia de munchos vocablos comunes ente estes rexones. Asina Gamillscheg, demostró, como ye nestos dos polos, au se da una nasalización progresiva, en oposición a la nasalización namái regresiva que se da na galorromania y abonda tamién n'otros casos: la nasalización llega nel primer casu, (tamién) al elementu siguiente, nel segundu al antecedente: llat. minutu>gasc. meũdu>mũt, munt; llat. juniperu>lat. vulg. jeniperu>djenimbre gasc. jimbre, port. juimbre, jimbre, vasc. ipuru, en oposición al castellanu enebro. Asina pues, nun solo tien en común, la conocida perda dela -n- intervocálica (lat. canale>gasc. cáu, Eonaviegu caal), sinón tamién el mou de nasalización. En tal sen, ve Damaso Damaso Alonso, Engañar, volar, casos y resultaos de velariación de –n- nel dominiu gallegu., nel que se fai repasu de toos estos fenomenos. Tovar pretiende tamién afayar exemplos significativos de la perda de la -n- nun tiempu remotu tamién na rexón cantabro-astúrica, Ongayo<aunigainum, Bedoya>Bedunia, los dos procedentes de Cantabria, colo que quedaríen rastros d'esti sustratu, tamién nel restu del norte peninsular. Nel restu d'Asturies abondaría tamién n'otres muestres, asina nel conceyu de Sobrescobiu ta espardida tamién la perda de la -n- intervocálica, asina uo, ua, uas, uos, tamién se da en toa Asturies la perda de la -n- interovocálica, nel grupu m'n, hominem>home, luminem>lume, nomine>nome. Lo curioso del Eo-Navia ye la radicalización d'esti fenomenu, que ye determinante na formación del vocalismu nasal.

c) Carauteres derivaos del procesu de romanización.

• Casu aparte ye'l de la palatalización y dexeminación de les llaterales. La teoría tradicional que formulara Menéndez Pidal, caltién que la –l- llatina palatalizó en tola península y nos dialeutos centro-meridionales italianos, dende ehí suspuso la entrada nel procesu de romanización d'elementos oscos que introduxieran esta peculiar pronunciación de la -l- desti pueblu subitálicu cuando la implantación del llatín. Lo cierto ye que nun s'atopen exemplos de palatalización nes grafíes romanes y visigodes.Rohlfs, polo contrariu, esplica esti procesu como un supuestu más de reforciamientu de la articulación del caberu del raigañu, que fuere semeyante al pasu de la r>rr, n>nn>ñ. Nesti sen nel eonaviegu el arreforciamientu devendría de la necesidá d'encalcar la pronunciación de les llaterales al nun s'axustar el mou de pronunciación d'estes consonantes en llatín a les preesistentes nel noroeste peninsular, lo que daría xacíu tamién a otros fenómenos, perda de les llaterales intervocáliques nel eonaviegu medieval, la evolución del grupu pl-, fl-, cl- o la confusión de les llíquides –l- y -r-. La pronunciación de llaterales tendría unos carauteres propios sobre manera na comarca naviega, dada la variedá de realizaciones que puen atopase nún y otru llau del Navia. Paez del tou seguru pa tolos tratadistes qu'esti fenomenu ye consecuencia del procesu de romanización como siguese de la so procedencia dendel este haza oeste.

Reconocencia xurídica de la llingua gallegoasturiana

Nel añu 1993 énte la importancia que taba tomando la cuestión del gallegoasturianu preséntase editada pol gobiernu del Principáu, la “propuesta de normes ortográfiques y morfóloxiques del gallegoasturianu”, que vien precedida d'una crítica a la nefasta influencia que veníen exerciendo los circuitos nacionalistes gallegos na evolución d'esta llingua. Lo cierto ye qu'esta nun ye sinón una rempuesta tardía escontra les "normes ortográfiques y morfológiques del gallegu d'Asturies" de 1990, que poca trascendencia tendrá pa detrás la "Mesa para la defensa del Galego de Asturias", MDGA, asociación de caráuter galleguista qu'escacería d'autoridá pa imponer les sos conviciones dau'l espansionismu de la comunidá vecina. Lo cierto ye qu'esta asociación foi'l primer movimientu de concienciación social del fechu diferencial gallegoasturianu y tien nel so haber la espublización dela revista Britonia, que supón el aporte cultural más importante d'esta comarca del oeste asturianu dende'l tiempu de don Marcelino Fernández y don Bernardo Acevedo Huelves.

Nel añu 1996, el Principau d'Asturies confier potestá llegal asoluta pa la normalización y la ordenación del gallegoasturianu a l'ALLA, llóxica consecuencia del tratamientu del tema nel Estatu, nel que se toma esta llingua como una variedá llocal del bable, fechu que nun dexa de ser ralo, atendíu el conceutu que la propia ALLA tien del gallegoasturianu, si cabe como una llingua de transición contaminá siquiera pola abegosa influencia del gallegu.

Nesti mesmu añu de 1996, ye nel que ñaz la Secretaria llingüística del Navia-Eo, que supón el primer pasu pa la reconocencia de fechu de la realidá llingüística del oeste d'Asturies. Tamién ye nel branu d'esti añu nel que se espubliza'l primer númberu de la revista d'Entrambasaguas.

Abonda trascendencia tien entá el posicionamientu del presidente de l'ALLA, señor García Arias, por mor del polémicu artículu «El continuum llingüísticu ente'l gallegu y l'asturianu», espublizáu en 1997 en Lletres Asturianes 62: 43-50. D'esta miente arribóse una radicalización dende entós de les posiciones de l'ALLA, tarreciendo toa posible reconocencia de la llingua eonaviega y apuesta polos procesos de vulgarización que yá afeutaben pola influencia del castellanu, (desapaición dela -d- intervocalica, caltenimientu de prestamos del castellanu y omisión de les tildes nes vocales abiertes^{[ensin referencies]}).

Más tarde vien a promulgase la Llei 1/1998 de 23 de marzu d'uso y promoción del asturianu. Esta norma supón la primer reconocencia oficial d'esta modalidá llingüística, reconociendo nel art. 2 los mesmos derechos pal asturianu, si bien arrimáu a les comarques nes que tien calter de modalidá llingüística propia, lo que yá de fechu un avance ye, escaez que dellos más de falantes tán nes grandes urbes del centru d'Asturies como consecuencia de la migración al mediu urbanu.

N'agostu de 1998, promovida pola Secretaria llingüística celebrénse en Castropol les Actes de les Primeres Sesiones d'Estudiu del Occidente, que llueu tendríen continuación na A Caridá, el 1 y 2 d'abril de 2005 nes "Actes das Segundes Sesiones d'Estudiu del Occidente", que supusieren un gran avance de la reconocencia del fechu social d'esta llingua. Tal reconocimientu adopta de firme pola ALLA a partir de 2006. El 20 de payares d'esi añu preséntase pola presidenta de l'ALLA, Ana María Cano González, y el secretariu de política llíngüística, Antón González Riaño, "Informe sobre a fala ou Gallego-Asturiano. Úa perspeutiva histórica, social y llingüística". El informe pretende espeyar les duldes respeuto a toos aquellos que ponen en tela de xuiciu l'asturianidá del Navia-Eo. L'informe axunta, según Cano, el rigor científicu con un propósitu divulgativu. Tamién contién encuestes sobro'l sentimientu positivu a la equiparación de la fala del Navia-Eo col restu de llingues oficiales del Estáu. Magar l'avance qu'esti documentu supón, obsérvase un tratu bien distintu ente l'asturianu y el gallegoasturianu pos si el primeru queda constreñíu a la comarca eonaviega, (inda que la mayoría de los sos falantes viven nel centru de Asturies^{[ensin referencies]}), promuévese el caráuter oficial pel asturianu pa toa Asturies, esto ye tamién pa la Navia-Eo, (cola obligación que supón pa los vecinos de la comarca de conocimientu non namái del gallegoasturianu y el castellanu sinón tamién del asturianu).

Les midíes normalizadores de la fala o gallegoasturianu pasen pela so reconocencia como llingua oficial nel Eo-Navia, de mou paralelu a la reconocencia d'oficialidá del asturianu en toa Asturies.

La xestión de l'ALLA nestos años nun pudiere ser más abegosa. Inda que'l 72% de los encuestaos nel 2002 declara saber falar en gallegoasturianu, este dato positivu amestase si reparamos cual yera la llingua materna de los encuestaos. Nel añu 1989 el gallegoasturianu yera la llingua na que se criare un 75%, magar que nel añu 2002 namái yera la del 50% de la población. Nel 1989 el castellanu yera la llingua materna pa un 22% de los encuestaos, mientres que nel 2002 foi la llingua na que se crio'l 49% (32% como única llingua y 17% axuntada al gallegoasturianu).

El Comité de Ministros del Conseyu d'Europa fizo públicu 11/12/2008 l'informe sobro'l siguimentu de la Carta Europea de les Llingües Rexonales Amenazaes, nes qu'inclúi'l gallegoasturianu. L'informe analiza les llingües rexonales españoles dividiéndoles ente les que gocen d'oficialidá (el catalán, l'euskera, nel País Vasco y en Navarra, y el gallegu) y les que nun lleguen a tener esa reconocencia (asturianu y gallegoasturianu, aragonés y catalán n'Aragón, y gallegu en Castiella y Lleón. Nel gallegoasturianu, les conclusiones indiquen: “paez que s'atomaran mui rales midíes en beneficiu d'esta llingua dende'l postrer ciclu de supervisión”, refierse a anteriores ediciones del informe onde pidíen que se tomaren meyores midíes^{[ensin referencies]}. Nel cuerpu del informe arrempúxase de les autoridaes a “reconocer la naturaleza del gallegoasturianu a traviés de la promoción de la llingua y la cultura qu'esti representa”. Tampoco nun ven claro que les autoridaes tuvieren tomando midíes firmes na so defensa, especialmente nel campu del enseñu. El Comité arremete contra les autoridaes españoles de falta d'información pa los casos del asturianu y del gallegoasturianu, ya ínsta-yos “a tomar midíes firmes p'apoyar al gallegoasturianu ya informar nel próximu informe periódicu sobro les midies adoptaes”^{[ensin referencies]}. Esta falta d'información choca cola abondanza d'ella nel casu del euskera, el gallegu o'l catalán. El Comité vien a encalcar la necesidá d'aumentar la presencia y visibilidá na vida pública del gallegoasturianu, como-y recomendara nel primeru de los sos informes, recomendación sobro la que nun recibió tala comunicación nel tiempu que pasó dende aquélla.

Vocabulariu comparativu dacordies colos trazos morfolóxicos de la fala

Llatín	Galaicoportugués	Portugués	Gallegu	Gallegu-mindoniense	Gallegoasturianu	Asturianu occidental	Lleonés	Asturianu	Castellanu
altu(m)	outo	alto	alto	alto	alto	altu	altu	altu	alto
alĭquis (alĭquem)	algũa	alguma	algunhas	dalgunhas	dalgúas	dalgunas	dalgunas	dalgunes	algunas
árbor(em)	árvol	árvore	árbore	árbore	árbol (ant. árbole)	árbol	árbore	árbol/árbole	árbol
asciata(m)	aixada	enxada	aixada	eixada	eixada	xada	azada	azada	azada (vul. azá)
áuru(m)	ouro	ouro	ouro	ouro	ouro	ouru	ouru	oru	oro
brácchiu(m)	braço	braço	brazo	brazo	brazo	brazu	brazu	brazu	brazo
bassus	baxo	baixo	baixo	baixo	baxo	baxu	baxu	baxu	bajo
capsa	caixa	caixa	caixa	caixa	caixa/caxa	caxa	caixa	caxa	caja
caballus > gr καβάλλης	cavalo	cavalo	cabalo	cabalo	cabalo/caballo*	caballu	caballu	caballu	caballo
capanna (m)	cabana	cabana	cabana	cabaña	cabaña	cabaña	cabaña	cabaña	cabaña
cǽlu(m)	ceo	ceu	ceo	ceo	cêlo	cielu	cielu	cielu	cielo
cerasium	cereija	cereja	cereixa	cereixa	cereixa	zreiza	cereiza	zreza	cereza
cláve(m)	chave	chave	chave	chave	chave	ḷḷave/chave	chave	llave	llave
cena (m)	cea	ceia	cea	cea	cía	cena	cena	cena	cena
corium	coiro	coiro	coiro	coiro	còiro	cueiru	cueiru	cueru	cuero
dígitu(m)	dedo	dedo	dedo	dedo	dido	deu	deu	deu	dedo
dúōs	dous/duas	dois/duas	dous/dúas	dous/dúas	dous/dúas	dous /dúas	dous/dúas	dos	dos
germanus (germanum)	irmão	irmão	irmán	irmao	ermao	ermanu	hermanu	hermanu	hermano
hómo o hómine(m)	homem	homem	home	home	hòme	huome	home	home	hombre
líbru(m)	livro	livro	libro	libro	libro/llibro*	ḷḷibru	llibru	llibru	libro
lūna(m)	lúa	lúa	lúa	lúa	lúa/llúa*	ḷḷuna	lluna	lluna	luna
lana(m)	lã	lã	la	la	lá/llá (ant. lã/llã*)	ḷḷana	llana	llana	lana
mulier (em)	muller	mulher	muller	muller	muyer	mucher	muyer (muyyer)	muyer	mujer
mānu(m)	mão	mão	man	mao	mao	manu	manu	manu	mano
multu(m)	muyn/muito	muito	moito	muito	muito	muitu	muitu	munchu	mucho
nígru(m)	neiro/negro	negro/preto	negro	negro	negro	negru (prietu)	ñegru	negru/prietu	negro
níve(m)	neve	neve	neve	neve	nève	ñeve	ñeve	ñeve	nieve
nócte(m)	noite	noite	noite	noite	nòite	nueite	nueite/nueiche	nuechi	noche
parete(m)	parede	parede	parede	parede	parede	parede	paré	paré/parede	pared (vulg. paré)
péctu(m)	peito	peito	peito	peito	peito/peto	peitu	pechu	pechu	pecho
planu (m)	chão	chão	chan	chao	chao (ant. chão)	ḷḷanu	chanu	llanu	llano
plenum (m)	chẽo	cheio	cheo	cheo	chèn/chío	ḷḷen/chen	chenu	llenu	lleno
porta (m)	porta	porta	porta	porta	pòrta	puorta	puerta	puerta	puerta
quatru(m)	quatro	quatro	catro	catro	cuatro	cuatru	cuatru	cuatru	cuatro
quantus (m)	quanto	quanto	canto	canto	cònto	contu	cuantu	cuantu	cuanto
quī / quem	quem	quem	quen	quen	quèn	quien	quien	quien	quien
súcu(m)	çume	sumo	zume	zume	zume	(…)	zume	zume	zumo
ūna(m)	hũa/ũa	uma	unha	unha	úa	una	una	una	una
vétulu(m)	vello	velho	vello	vello	vèyo	vieyu	vieyu (vieyyu)	vieyu	viejo
vicīna(m)	vecinna	vecinha	veciña	veciña	vecía (ant. vecĩa)	vecina	vecina	vecina	vecina
fr (pantalon)	pantaloẽs	pantaloẽs	pantalóns	pantalós	pantalòis	pantalón (pantalones)	pantalón (pantalones)	pantalón (pantalones)	pantalón (pantalones)
et	e	e	e	e	y	ya	ya	y/ya	y
salute (m)	saúde	saúde	saúde	saúde	salú	salú	salú	salú	salud (vulg. salú)
lupus (m)	lobo	lobo	lobo	lobo	lobo/llobo*	ḷḷobu	llobu	llobu	lobo
caminu (m)	caminno	caminho	camiño	camín	camín	camín	camín	camín	camino
probabĭlis (em)	probavel	probavel	probable/probábel	probrabe	probrabe	probable	probabre	--	probable
aqua (m)	agua	agua	auga	auga	augua	augua	augua	agua/augua	agua
gelāre	gear	gear	xear	xear	xelar	xelar	xelare	xelar	helar
meum/suum	meu/seu	meu/seu	meu/seu	meu/seu	mèu /sou	miou/sou	miu-mieu-miou/sou-súo	mio/so	mío/suyo
ille/illum)	o-el/el	o/ele	o/el	o/el	el/él	el/él	el/él-elli	el/él-elli	el/él
illos/illas /illos	hos/os, ha/a, has/as	os, a, as	os, a, as	os, a, as	os, a, as	los, la, las	los, la, las	los, la, les	los, la, las
tenēre	ter	ter	ter	ter	ter	tener	tenere	tener	tener
pratu (m()	pradeira	pradeira	pradeira	pradeira	pradeira	pradera	pradera	pradera	pradera
terra (m)	terra	terra	terra	terra	tèrra	tierra	tierra	tierra	tierra
cadô,is,ere,cecidî,câsum	caio, cai, cagere/caer, caí, caído	caio, cais, cair, caí, caído	caio, caes, caer, caín, caído	caio, cai, caer, caín, caído	cayo, caí, cayer, caín, cayido	cayu, cayes, cayer, cayí, cayíu	cayu, cayes, cayere, cayí, cayidu	caigo, caes, cayer, cayéi, cayíu	caigo, caes, caer, caí, caído
trahô,is,ere,trâxî,tractum	traio, trai, trager, trage, tragido	trago, traz, trazer, trouxe, trazido	traio, trae, traer, trouxen, traído	traio, trai, traer, trouxe, traído	traigo, trai, traguer, trouxen, traído	traigu, trai, trer, trouxe, traíu	trayo, traye, trayere, traxi, trayidu	trayo/traigo, trai, trayer/traer, traxi, trayíu/traíu	traigo, trae, traer, traje, traído
Llatín	Galaicoportugués	Portugués	Gallegu	Gallegu-mindoniense	Gallegoasturianu	Asturianu occidental	Lleonés	Asturianu	Castellanu

• Fasta'l Porcía

Variantes (encuesta Alpi) (1930)

Axúntase de siguíu los resultaos de la encuesta Alpi (Atlas Llingüísticu de la Península ibérica) atomada na decada de los años trenta.

Asturianu / Alpi p.	Acevedo y Fernández 1932	As Campas Castropol Baxu Eo	Salgueiras Ozcos Mediu Eo	Neiro Fonsagrada Altu Eo	Navia de Suarna Altu Navia	Bual Bual Mediu Navia	Freiral Navia Baxu Navia
agua 29	augua 26	auga ['awgä]	auga ['awgä]	auga ['awgä]	auga ['awga]	auga ['awgä]	augua ['awgwa]
fesoria 9	eixada 65	eixada [ei'∫äðä]	axada [a∫äðä]	eixada ei'∫äðä]	eixada æ'∫äðä]	eixada [ei'∫äðä]	eixada [ɑi'∫äðä]
pa 25	pra 178	pra ['prä]	pra ['prä]	pra ['pra]	pra ['pra]	pra ['prä]	pa ['pä]
sema 29	sema	so̞mènta ['somᴈntä]	so̞mènta ['somᴈntä]	semènta ['semᴈntä]	sementa ['sementä]	sema ['semä]	sema ['semä]
cuanto 29	conto	cònto ['kɔnto̞]	canto ['kanto̞]	cuanto ['kwanto̞]	cuanto ['kwanto̞]	cònto ['kɔnto̞]	cònto ['kɔnto̞]
cantai 22	cantaide	cantaide [kan'taide]	cantai [kan'tai]	cantadie [kan'tadje]	cantái [kan'tái]	cantái [kan'tái]	cantade [kan'tade]
desnudu 5	espido 101	espidu [es'piðo̞]	espido [es'piðo̞]	encoiro [en'koyro̞]	despido [es'piðo̞]	encoiro [en'koyro̞]	desnudo [ðes'nuiðo̞]
hermanas 26	ermãs	irmás [ir'mäs]	irmás [ir'mäs]	eᴈrmãs [er'mãs]	ermãs [ɪrˈmãɑs']	ermáas [ɪr'ma:s]	ermás [er'mäs]
muyer 15	muyer	muyzer [muz'ʝer]	muller [mu'λer]	muller [mu'λer]	muller [mu'λer]	muiyer [mui'ʝer]	muyer [mu'ʝer]
güeyu 5	oyo 162	òyzo [ˈɔzʝo̞]	òllo [ˈɔλo̞]	òllo [ˈɔλo̞]	òllo [ˈɔλo̞]	òiyo [ˈɔiʝu	òyo [ɔʝo̞]
oreya 5	oureya	oreyza [oreʝza]	oᵘrella [ow'reʎa]	orella [o'reʎa]	orella [o'reʎa]	oreiya [oreʝia]	oureya [owreʝa]
oyíu 5	ouguido 161	ouguido [ow'ɣiðo̞]	ouguido [ow'ɣiðo̞]	oído [o'iðo̞]	oído [o'iðo̞]	ouguidu [ow'ɣiðu]	ouguido [ow'ɣiðo̞]
llorar 5	chorar 74	chorar [t∫o̞'rar]	chorar [t∫o̞'rar]	chorar [t∫o̞'rar]	chorar [t∫o̞ᴈ'rar]	chorar [t∫o̞'rar]	chorar [t∫o̞'rar]
llárima 5	----	lágrima [ˈlägrɪmä]	lágrima [ˈlägrɪmä]	lágrima [ˈlägrɪmä]	lágrima [ˈlägrɪmä]	llágrima [ˈλagrɪmä]	yárima [ˈʝagrɪmä]
manu 6	mao 144	mãu [ˈmãw]	mãu [ˈmãw]	mãu [ˈmão]	mãu [ˈmão]	mãu [ˈmãw]	mau [ˈmaw]
deu 6	dido 83	dido [ˈðido̞]	dido [ˈðido̞]	dido [ˈðido̞]	dédo [ˈðedo̞]	didu [ˈðidu]	dido [ˈðido̞]
pierna 6	perna 172	pèrna [ˈpᴈrnä]	pèrna [ˈpᴈrnä]	pèrna [ˈpᴈrnä]	pèrna [ˈpᴈrnä]	pèrna [ˈpᴈrnä]	pèrna [ˈpᴈrnä]
píe 6	pe	pè [ˈpᴈ]	pè [ˈpᴈ]	pè [ˈpᴈ]	pè [ˈpᴈ]	pè [ˈpᴈ]	pè [ˈpᴈ]
diente 6	dente 79	dènte [ˈðᴈnte]	dènte [ˈðᴈnte]	dènte [ˈðᴈnte]	dènti [ˈðᴈnti]	dènti [ˈðᴈnti]	dènte [ˈðᴈnte]
quietu 7	quieto	quieto [ˈkieto]	quieto [ˈkieto]	quieto [ˈkieto]	quieto [ˈkieto]	quietu [ˈkietu]	quieto [ˈkieto]
yegua 6	eugua 103	ègüa ['ᴈgwa]	ègüa ['ᴈgwa]	ègoa ['ᴈgoa]	ègüa ['ᴈgwa]	èuga ['ᴈgwa]	ŷegua ['ʝᴈgwa]
exe 7	eixe 85	eixe ['eiʃe]	eixe ['eiʃe]	èixe ['eiʃe]	eixi ['eiʃi]	eixe | ['eiʃe]	eixe | ['eiʃi]
demoniu 7	demo 78	demo [ˈðemo̞]	dèmo [ˈðᴈmo̞]	demo [ˈðemo̞]	demo [ˈðemo̞]	demoniu [ˈðemoniu]	demonio [ˈðemonio̞]
enxiva 6	enxigua /enxeba 93	enxiba [enˈ∫ibä]	enxiba [enˈ∫ibä]	enxiba [enˈ∫ibä]	enxiba [enˈ∫ibä]	enxiba [enˈ∫ibä]	meya [meˈʝä]
pechu 6	---	pecho [ˈpet∫o̞]	peito [ˈpeito̞]	peito [ˈpeito̞]	peito [ˈpeito̞]	pechu [ˈpet∫u]	pecho [ˈpet∫o̞]
noyu 7	nougo 157	nougo [ˈnowgo̞]	nò [ˈnɔ]	nó [ˈno]	nó [ˈno]	nougo [ˈnowgu]	nougoᵘ [ˈnowgo̞]
coz 7	couz 65	couz [ˈkowθ]	couce couz [ˈkowθe]	couce [ˈkowθe]	couzi [ˈkowθe]	cou(z) [ˈkowθ]	couz [ˈkowθ]
xuncir 7	xoncer 229	xoncer [ʃo̞n'cer]	xoncer [ʃo̞n'cer]	xoncer [ʃo̞n'cer]	xoncèr [ʃo̞n'cer]	xoncèr [ʃo̞n'cer]	xoncer [ʃo̞n'cer]
lleche 7	leite /lleite 135	leite ['leite]	leite ['leite]	leite ['leite]	lèiti ['lᴈiti]	llèite ['λeite]	ŷeite ['ʝeite]
güe 7	boi	bòi ['bɔi]	bòi ['bɔi]	bòi ['bɔi]	boi ['bɔi]	bòi ['bɔi]	bòi ['bɔi]
grillu 7	---	grilo ['grilo̞]	grilo ['grilo̞]	grilo ['grilo̞]	grilo ['grilo̞]	grillo ['griʎo̞]	griŷyo ['griŷyo̞]
palomba 7	palomba 164	palomba [pä'lombä]	palomba [pä'lombä]	palomba [pä'lombä]	palomba [pä'lombä]	palomba [pä'loᴈmbä]	palomba [pä'lombä]
rana 7	ra 184	ra ['ra:]	ra ['ra:]	ra ['ra:]	ra ['ra:]	ra ['ra:]	ra ['ra:]
llobu 7	lobo /llobo	lobo ['lobo̞]	lobo ['lobo̞]	lobo ['lobo̞]	lobo ['lobo̞]	llobu ['ʎobu]	ŷobo ['ʝobo̞]
fierru 7	fèrro	fèrro ['fᴈro̞]	fèrro ['fᴈro̞]	fèrro ['fᴈro̞]	ferro ['fero̞]	fèrro ['fᴈro̞]	fèrro ['fᴈro̞]
llama 8	lapa /llapa	lapa ['läpä]	lapa ['läpä]	lapa ['läpä]	llapa ['ʎäpä]	llapa ['ʎäpä]	ŷapa ['ʝäpä]
to 22 y 27	todo	todo ['toðo̞]	todo ['toðo̞]	todo ['toðo̞]	todo ['toðo̞]	todo ['toðo̞]	todo ['toðo̞]
Asturianu Alpi p.	Acevedo y Fernández 1932	As Campas Castropol Baxu Eo	Salgueiras Ozcos Mediu Eo	Neiro A Fonsagrada Altu Eo	Navia de Suarna Altu Navia	Bual Bual Mediu Navia	Freiral Navia Baxu Navia

L'atles llingüísticu ETLEN del gallegoasturianu

Ún de los mapes dialectométricos del atles ETLEN.

De magar s'espublizó l'Atles Llingüísticu ETLEN del Eo-Navia (Estudiu de la transición llingüística na zona Eo-Navia, Asturies), nel 2017, tiense una imaxe más completa de la xeografía llingüística del gallegoasturianu o eonaviegu.

L'atles llingüísticu ETLEN ye frutu d'un proyeutu d'investigación de campu qu'ellaboró, en delles fases ente l'añu 2000 y 2014, un equipu de la Universidá d'Uviéu dirixíu pol Dr. Ramón d'Andrés Díaz. Esti proyeutu nació col oxetivu de llograr un avance curiosu na conocencia de la llende llingüística ente'l gallegoportugués y l'asturlleonés nesa zona d'Asturies.

Encuestáronse 40 llugares de la zona, y tamién delles de la provincia de Lugo. Los llugares son los siguientes, col conceyu en paréntesis: Armal (Bual), Bárzana (Navia), Berbegueira (Villayón), Buḷḷacente (Tinéu), Bustapena (Vilanova d'Ozcos), Castro (Grandas), O Chao (San Tiso d'Abres), Corondeño (Allande), Fandovila (Ibias), A Garda (Taramundi), Ḷḷandelfornu (Villayón), Labiaróu (Samartín d'Ozcos), Mántaras (Tapia), Monesteriu (Cangas del Narcea), El Monte (Navia), Murias do Camín (Navia de Suarna), Navedo (Eilao), Negueira (Negueira), Neipín (A Pontenova), Os Niseiros (Castropol), Oneta (Villayón), O Pando (A Fonsagrada), El Pato (Eilao), Pezós (Pezós), Poxos (Villayón), Prada (Allande), O Rato (Ribadeo), El Reboḷḷal (Degaña), El Rebollu (Allande), Riumayor (Valdés), San Salvador (Allande), San Xuyán (El Franco), Teixeira (Santalla d'Ozcos), Valdeferreiros (Ibias), El Valín (Castropol), El Vau (Ibias), Vilamayor (Ibias), A Vilapena (Trabada), Vivedro (Cuaña) y Zreixido (A Veiga).

El cuestionariu llingüísticu tevo formáu por 368 fenómenos diferenciales ente'l gallegoportugués y l'asturlleonés, xebraos en 3 bloques: un bloque de 111 fenómenos fonético-fonolóxicos; 162 de fenómenos de morfosintaxis nominal; y 95 fenómenos de morfosintaxis verbal. Darréu que cada fenómenu ta ilustráu con dellos ítems (exemplos, pallabres o espresiones concretes), pertuviéronse 531 respuestes llingüístiques.

L'atles llingüísticu ETLEN axusta l'estudiu del gallegoasturianu a trés enfoques correspondientes a otres tantes seiciones: (1) Dialeutografía: muéstrense los datos llingüísticos nuna coleición de 531 mapes dialeutales, formando un atles llingüísticu de xeitu clásicu; (2) Horiometria: aplícase una metodoloxía estadística iguada a costa fecha pa una zona de frontera llingüística, mostrando la proporción de trazos "occidentales", "orientales", "axales" y "comunes" que tien la fala de cada llugar; (3) Dialeutometría: aplícase la metodoloxía estadística que mide matemáticamente les asemeyances y diferencies llingüístiques ente los llugares del gallegoasturianu.

Muestres de testos

El Franco: : A fòrza del mèdo

Foi condo a guèrra. Daquella... metéraseyes na cabeza aos mandamases qu'a invasión d'Europa podía'mpezar por úa ribeira cualquèra del Cantabrico. El caso è que nel nòso Conceyo ergèronse us contos palandraques pra fer vèla denòite en sitos como A Talaya de Porcía, Monèllos, El Pòrto, Pormenande. Y hasta fixeron... fortificaciois noutros como'l cabo Blanco (inda quedan xanzas). Como è natural nestas ocasiois, dispuxèronse turnos pra fer guardia de noite. Conque... úa das noites d'aquel vrao tocouyes velar a Pèpe de Xandrín y Manòlo das Veiras. Pèpe èra un hòme de muita calma, falaba sèmpre aspacío y pensaba muito lo que tía que decir y lo que tía que fer. Manòlo, tamèn pousao y tránquilo al so xeito, como más novo, èra al mismo tèmpo, màs arrechao y hasta, às veces, un pouco barrumbeiro. Pòs bèn aquél, fòra un día de muita xèira pra Manòlo por que tuvèran, él y so padre, (que fían casas), trabayando a rabo'stallar nùa que tían pra poñerye ramo, na Caridá. Así que còndo chegou à casa y ye dixo a muyer. -¡Aí hò! ¿Nun temos bèn a cigua, que che toca ir fer guardia hòi denoite a Monèllos?-, -Xa podía ser siquèra'l domingo, hò; que nun tuvèses tan cansao!- Contestouye'el -¡Me cago na parafusa! ¡Pòs è que m'amòla bèn! ¡Ah nía, y con quèn teño qu'ir!- Pòs nun había que ferye.

García García, José. El Franco y su concejo, Mieres del Camín, 1983, p. 321

Castropol: In Memoriam Victoriano García Paredes

Y tú es el primeiro que te fuches

inda novo y galan inda luitando
por a sorte d'os nosos intereses,
a República, el ponte, os veyos usos
toda a alma d'este gran penedo
en que tamos vivindo emporondados
tu te fuches y fáltasnos agora
como falta un espeyo en que mirarse
tías a gracia y aquelas virtudes
que dicen que son nosas ¡mal pecado!
y sempre me chegabas con un libro,
un libro novo que tías que leerme
-por que foron os libros teus amores-
y leías tan mole, tan seguido,
qu'eu votabach'os oyos aló enriba
y Maiximo quitaba as antiparras
y el mar n'a fonte íbase durmindo
escuitando a lectura ¡Quen olvida
el que todos ouguimos ¡Dende agora
xa formas grupo c'os homes gloriosos
de Castropol: gloriosos como'l río,

com'os loureiros da nosa ribada.

Pedro Penzol, El Aldeano, 1933

Bual: Sonetu en memoria de Xovellanos

Vusté era un gran señor, eu era un probé;

Vusté era un sabio; eu era un ignorante;
Eu era un ananín, vusté un xigante;
Pedrafina vusté, e eu un adobe.
¡Dios axuntounos!... E se a min me move
A Piedá pra ir de Xove hasta Llevante,
A traición e a inxusticia, malandante,
Tráenlo a vusté dende Llevante a Xove.
Sirve a España leal, e al soberano
Y páganye en traiciois os tramposos:
Sírvolo eu a vusté... E chámame ermao
Se ye erguen ua estauta, xenerosos
Mañá en Xixón, suprique a sous paisanos

¡Que fagan a pilastra cos meus ôsos..!

Bernardo Acevedo y Huelves, Bual, 1874

El cartulariu de Vilanova d'Ozcos

Ábside del Monesteriu de Santa María de Vilanova d'Ozcos

Ún de los aspeutos más relevantes del eonaviegu ye l'estudiu filolóxicu de la evolución d'esta llingua a traviés del esame de los testos medievales documentaos nel Monesteriu de Santa María de Villanueva de Ozcos. Sobro'l esame, úfrenos datos mui relevantes pal conocimientu de la formación de les primitives llingües romances n'Asturies. De la importancia que tien esti cartulariu pal conocimientu de la formación de la llingua romance n'Asturies danos cuenta'l fechu que, dacuando, en 1865, Aurelianu Fernández-Guerra amuesa nel discursu sobro'l Fueru de Avilés les cincuenta primeres escritures en llingua romance documentaes n'Asturies veintiseyes de les mesmes pertenecen al Monesteriu de Ozcos y el restu a otros cartularios y fondos documentales asturianos.

Magar la so importancia, fai falta entá un estudiu sistemáticu d'esti cartulariu. El primer qu'espubliza dalgunos testos del cartulariu ye'l referíu Aurelianu Fernández-Guerra nel citáu «Discurso sobre el Fuero de Avilés» mas ha d'esperase hasta que nel añu 1954 se faiga la primer edición sistemática de los primeros testos del cartulariu, por mor de la publicación del artículu nel RIDEA «El convento benedictino de Villanueva de Ozcos» BIDEA nº 22, 1954 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión). por Marcos G. Martínez, edicíón bastante deficiente en tolos sentíos, que ye meyorada pola realizada en 1981 por Pedro Floriano Llorente en RIDEA, (Vid. Floriano Llorente P. «Coleición dipolomática de Villanueva de Ozcos 1ª, serie», BIDEA 102, Uvieo 1981, p. 127-190 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).). Esta edición ameyorada tanto pol procuru de la edición como poles referencies toponímiques y personales atropa hasta l'añu 1200. En 1994 la revista Britonia, retoma l'interés pola cuestión y vien a editar la segunda serie de la coleición diplomática del cartulariu, realizada pol propiu Pedro Floriano Llorente, edición que sicasí nun respuende a les espectatives de los editores por llegar namái hasta l'añu 1250 nun escaeciendo miga de testos en romance, polo qu'en 1998 vien a espublizase tamién una segunda versión munchu más minoritaria y completa que llega hasta l'añu 1300, y que s'espublizará tamién por Britonia, («Coleición Diplomática del Monasterio de Villanueva de Ozcos 2ª serie», Britonia 2 Ovieu 1998) d'abondo más interés pa la cuestión estudiada. Esta edición ye comienzu pa la publicación d'otres setenta escritures por Alvárez Castrillón, na obra: Los Ozcos en los siglos X-XIII, un modelu de organización social del espacio en la Asturias medieval, (Uviéu 2001), resiéntese esta edición namái del fechu que la so intención nun ye tantu el estudiu filolóxicu de la llingua como'l de la organización social de la Asturies medieval, más reflexada como la llingua eonaviega caltiénse fiel a los sos oríxenes y estraña a la evolución del restu de la diplomática asturiana (munchu más conservadora) fasta'l caberu del sieglu XVI. De ultimes, nel añu 2011, Alvárez Castrillón tien espublizau en Ridea, la edición más completa del cartulariu hasta la fecha, "Coleición Diplomática del Monasterio de Santa María de Villanueva de Oscos (1139-1300)", llibru de llargu esperáu, que vien a dar muncha lluz sobro l'orixe desta llingua.

Al mirar pa los documentos antiguos del monesteriu de Vilanova d'Ozcos dende finales del sieglu XII fasta'l entamu del sieglu XIV, ponse de manifiestu una identidá asoluta d'esta llingua col romance galaico-portugues daquel tiempu, fasta'l estremu que Frías Conde renuncia al so estudiu por tener tal el paecíu col restu del dominiu gallego-portugués que nun da p'acolumbrar los rasgos d'identidá de la llingua gallegoasturiana. Nesta dómina d'entamu únicamente se tien documentaos los trasllaos de copies d'escritures llatines antigües inintelixibles yá pal pueblu llanu, v. AHN sec. cleru, carp. 1617, núm. 2, AHN Sec. cleru carp. 1621 nº 15, etc. y nun será sinón a mediaos del sieglu XIII cuando s'asoleyen los primeros documentos orixinales escritos en llingua romance fechos na llingua galaico-portuguesa.

El cartulariu d'Ozcos ye un monumentu histórico esencial pal entendimientu de la evolución de la llingua romance medieval, más tal aportación zárrase cola llegada de la Congregación de Castiella en 1.511 al monesteriu que fina una etapa y entama otra de gran crecimientu económicu y social del monesteriu al rodiu de la industria del fierro, pero qu'amatagará'l camín documental d'esta llingua fasta'l so resurdir al finar el sieglu XIX-.-

Lliteratura en gallegoasturianu

Ficheru:Castropol Newspaper Cover.jpg

El periódicu 'Castropol' foi'l primeru n'espublizar de contino testos en gallegoasturianu

El primer autor conocíu en gallegoasturianu quiciabes seya Fernan Soares de Quiñones o Quinhões de los cancioneiros, trovador del postrer terciu del sieglu XIII, autor de cuatro cantigues de escarniu y una sátira moral. Nuna de les cantigues cuenta en trés estrofes na llingua gallego-portuguésa del Eo-Navia les “costumes” y “feituras” del “cavalón”, nel que cuenten les andancies d'ún que moraba en Sevilla, y que viniera d'Os Ozcos nes Esturas na llinde con Galicia. Estes estrofes incluinse nuna cántiga que s'alcuentra dientro de la temática de escarniu y maldecir magar cola suplantación de personalidá propia de les cantigues d'amigu. Seya como fuere, paez que la referencia al caballeru d'Os Ozcos presenta clares referencies alegóriques respetu la procedencia del personaxe que bien pudiera tar reforzada pol tipu de fala emplegada na cantiga. La llingua escrita, que nesti tiempu nun puede distinguise del conxuntu Gallego-portugués, caltiénse bien firme nel occidente asturianu hasta la llegada de la Congregación de Castiella al Monesteriu d'Ozcos en 1.511, ciarrándo'l ciclu documental d'esta llingua, fasta'l so rexurdimientu no postrero del sieglu XIX.

Daquella dase una identificación del eonaviegu col gallego académico, como s'albidra n'autores como Cotarelo Valledor y Antolín Santos Ferraría que se desenvuelven por enteru en gallegu. Bernardu Acevedo y Huelves y Marcelinu Fernández Fernández son los primeros autores que garren conciencia de les peculiaridaes d'esta llingua, al primeru de los cuales atribíse'l primer sonetu nesta llingua, “vusté era un gran señor, Eu era un gran probe”. Daquel tiempu ye Ramón García González, (1870-1938) quien amuesa la influencia del espíritu modernista imperante a principios del sieglu XX. La so obra más conocía ye un llargu poema que lleva por títulu “El xardín”. Otru poeta reconocíu d'esti tiempu ye Conrado Villar Loza, (Taramundi 1873-Tapia 1962), conozse pola so temática en tornu a la emigración, tema mui recurrente na lliteratura costumista del momentu.

La llegada de la República trai l'enfotu de popularizar la cultura. Mui importantes son les actividaes de la Biblioteca Popular Circulante, ente les qu'hai que encalcar el Teatro Aldeano que representaba obres en gallegoasturianu, munches basaes na tradición popular asturiana. Nesti tiempu hai que conseñar tamién les collaboraciones periodístiques d'un grupu de persones, que collaboren asiduramente cola revista l'Aldeanu: Alejandro Sela (1911-1982) baxo l'alcuñu «El tío Pepe», Pedro Penzol.

Tres la Guerra Civil Española, decái la producción lliteraria en llingua gallegoasturiana, escaeciendo la naturaleza qu'entamaba a apuntase. Alcuéntrase una lliteratura costumista na que s'amiesta'l gallegoasturianu col castellanu, que cai nes veces más na anecdóta que no lliterario. Na década de los años setenta, gracies al trabayu d'autores como Dámaso Alonso, los autores del occidente asturianu entamen a encalcar la identidá d'esta llingua. D'estos autores cabe encalcar a Manuel García Sánchez, Manolo Galano, autor preocupáu pola cultura popular de la comarca, quien espubliza en 1.994 con Xacinto Díaz López el «Vocabulario d'a Roda», y quien diez años antias qu'espublizara'l llibru «Cuentos Parzamiques». Abonda asiduamente na revista Entrambasauguas, publicando nel añu 2005 un revueltu de 20 collaboraciones escrites pa dicha revista nel llibru «Vento d'outono».

De recien cabe citar a Xosé Miguel Suárez Fernández, (Mántaras, Tapia, 1965) y Xavier Frías Conde quienes inicien les sos respeutives carreres lliteraries, dende'l estudiu filolóxicu de la llingua, (si bien dende perspeutives bien estremaes). Lo más reseñable de toa esta lliteratura ye la so proyeición a traviés de diverses revistes de la comarca, per aciu de la dificultá que supón la edición de llibros pa un públicu tan reducíu. La revista de más antigüedá ye «A Freita», de la que apaecieron once númberos, trátase d'una revista de calter xeneral que s'entama espublizar en 1.992 dando cabida a artículos de toles clases. Ente los sos collaboradores cítese a Benigno Fernández Braña, Xan Castañeira, Xosé Máximo Fernández, Susa Argul Muniz, Xosé Antonio Ron Tejedo, Adela Conde Valledor, etc. En 1995 adxuntase un suplementu lliterariu, cola voluntá de dar difusión a los autores eonaviegos al traviés d'una edición menos formal qu'un llibru. Frente a esta revista de tendencia gallegófila, dende 1996 espublízase pola Secretaria Llingüística del Navia-Eo, adscrita al ALLA, la revista Entrambasauguas. Dente estos factores qu'ayuden nestes revistes tán Crisanto Veiguela, (Vegadeo 1959), Alejandro Antúnez Blanco, (Navia 1933), Teresa López, (Búal 1950), Xose Carlos Alvárez Blanco, Xavier Vilareyo (Mieres 1967), Fredo de Carbexe, (El Franco [[1967]), etc.. Nel xéneru dramáticu, como ta indicáu atopemos cierta tradición ente quienes abondan na lliteratura costumista, casu de Villar Loza y Manuel Galano. De recién, viense recuperando obres representaes otrera: “Condo el cariño é de verdá” comedia estrenada en Bual en 1936 pola Agrupación artística d'Armal y "El tratu" de F.F. Arias estrenada en Figueras en 1926.

Son escasos los autores en narrativa. Aparte de los artículos costumistes citaos cabe conseñar la escritora de San Tiso d'Abres, Aurora García Rivas (San Tiso 1948), qu'entama tamién nel xéneru llírico la so carrera, asina "os poemarios" o "o viaxeiro da noite" (2004) y "Trinquilintainas" (2007), que compaxina cola publicación de cuentinos pa los neños, "Contos, ducia e media d'eles" (2007) y los llibros infantiles "Cinco contos pra xogar coa música" (2007) y "Rebelión na caixa máxica (2009). De recién tiense espublizáu "As razois d'Anxélica" (2010), novela que vien teniendo perbona acoyida na crítica.

Ver tamién

• Atles llingüísticu ETLEN
• Tierra de Ribadeo
• Comarca del Navia-Eo
• Fastera del Navia-Eo
• Antiguu Conceyu de Castropol

Bibliografía

• Fernández Fernández Marcelino, El Franco y su concejo, obra de xuventú del que fuera mayestru de Valdepares, d'especial interés el so refraneru, danos datos de gran interés pal conocimientu de la llingua gallegoasturiana del sieglu XIX. Ḷḷuarca 1898.
• Acevedo y Huelves y Marcelino Fernández Fernández, El vocabulario del Bable de Occidente, Xunta pa la ampliación de los Estudeos ya investigaciones científiques, Centru de Estudeos Históricos, Madrid, 1932. Ye referencia ñecesaria pal estudeu de les fales gallegoasturianes.
• José García García. El habla de El Franco, Institutu Bernaldu de Quirós, Mieres del Camín, 1983, ye edición de la so tesis de doutoramientu dirixida por Emilio Alarcos, presentá na Facultá de Filosofía y Lletres de la Universidá de Uviese el 27 d'ochobre de 1979, nella llograse'l grau de sobresalienti con laude.
• Celso Muñiz. El habla del valledor, estudio descriptivo del gallego-asturiano de Ayande, Academische Pers., Amsterdam 1978
• Zamora Vicente, Los gruos -uit-, -oit-, en gallego moderno. Su repartición geográfica, Boletín de Filoloxía, XXI, 1963.
• Luis F. Lindley Cintra. Nova Proposta de Classificação dos Dialeutos Galego-Portugueses Boletim de Filologia, Lisbúa, Centru de Estudeos Filolóxicos, 1971, p. 16-17.
• Ramón Menéndez Pidal: "El Dialeuto Leonés", Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, 2-3:130-131, 1906.
• Menéndez García, Ramón: "Algunos límites dialeutales para el occidente de Asturias", IDEA 1951 nº 14 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).,)
• Rodríguez Castellano, Lorenzo: "Palatización de la L inicial en la zona de habla gallega", 1948, nº 4 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Frías Conde, F.X: "O límites entre el galego e asturleonés en Asturias", Revista de filoloxía románica, nº 18, p. 51 y 72.
• Fernández Vior, J. A.: Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga, Academia de la Llingua Asturiana, Llibrería llingüística, Uvieu, 1997.
• Suárez Fernández, X.M.: Vocabulario de Mantaras (Tapia), Aportacióis al léxico del galego-asturiano, Xeira, A Caridá, 1997.
• Pérez de Castro, J. L.: "Contribución léxica al gallego-asturiano III". Revista de la Facultad de Filología, Tomo 37-38, 1987‑1988; 221-236. Pérez de Castro fue durante munchos años Direutor del RIDEA, estudeoso de les tradiciones de Castropol y su comarca, cuenta además abonda documentación duna de les biblioteques privaes más importantes de Asturies.
• Díaz López, J. y García Sánchez, M.: Vocabulario da Roda, Serviciu de Publicaciones del Principau d'Asturies, Uvieu, 1994 edición que vien meyorá con so 2ª edición en 1996.
• Alonso y Fernández de las Redondas, D.: "Narraciones orales en el gallego-asturiano de los Oscos: rellatos, fórmulas curativas y ensalmos de Carmen de Freixe (San Martín de Oscos)". Estudios Ofrecidos a Emilio Alarcos Llorach, Vol. 1, 1977; 31-40
• Alonso y Fernández de las Redondas, D.: Engalar, volar: casos de la velarización -n- en el dominio gallego,
• Xoan Babarro González: Galego de Asturias, Fundación Pedro Barrie de la Maza, 2003; ye una tesis de doctoramientu na Universidá de Santiago de Compostela, aducida con referencies bibliográfiques y nuevos datos.
• Francisco Fernández Rei: Dialeutoloxía da lingua galega, edicións Xerais, 1990; hai un área asturiana qu'inclúi la llingua falada nesta comarca.
• Francisco Fernández Rei y Carme Hermida Gulías: A Nosa Fala, bloques e áreas lingüísticas do galego, editáu pol Instituto da Lingua Galega, 1996. Inclúi etnotestos fonéticos y grabaciones sonores del gallegu faláu en Galicia, asina como nel occidente asturiano.
• Francisco Fernández Rei (ed.): Lingua e cultura galega de Asturias [Actas das 1ºs. Xornadas da Lingua e da Cultura Galega de Asturias : na busca das raíces da Terra Navia-Eo] : homenaxe a Dámaso Alonso / organizadas pola MDGA (Mesa prá Defensa del Galego de Asturias e da Cultura da Comarca). Grandas de Salime, 15-16 decembro 1990; edicións Xerais, 1994.
• F.X. Frías Conde, F.X. El gallego exterior a las fronteras administrativas. Edición en CD-ROM. Universidá Complutense de Madrid, 2001.
• F.X. Frías Conde: A literatura eonaviega contemporánea (notas sobre literatura galega de Asturias). MDGA-VTP. Xixón, 2003.
• F.X. Frías Conde: "O relativo do continuum entre galego e asturiano en Asturias". en Inaua 5, 2004-05.
• F.X. Frías Conde: "O continuum entre galego e asturiano en Asturias, é xustificábel?", in A Freita 15, MDGA : Eilao (Asturias), 10-14. 2000
• Luis F. Lindley Cintra. Nova Proposta de Classificação dos Dialeutos Galego-Portugueses Boletim de Filologia, Lisboa, Centro de Estudos Filológicos, 1971, p. 16-17.
• Ramón Menéndez Pidal: "El Dialeuto Leonés", Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, 2-3:130-131, 1906.
• X.A. Porto Dapena, Fonología de la -n- velar gallega, en homenaxe a García de Diego, RDTP, XXXII, P. 467-477.
• J. Neira Martínez, El preflijo des, en la lengua gallego-portuguesa, verba III, 1976, p. 309-318, y comparativamente «Los prefijos -ex, -dis en las hablas leonesas» en actes del XI congresu de filoloxía románica, Madrid 1969.
• VVAA, Actas das primeras sesiois d'estudio del occidente, Castripol, 1 y 2 d'abril de 2005, edita Academia de la Llingua Asturiana, Secretaria Llingüística del Navia-Eo, Uvieu 2006,
• VVAA, Actas das segundas sesiois d'estudio del occidente, A Caridá, 8 d'agostu de 2005, edita Academia de la Llingua Asturiana, Secretaria Llingüística del Navia-Eo, Uvieu 2006.
• VVAA, Revista de Estudios da tierra Navia-Eo nº 1, edita MDGA, Xineru, Xixón, 1995.
• VVAA, Revista de Estudios da tierra Navia-Eo, nº 2, edita MDGA 2ª edición, Xineru, Xixón, 1998.

Enllaces esternos

• gallego asturiano.es
• Resume práutico de gramática eonaviega (sigún el propuestu de Cotarelo Valledor) Archiváu 2008-02-27 en Wayback Machine, de Xavier Frías Conde
• http://www.gallegoasturiano.com/
• FalaVIVA Archiváu 2013-02-23 en Wayback Machine
• Asociación Cultural Xeira Archiváu 2007-09-29 en Wayback Machine
• Mesa pa la defensa del Gallegu d'Asturies Archiváu 2013-05-04 en Wayback Machine
• Averamientu al gallego esterior Archiváu 2006-10-20 en Wayback Machine
• Biblioteca virtual eonaviega
• Nota sobro'l coleutivu ABERTAL
• Noticies n'eonaviegu sobro'l Navia-Eo Archiváu 2006-10-21 en Wayback Machine
• Percorríu pela diversidá llingüística de les tierres d'España, artículu del mayestru José Enrique Gargallo.
• [1]

• Datos: Q1192173