Lliteratura d'Italia

La lliteratura italiana ye la producción lliteraria que se desenvolvió n'idioma italianu, en llatín (llatín medieval, humanísticu y renacentista), en sicilano (que la so escuela poética tuvo una notable influencia nel desenvolvimientu del toscanu escritu medieval), en toscanu (que, cola so variedá florentina, dio de la mesma orixe al italianu), y, en menor midida, n'otros idiomes y dialeutos autóctonos.

La edición de 1529 de "La Divina Comedia"

Dempués del florecimientu, nel sieglu XIII, de la escuela siciliana y del dolce stil novo toscanu, l'italianu llegó al so primer maduror gracies a les grandes creaciones lliteraries de los escritores del sieglu XIV (Dante Alighieri, Francesco Petrarca y Giovanni Boccaccio), empezando a espublizase por toa Italia y el restu d'Europa. Nel sieglu XV y sobremanera nel XVI, cola internacionalización del Renacimientu, la lliteratura y l'idioma italianos arrobináronse más rápido inda que nel periodu anterior en tol mundu occidental. Naquella dómina l'idioma italianu (denominación que terminara por prevalecer, mientres el sieglu XVI, sobre cualesquier otra) dexara d'identificase dafechu col vulgar florentín y, gracies al altu nivel de la so lliteratura, habíase alloriáu imponiendo como una de les grandes llingües de cultura na Europa del tiempu. Ente'l sieglu XVI y XVII l'italianu, que nel so país d'orixe yá apoderaba nel campu lliterario, convirtióse tamién nel idioma de la enseñanza y de la comunicación escrita. Primero que Italia constituyir n'estáu nacional, l'italianu yera yá l'únicu idioma alministrativu y de cultura con espardimientu nacional y monopolizaba la comunicación público y lliterario, a pesar de siguir teniendo un calter elitista, yá que solo una pequeña minoría d'italianos falar. En 1861, cola proclamación del Reinu d'Italia y la constitución d'un mercáu cultural únicu, non solo la lliteratura n'italianu, idioma oficial del nuevu estáu, sinón tamién les lliteratures en delles llingües y dialeutos autóctonos con tradición lliteraria recibieron un notable impulsu, que los sos efeutos beneficiosos enllargar hasta los nuesos díes.

Orixe de la lliteratura italiana

Una imaxe de Boecio enseñando a los sos alumnos (1385). Boecio, filósofu cristianu del sieglu VI collaboró en caltener viva la tradición clásica na Italia post-romana.

Conforme'l Imperiu romanu d'Occidente sumía, el llatín tradicional caltúvose vivu gracies a escritores como Casiodoro, Boecio y Símaco. Les artes lliberales floriaron en Rávena baxu Teodoricu'l Grande, onde los reis godos arrodiar con maestros de retórica y gramáticos. Delles escueles asitiar n'Italia, según notables autores como Magnus Felix Ennodius (un poeta paganu), Arator, Venancio Fortunato, Felix el Gramáticu, Pedro de Pisa o Paulino de Aquilea.

Mientres los italianos que taben interesaos en teoloxía gravitaban escontra Francia, aquellos que permanecieron taben atraíos de normal pol estudiu del Derechu Romanu. Esto promovió la posterior creación d'universidaes medievales como les de Bolonia, Padua, Vicenza, Nápoles, Salerno, Módena y Parma, que de la mesma collaboraron na espansión de la cultura y prepararon el camín pol cual díbase a desenvolver la nueva lliteratura vernácula. La tradición clásica nun llegó a sumir, y el ciñu de l'alcordanza de Roma, la esmolición pola política y la preferencia de la práutica sobre la teoría combinar pa influyir nel desenvolvimientu de la lliteratura italiana.

Al contrariu qu'otros países, Italia nun tenía antigües lleendes, nin poemes épicos o sátires sobre les qu'encontar una lliteratura propia; por ello, les primeres temes de la so lliteratura procedieron del estranxeru. La Historia de excidio Trojae, atribuyida a Dares y Dictis (Dares Frigius), pasaba por ser un rellatu presencial de la guerra de Troya. Foi la inspiración de poetes d'otros países como Benoît de Sainte-Maure pal so Roman de Troie, Herbort von Fritzlar y Konrad von Würzburg. Mientres el primeru escribió en francés a partir de la historia en llatín, Herbort y Konrad utilizaron la fonte francesa pa realizar un trabayu casi orixinal nel so propiu llinguaxe. Guido delle Colonne de Mesina, unu de los poetes vernáculos de la escuela siciliana, compunxo pela so parte la Historia destructionis Trojae. Anque Guido asonsañaba a los poetes provenzales y entendía el francés, escribió'l so llibru en llatín, convirtiendo asina'l romance de los trovadores na temática d'una historia seria.

Daqué asemeyáu asocedió con otres grandes lleendes. Qualichino de Arezzo escribió delles coples sobre la lleenda d'Alexandru Magnu. N'Europa abondaben les lleendes sobre'l rei Arturo, pero los italianos contentar con traducir y resumir los romances franceses. Santiago de Voragine, autor de La lleenda dorada (1260) , permaneció casi como historiador, por causa del so continuu duldar de la certidume de les hestories que cuntaba. La sociedá intelectual italiana amosar nesta dómina con un talante especial, positivu, casi científicu na forma en qu'estudia'l derechu romanu. Farfa, Marsiciano y otros escolásticos traducieron les obres d'Aristóteles, los preceptos de la escuela de Salerno y los viaxes de Marco Polo, faciendo asina de ponte o unión ente'l clasicismu y el Renacimientu.

El llatín nun sumió n'Italia. L'usu de la llingua vernácula na lliteratura italiana foi primeramente escasu, y tuvo precedíu por dos periodos de lliteratura italiana en llinguaxes estranxeros, sobremanera franceses. Hubo munchos italianos qu'escribieron en provenzal, como'l marqués Alberto Malaspina (sieglu XII), el maestru Ferrari Ferrara, Cigala de Xénova, Zorzi de Venecia, Sordello, Buvarello de Bolonia, Nicoletto de Turín y otros. Los sos poemes sobre l'amor y la muerte acostumaron a la xente y a los cortesanos a escuchar nuevos soníos y nueves harmoníes.

Coles mesmes, la poesía épica escribir nun llinguaxe entemecíu, un dialeutu italianu basáu nel francés: les pallabres híbrides presentaben un tratamientu de los soníos d'alcuerdu a les regles en dambos llinguaxes, con raigañu francés y finales italianos, pronunciándose d'alcuerdu a les regles llatines. En resume, el llinguaxe de la poesía épica pertenecía a dambes llingües. Exemplos d'esto pueden ser cantar de xesta Macaire y La llegada a España de Niccola de Padua y el Prise de Pampelune, toos ellos precedentes de l'apaición d'una lliteratura verdaderamente italiana.

El francés dio pasu gradualmente al italianu nativu. La hibridación resurdía dacuando, pero nun volvió yá a predominar. Nel Bovo d'Antona y el Reinaldo y Lesengrino, el dialeutu venecianu déxase sentir claramente, anque'l llinguaxe apaeza influyíu poles formes franceses. Estos escritos, que Graziadio Isaia Ascoli denominó mistos (miste), fueron los precedentes inmediatos de l'apaición d'obres puramente italianes.

Hai evidencies de que dalgún tipu de lliteratura yá esistía antes del sieglu XIII: el Ritmu cassinese, Ritmu di Sant'Alesio, les Laudes creaturarum, el Ritmu Lucchese, el Ritmu laurenziano y el Ritmu bellunese tán clasificaos por Cesar Segre et al. como "Obres Arcaiques": «asina se denominen les primeres obres lliteraries n'italianu vernáculu, tando fechaes ente les últimes décades del sieglu XII y les primeres del XIII» (Segre:1997). Sicasí, como él mesmu apunta, dicha lliteratura nun presenta entá nengún tratamientu estilísticu o llingüísticu uniforme.

Esti desenvolvimientu tempranu, sicasí, foi simultáneu en tola península, variando solamente la temática escoyida. Nel norte, los poemes de Joaquín de Verona y Bonvicino da Riva yeren de tipu relixosu y taben pensaos pa ser lleíos en públicu. Taben escritos en dialeutu milanés y venecianu, y el so estilu amosaba la influencia de la poesía narrativa francesa. Tienen De considerase como pertenecientes a la "poesía popular", tomando esti términu nun sentíu bien ampliu. Esti tipu de composición puede tar animada pola antigua costume nel norte d'Italia d'escuchar en places y caminos los cantares de los xuglares. La xente esfrutaba de les hestories de los romances, de la maldá de Macario y de les desdichas de Blanziflor, los horrores de la Babilonia Infernal y la santidá de la Xerusalén Celeste, compitiendo asina los cantares de poesía relixosa con cantar de xesta.

La escuela siciliana

Federico II Hohenstaufen col so Ferre de Cetrería. Del so llibru D'arte venandi cum avibus (Sobre l'arte de cazar con aves) (fines del sieglu XIII).

Artículu principal: Escuela poética siciliana

L'añu 1230 marca l'empiezu de la "Escuela Siciliana" y l'entamu d'una lliteratura qu'amuesa yá traces más uniformes. La so importancia anicia más nel llinguaxe (la creación del primer italianu estándar) que na so temática: un cantar d'amor qu'asonsaña en parte a la poesía provenzal, importada nel sur d'Italia polos normandos y suevos de la corte del rei de Sicilia Federico II Hohenstaufen (1198-1250). Esta poesía estremar del so equivalente francés nel tratamientu que se-y da a la muyer, más platónicu qu'eróticu, carauterística ésta que va ser desenvuelta darréu pol dolce stil nuovo a finales del S.XIII en Boloña y Florencia. L'avezáu repertoriu de temes caballeresques ayenos afacer a la fonética local, creándose asina nuevos vocablos n'italianu. Los sufixos franceses en -ière y -ce xeneren cientos de nueves pallabres italianes terminaes en -iera y -za (por casu riv-iera y costan-za), términos que seríen adoptaos por Dante y los sos contemporáneos, y caltendríense dempués nes futures xeneraciones d'escritores n'italianu.

A la escuela siciliana pertenecen Pier della Vigna (de Capua, citáu por Dante nel cantar XIII del Infiernu), Inghilfredi, Guido y Odo delle Colonne, Jacopo d'Aquino, Ruggieri Pugliese, Giacomo da Lentini, Arrigo Testa y Stefano Protonotaro (de Mesina, y al cual débese la única composición caltenida na llingua orixinal siciliana). Federico'l mesmu foi l'autor d'un tratáu sobre la cetrería D'arte venandi cum avibus, que ye tamién un llibru simbólico y filosófico, según dellos poemes.

La composición más famosa ye Non m'aggio posto in core de Giacomo da Lentini, autor que se considera'l líder d'esti movimientu lliterariu y el so fundador, tal como lo recueye Dante nel cantar XXIV del Purgatoriu. Tamién hai composiciones escrites pol mesmu Federico II o los sos fíos Enzo y Manfredo, pos los trés cultivaron tamién la poesía. Considerar a Giacomo da Lentini l'inventor del sonetu, estrofa poética que darréu sería perfeccionada por Dante y Petrarca. La censura impuesta por Federico II implicaba que nenguna tema política podía entrar nel alderique lliterariu. A esti respectu, la poesía nel norte d'Italia, que atopábase estremáu en comunidaes o ciudaes-estáu con gobiernos relativamente democráticos, apurrió nueves idees qu'apaecen reflexaes nel xéneru Sirventese, y más tarde na Divina Comedia de Dante, que les sos llinies tán apinaes de invectivas contra los políticos y papes contemporáneos.

Anque'l cantar d'amor convencional siguiendo'l modelu del amor cortés predominó na corte de Federico II (y más tarde tamién na corte del so fíu Manfredo), un tipu de poesía más cercanu a lo popular apaez nel oldeo Rosa fresca aulentissima, obra atribuyida a Cielu d'Alcamo. Esti oldeo (esto ye, discutiniu) ente dos amigos en llingua siciliana pertenez ensin dulda al tiempu del emperador Federico II (nun ye posterior a 1250), y nun ye nin la obra más antigua nin la única composición poética del sur d'Italia de temática popular, pero ye importante pos acota qu'esistía tamién una poesía popular independiente de la poesía lliteraria. El Oldeo ye probablemente una reconstrucción académica d'una perdida rima popular y ye lo más cercano que podemos atopar a esi tipu de poesía, que o bien pereció o bien foi anidiada pola lliteratura siciliana de la corte. La so carauterística más distinguida ye tener les cualidaes opuestes a les de los poetes de la Escuela Siciliana, y magar n'el so estilu aprecien influencia de la poesía cortesana, probablemente sía por una intención satírica per parte del poeta anónimu. Ye bien brengosa na espresión de los sentimientos, y les temes que desenvuelve son de cutiu ardigosos y bocayones, lo que demuestra'l so orixe popular. Tou lo que puede lleese nel Oldeo ye verdaderamente orixinal.

Los poemes de la Escuela Siciliana, poro, podemos considerar que s'escribieron no que sería'l primer italianu estándar conocíu. Esti llinguaxe, ellaboráu polos poetes de la corte de Federico II, combina munchos traces típiques del sicilianu y, en menor midida pero significativamente, dialeutos de Puglia y otres zones del sur, con munches pallabres del llatín y del francés. Los diversos estilos de Dante (illustre, cardinale, aulico, curiale) desenvolviéronse gracies a los sos estudios llingüísticos sobre la Escuela Siciliana, que sería refundada por Guittone d'Arezzo en Toscana. La grafía camudó llixeramente nesti nuevu allugamientu, porque los escribanos toscanos percibieron el sistema de cinco vocales usáu nel sur como un sistema de siete vocales. Por cuenta de esto, los testos que los estudiantes italianos lleen nes sos antoloxíes contienen llinies que non riman ente sigo (dacuando la -i siciliana pasa a -y y la -o a -o) lo que ye causa tamién de la escasa popularidá que tuvieron estos escritos nel S.XIX y principios del XX. El final de la Escuela Siciliana puede fechase en 1266, cuando'l fíu de Federico II, Manfredo, morrió na batalla de Benevento.

La lliteratura relixosa del sieglu XIII

Giotto de Bondone (1267-1337): Éxtasis de San Francisco.

Nel S. XIII producir n'Italia un resurdir de la relixosidá, cola creación de les órdenes relixoses de los Dominicos y los Franciscanos. Francisco de Asís, místicu, reformador de la Ilesia católica y fundador de los franciscanos, tamién foi poeta, pero anque de culta educación la so poesía nun llegaba a tener la calidá de la que se desenvolvía daquella na corte. Acordies con una lleenda, sería él quien dictó l'himnu Cantico del Sole el decimoctavu añu de la so penitencia, en metá d'un raptu d'éxtasis, anque hai duldes de l'autenticidá d'esti fechu. Foi la primera gran obra poética de la Italia septentrional, escrita nuna serie de versos carauterizaos pola asonancia, una figura poética más habitual nel norte d'Europa. Hai otros poemes primeramente atribuyíos a Francisco de Asís, anque agora xeneralmente dúldase de la so autenticidá.

Jacopone da Todi ye'l poeta que meyor representa esti sentimientu relixosu, que progresara especialmente na so rexón, Umbría. Anque Jacopone taba teníu pol misticismu de Francisco de Asís, tamién compunxo sátires que se moflaben de la corrupción y la hipocresía de la Ilesia personificada pol papa Bonifacio VIII, persiguidor de Dante y Jacopone. Tres la muerte de la so muyer nel derrumbe d'una tribuna mientres un tornéu públicu, Jacopone cubrir de harapos y xunióse a la orde franciscana, ensin importa-y les rises de les xentes que lu siguíen burllándose y dándo-y el nome col que se-y conoció dende entós: ¡Iacopone, Iacopone! Vistió harapos mientres años, sometiéndose a grandes penitencies, y dando rienda suelta a la so vena mística nos sos poemes. Jacopone foi un místicu que dende la so celda d'ermitañu contemplaba'l mundu y especialmente al papa, fustigando coles sos pallabres a los papes Celestino V y Bonifacio VIII, que acabó unviándo-y a prisión. La so obra más conocida, el Stabat Mater, foi llargamente usada como base pa composiciones musicales relixoses.

Al movimientu relixosu n'Aveséu siguió-y un fenómenu lliterariu, el drama relixosu. En 1258 l'ermitañu Raniero Fasani dexó'l covarón na que viviera mientres munchos años y presentóse d'improviso en Perugia. Fasani presentar a sigo mesmu como un unviáu de Dios que tenía de revelar les sos visiones y anunciar al mundu tarrecibles presaxos. Nuna dómina aturbolinada d'enfrentamientos políticos ente güelfos y gibelinos, interdictos y escomuniones papales y represalies del partíu imperial, los pronunciamientos de Fasani aguiyaron la formación de la Compañía de Disciplinantes, que, como penitencia, azotar a sigo mesmos hasta cubrir de sangre, mientres cantaben lloes (laudi) de forma dialogada ente ellos. Estos laudi, direutamente rellacionaos cola lliturxa, pueden considerase un primer exemplu de representación teatral en llingua vernácula. Taben escritos en dialeutu d'Umbría, en versos d'ocho sílabes y, acordies cola Enciclopedia Británica, "ensin nengún valor artísticu". El so desenvolvimientu, sicasí, foi bien rápido. Escontra'l final del sieglu XIII apaecieron les Devociones de Xueves y Vienres Santu, qu'entemecíen la lliturxa col teatru, y que más tarde evolucionaríen a la forma definitiva del teatru relixosu de los sieglos siguientes.

La lliteratura toscana nel sieglu XIII

Nel S.XIII Toscana taba nuna situación escepcional. El dialeutu toscanu que daquella se falaba asemeyábase enforma al llatín, y de fechu esti dialeutu convertiríase darréu nel llinguaxe casi esclusivu de la lliteratura italiana, pos yá a finales d'esi sieglu considerábase-y cimeru al restu de los dialeutos: Lingua Tusca magis apta est ad literam sive literaturam (La llingua toscana ye la meyor pa la carta o la lliteratura), escribió Antonio da Tempo, autor de Padua nacíu alredor de 1275. Tando mientres llargu tiempu ayena a la invasión alemana, la Toscana nunca sufrió un sistema feudal, polo que les lluches internes nun debilitaron la so vida cultural. Dempués de la cayida de los Hohenstaufen na batalla de Benevento en 1266, convertir na primer provincia d'Italia. Dende esi mesmu añu Florencia empezó un movimientu de reforma política qu'en 1282 remató nel establecimientu del Prioratu de les Artes, y l'establecimientu de les Artes Menores. Esto foi darréu copiáu por Siena (cola Maxistratura de los Nueve), por Lucca, por Pistoia y otres ciudaes güelfas de la Toscana con similares instituciones populares. Los gremios tomaron el control del gobiernu nes sos manes, dando llugar a una dómina de prosperidá social y política.

En Toscana tamién hubo una poesía amorosa, una escuela d'asonsañadores del estilu sicilianu encabezada por Dante da Majano, pero la so orixinalidá lliteraria basóse sobremanera na poesía de calter humorísticu y satíricu. La forma de gobiernu democrática creó un estilu poéticu que se contrapuso a la mística medieval y al estilu caballerescu. Les invocaciones devotes a Dios o a una dama salíen del claustru o del castiellu, pero nes cais de les ciudaes estes temes tratábense facer# risión o con hiriente sarcasmu. Folgore de San Gimignano rise y fai rir cuando colos sos sonetos cunta a un grupu de mozos sieneses les ocupaciones d'acaldía del añu, o cuando enseña a un grupu de dames florentines los placeres d'acaldía de la selmana. De la mesma, el xuglar aretino Cene della Chitarra, qu'escribió cantares inspiraos na vida rústica, esprésase sarcásticamente cuando asonsaña los sonetos de Folgore. Los 58 sonetos de Rustico de Filippo son tamién mitad entretenimiento y metá sátira, según la obra de Cecco Angioleri de Siena, l'humorista más antiguu que se conoz, alloñáu precursor de Rabelais y Montaigne.

Páxina del Ayalga de Brunetto Latini.

Pero nun yera namái ésta la única poesía que se faía en Toscana. Guittone d'Arezzo aunió les formes caballeresques provenzales a los motivos nacionales y les formes llatines. Prauticó tamién la poesía política, y, anque la so obra ye de cutiu escura, preparó'l camín pa la Escuela Boloñesa. Boloña yera la ciudá de la ciencia, y nella diba apaecer la poesía filosófica. Guido Guinicelli foi'l poeta que siguió esti nuevu estilu. Nes sos obres les temátiques caballeresques modifíquense y engrandecen; él cantaba al amor y a la nobleza de pensamientu. Nada del pensamientu que rixe les Canzoni de Guinizelli ye esternu a la so propia suxetividá. La so poesía tien dalgunos de los fallos de la escuela de Arezzo, pero a pesar d'ello, representa una gran meyora na historia del italianu, especialmente pola so cercanía cola llírica poética de Dante.

Nel S.XIII escribiéronse tamién dellos grandes poemes alegóricos. Unu d'ellos escribir Brunetto Latini, un amigu íntimu de Dante. El so Tesoretto ye un poema curtiu, escritu en versos de siete sílabes rimado en pareados, nel cual l'autor diz topase perdíu na selva y ellí atopase con una muyer, que representa la Naturaleza, y de la cual recibe munches enseñances. Apaecen equí, poro, una visión, una alegoría y una enseñanza moral, tres elementos que se van atopar tamién na Divina Comedia. Francesco de Barberino, abogáu esperimentáu, secretariu d'obispos, xuez y notariu, escribió otros dos pequeños poemes alegóricos, el Documenti d'amore (Documentos d'amor) y Del reggimiento y dei costumi delle donne (Del comportamientu y les costumes de les muyeres). Estos poemes anguaño nun s'estudien pola so importancia lliteraria, sinón pol so contestu históricu. Una cuarta obra de tema alegórica ye la Intelligenza, que ye atribuyida a Compagni pero que probablemente nun sía sinón una traducción de poemes franceses.

Primeros escritos italianos en prosa

La prosa italiana escrita nel sieglu XIII ye tan abondosu y variada como la so poesía. Los primeros exemplos daten de 1231, y consisten en pequeños avisos sobre entraes y gastos, escritos por Mattasala di Spinello dei Lambertini, de Siena. Entós daquella inda nun había rastru de prosa lliteraria n'italianu, anque sí lo había en francés. A mediaos de sieglu, un tal Aldobrando o Aldobrandino, orixinariu de Florencia o Siena, escribió un llibru sobre Beatriz de Saboya, condesa de la Provenza, llamáu “-y Régime du corps”. En 1267 Martino da Canale escribió una historia de Venecia nel mesmu “francés antiguu” (llingua de oïl). Rustichello de Pisa, que perteneció mientres enforma tiempu a la corte d'Eduardu I d'Inglaterra, compunxo munchos romances caballerescos basaos nel ciclu artúrico, según el conocíu “Viaxes de Marco Polo”, obra que taría dictada en persona pol famosu viaxeru. Y finalmente, Brunetto Latini, qu'escribiría la so “Ayalga” en francés. Latini tamién escribió delles obres en prosa italiana como “La retórica”, una adautación del “De inventione” de Cicerón, según la traducción de trés lloes funeraries d'este mesmu autor:”A Ligario”, “A Marcelo” y “Al rei Deiotaro”. Otru importante escritor florentín foi'l xuez Bono Giamboni, que tradució la “Historiae adversus paganus” de Orosio, el “Epitoma rei militaris” de Vegetio, fixo una traducción/adautación del “De inventione” de Cicerón entemecida cola Retórica a Erenio”, y una traducción/adautación del “De miseria humane conditionis” d'Inocencio III. Tamién escribió un llibru alegóricu llamáu “Llibru de los Vicios y les Virtúes”, del cual caltiénse una de les sos primeres versiones (Trattato delle virtù y dei vizi).

Tres les composiciones orixinales na llingua de Oïl llegaron traducciones y adautaciones d'obres nesa mesma llingua: delles narraciones moralizantes basaes en lleendes relixoses, un romance sobre Xuliu César, dellos rellatos curtios sobre antiguos caballeros de la tabla redonda, traducciones de los Viaxes” de Marco Polo y de l'Ayalga” de Latini. Coles mesmes apaecieron traducciones d'obres morales y ascétiques en llatín, hestories y trataos de retórica y oratoria. Dalgunes de les obres que tradicionalmente considerábense les más antigües en llingua italiana demostróse que son falsificaciones d'una dómina posterior. La prosa más antigua escrita ye un llibru científicu: “La composición del mundu” de Ristoro d'Arezzo, escritu a mediaos del sieglu XIII. Esti llibru ye un bayurosu tratáu d'astronomía y xeografía. Ristoro foi un cuidadosu observador de los fenómenos naturales; munches de les coses que describe son la resultancia de les sos investigaciones personales, y por ello les sos obres son más fiables qu'otres de la mesma dómina sobre esos mesmes temes.

El sieglu XIII foi una dómina rica en cuentos y fábules. Una coleición llamada “Cien relato antiguos” contién hestories iguaes a partir de munches fontes, tradiciones asiátiques, griegues y troyanes, hestories medievales y antigües, lleendes de la Bretaña, Provenza ya Italia, la Biblia, tradiciones locales italianes y hestories d'animales y antigües mitoloxíes. Esti llibru tien una cierta paecencia cola coleición española llamada “El Conde Lucanor” del infante Don Juan Manuel. La peculiaridá del llibru italianu ye que les sos hestories son bien curties, y paecen ser simples esbozos o guíes que teníen de ser completaes pol orador conforme fora narrar. Otros rellatos en prosa fueron incluyíos por Francesco Barberino na so obra “Del comportamientu y les costumes de les muyeres”, pero éstos tienen muncha menor importancia.

Polo xeneral los escritos italianu en prosa del sieglu XIII tienen poca orixinalidá, y son un maciu reflexu de la muncho más rica y llexendaria lliteratura francesa. Merecen resaltase les Cartes” de Fra Guittone d'Arezzo, que tamién escribió poesía, y que tienen una temática moral y relixosa. El ciñu de Guittone pola antigüedá y les tradiciones de la Roma clásica y la so llingua yera tan grande qu'intentó escribir n'italianu pero col estilu llatín. Les cartes son escures, enredaes y polo xeneral bárbares. Guittone tomó como modelu a siguir les obres de Séneca, polo que la so prosa resulta verdaderamente rimbombante. Anque Guittone vía'l so estilu como bien artísticu, suelse considerar la so obra como estravagante y grotesca.

L'añu 1282 empieza un nuevu periodu na lliteratura italiana, surdíu a partir de los presupuestos lliterarios de la lliteratura toscana previa. Cola escuela de Lapo Gianni, Guido Cavalcanti, Cino da Pistoia y Dante Alighieri, la poesía llírica faise puramente toscana. La verdadera novedá y el poder poético d'esta escuela, por dellos considerada como l'orixe del arte italiano, consistiría en que, según el mesmu Dante (Purgatoriu, cantar XXIV):

Io el mio son un che quando / Yo soi tal que cuando
Amore spira, noto; ed a quel manera / l'amor inspírame, anotar; y conforme
Ch'ei detta dientro, vo significando / él díctame dientro, voi significar

Esto ye, el poder d'espresar los sentimientos de l'alma según l'amor va inspirar, de manera apropiada y grácil, afaciendo'l fondu a la forma y fundiéndolos por aciu l'arte. Ye clara la preeminencia de la escuela llírica toscana nesta fusión artística, pola aición bonal pero deliberada de la mente.

La obra de Cavalcanti reflexa claramente al so autor, y de esti reflexu deriva la so concepción poética. Los sos poemes pueden ser estremaos en dos grupos: aquellos que retraten al filósofu (il sottilissimo dialettico, como lu llamó Lorenzo'l Magníficu) y aquellos que son productu de la so naturaleza poética trescalada con misticismu y metafísica. Al primer grupu pertenez el famosu poema Sulla natura d'amore, qu'en realidá ye un tratáu metafísicu sobre l'amor, del cual tomaron bona nota renombraos filósofos platónicos del S.XV como Marsilio Ficino. N'otros poemes, Cavalcanti tiende a una imaginería poética afogadiega so una gran carga de filosofía. Per otra parte, nos sos Ballate, amosar a sí mesmu ingenuamente y ensin afectación, pero con una invariable y fonda consciencia del so arte. Considérase'l so meyor obra la balada que compunxo cuando foi espulsáu de Florencia pola so pertenencia al partíu güelfo Blanco en 1300, abellugándose en Sarzana (Liguria).

Otru autor que cultiva la forma poética d'esta nueva escuela ye Cino da Pistoia, de la familia de los Sinibuldi. Los sos poemes d'amor son duces, maduros y musicales, superaos namái por Dante.

El dolce stil nuovo

Artículu principal: Dolce stil nuovo

Cola espresión toscana Dolce stil novo (=Duce estilu nuevu) Francesco de Sanctis denominó nel sieglu XIX a un grupu de poetes italianos de la segunda metá del sieglu XIII, integráu por Guido Guinizzelli, Guido Cavalcanti, Dante Alighieri, Lapo Gianni, Cino da Pistoia, Gianni Alfani y Dino Frescobaldi. La espresión provién de la Comedia de Dante, concretamente de Purgatoriu, XXIV, v. 57, ("Qual dolce stil nuovo") y dellí ye onde'l poeta Bonagiunta Orbicciani da Lucca denomina asina la obra de Dante en contraposición a la llírica trovadoresca brasilana.

Dante y la Comedia

Artículu principal: Dante Alighieri

Artículu principal: La Divina Comedia

Frescu de Domenico di Michelino (1465), de la cúpula de la ilesia de Santa María del Fiore, en Florencia.

Dante ta consideráu'l más grande poeta italianu de la Historia, y nél apaecen reflexaes los mesmos enclinos poétiques del restu d'escritores del dolce stil nuovo. Nel so llibru Vita Nova (escritu escontra 1294-95) apaez yá perfectamente reflexada la so idea del amor.

La obra que fizo inmortal a Dante y alzó-y sobre tolos demás xenios italianos foi la Comedia, na cual rellátense los viaxes del poeta poles trés esferes de la muerte: l'Infiernu, el Purgatoriu y el Paraísu, viaxes nos cualos el poeta llatín Virgilio y Beatriz acompáñenlu. Sol significáu lliteral escuéndese una alegoría: Dante, nel so viaxe al traviés del Infiernu, Purgatoriu y Paraísu, simboliza la mente humana en busca de la felicidá, tantu la terrenal como la eterna. El monte nel que'l poeta piérdese simboliza'l tracamundiu tanto civil como relixosa, que se produz cuando la sociedá atópase privada de los sos dos empones, l'emperador y el papa. El monte allumáu pol sol representa la monarquía universal. Los trés besties son los trés vicios y los trés poderes que más atrabanquen les intenciones de Dante: la envidia ye Florencia, superficial, cambiadiza y estremada ente Blancos y Negros; l'arguyu ye la casa de Francia; l'avaricia ye la corte papal. Virgilio, al contrariu, representa a la razón y al imperiu. Beatriz ye'l símbolu de l'ayuda sobrenatural ensin la cual l'home nun puede llograr el so fin supremu, que ye Dios.

El méritu del poema nun anicia nesti significáu alegóricu, propiu de la lliteratura medieval. Lo que ye realmente novedosu ye la maña individual del poeta, l'arte clásico tresmitíu per primer vegada en forma romance. Magar describe la naturaleza, analiza les pasiones, arreniega los vicios y canta a les virtúes, lo más notable ye'l grandor y delicadeza del so arte. Dante toma los materiales pal so poema de la teoloxía, la filosofía, la historia y la mitoloxía, pero sobremanera de les sos propies pasiones, d'amor y del odiu. Gracies a la pluma del poeta, los muertos vuelven a la vida, facer de nuevu homes y falen na llingua del so tiempu de les pasiones que vivieron. Farinata degli Uberti, Bonifacio VIII, el conde Ugolino, Manfredo, Sordello, Hugo Capeto, santu Tomás d'Aquino, Cacciaguida, san Benitu y san Pedro, apaecen toos como creación oxetiva; apaécennos con tola viveza de los sos calteres, los sos sentimientos y los sos vezos. El verdaderu críticu del pecáu y ensalzador de la virtú ye'l mesmu Dante. L'interés personal col que s'empeña na representación histórica de los trés mundos ye lo que más nos interesa y lo que más nos afala. Dante reescribe la Historia so les sos propies pasiones, y asina, la Divina Comedia nun ye namái una representación de les idees y sentimientos contemporáneos, sinón tamién un reflexu claro y bonal de los pensamientos individuales del poeta, dende la indignación que-y produció'l so exiliu hasta la fe del creyente y l'ardor del filósofu. La Divina Comedia definió'l destín de la lliteratura italiana, dando llustre artísticu a toles formes lliteraries que la Edá Media produxera. Dante, pa dellos académicos, ye l'empiezu del Renacimientu.

La poesía del amor: Petrarca

Artículu principal: Petrarca

Francesco Petrarca.

Dos son les carauterístiques principales de l'actividá lliteraria de Petrarca: el so interés polos clásicos y la novedá de los sentimientos humanos que se reflexen na so poesía. Y son, amás, aspeutos indisolublemente xuníos, pos el primeru ye l'orixe del segundu. El Petrarca que desentierra les obres de los grandes escritores llatinos déxanos entender al Petrarca namoráu d'una muyer real – Laura – a la que canta tantu en vida como tres la so muerte con poemes llenos d'una estudiada elegancia. Petrarca foi'l primer humanista y coles mesmes el primer poeta llíricu modernu. La so carrera foi llarga y tempestuosa: vivió munchos años en Avignon, arrenegando la corrupción de la corte papal; viaxó tamién por casi toa Europa; caltuvo correspondencia con emperadores y papes, y yera consideráu l'escritor más importante del so tiempu.

La so principal obra poética titúlase Rerum vulgarium estaza (conocíu tamién col nome posterior de "Canzoniere") ye una coleición de 366 poemes de dellos metros, mayoritarimaente sonetos y cantares. La tema principal d'estos poemes ye l'amor, pero'l so tratamientu ta llenu de variaciones nel conceutu, la imaginería y los sentimientos, surdíos de variaes inspiraciones de la naturaleza. Petrarca ye un poeta psicolóxicu, qu'estudia tolos sos sentimientos y les amuesa con esquisita dulzura. Nel Canzoniere inclúyense tamién dellos poemes políticos, unu d'ellos supuestamente dirixíu a Cola di Rienzo y dellos sonetos contra la corte d'Avignon. Petrarca tuvo una ideoloxía política clara anque complexa: aponderaba a Cola di Rienzi, invocaba al emperador Carlos IV y sofitaba a los Visconti de Milán. Percima de too ello asitiaba'l so amor per Italia, qu'imaxina como la so quería y antigua Roma, la gran ciudá de los sos héroes Cicerón y Escipión.

Boccaccio

Artículu principal: Giovanni Boccaccio

Semeya de Boccaccio realizáu por Andrea del Castagno (1450).

Boccaccio tenía'l mesmu amor entusiasta pola antigüedá y la mesma veneración pola nuevu lliteratura italiana que Petrarca. Foi'l primeru en faer una traducción al llatín de la Ilíada y , en 1375, de la Odisea. Les sos conocencies de cultura clásica son patentes na so obra De genealogia deorum, na cual numbera los dioses d'alcuerdu al so árbol xenealóxicu, llográu ésti de los diversos autores qu'escribieron sobre les divinidaes paganes. La Genealogia deorum ye, según A. H. Heeren, una verdadera enciclopedia de saber mitolóxicu, precursora del movimientu humanísticu del S. XV.

Boccacio ta tamién consideráu'l primer historiador de la muyer, pola so obra De claris mulieribus, y el primeru en narrar la historia de les grandes desdichas en De casibus virorum illustrium. Siguió y perfeccionó trabayos anteriores d'investigación xeográfica nel so interesante De montibus, silvis, fontibus, lacubus, fluminibus, stagnis et paludibus, et de nominibus maris.

Al respeutive de les sos obres italianes, anque la so llírica nun s'avera a la perfeición de la de Petrarca, la so narrativa poética ye meyor. Magar nun inventó la estancia n'octaves, foi'l primeru n'usala nuna obra llarga con méritu artísticu, el so Teseida, considerada'l más antiguu poema románticu italianu. Nel Filostrato rellata los amores de Troilo y Griselda (Troilus y Cressida). Puede ser que Boccaccio conociera'l poema francés sobre la guerra de Troya de Benoît de Sainte-Maure, pero l'interés del so poema anicia sobremanera nel so analís de la pasión amorosa. La Ninfale fiesolano cunta la historia d'amor de la ninfa Mesola y del pastor Africo. La Amorosa Visione ye un poema en tercetos qu'ensin dulda tien el so orixe na Divina Comedia. El Ameto ye un amiestu de prosa y poesía, y ye'l primer poema pastoral n'italianu.

El Filocolo ye'l primer romance en prosa. Nél Boccaccio cunta los amores de Floro y Blancaflor. Probablemente, pa esti trabayu arrexuntó materiales de fontes populares o de romances bizantinos que Leoncio Pilato daría-y a conocer. Nel Filocopo hai una marcada esuberancia nel conteníu mitolóxico, lo cual seique estropia'l sentíu artísticu del romance, pero qu'ayuda a entender la historia del pensamientu de Boccaccio. La Fiammetta ye otru romance alrodiu de los amores de Boccaccio y María d'Aquino, supuestamente fía natural de del rei Roberto, polo que la llapada siempres pol so nome de Fiammetta.

La obra que fizo famosu a Boccaccio ye'l Decamerón, una coleición de cientos de noveles, narraes unes vegaes por homes y otres por muyeres que se retiraríen nuna villa cercana a Florencia pa escapar de la peste de 1348. Escritu como novela, magar la so tema ye abondosa nos sieglos precedentes, sobremanera en Francia, per primer vegada asume una forma artística. L'estilu de Boccaccio tiende a asonsañar al llatín, pero con él per primer vegada la prosa toma forma d'arte ellaboráu. La rudez de los antiguos fabliaux da pasu al cuidu y el trabayu consciente d'una mente con bon sentíu de la guapura, qu'estudió a los clásicos y que s'esforcia n'asonsañalos tolo posible. Pero percima de too, nel Decamerón, Boccaccio ye un dibuxante de personaxes y un observador de pasiones y ye nesto no qu'anicia la so orixinalidá. Enforma s'escribió sobre les posibles fontes de les narraciones del Decamerón y ye probable que Boccaccio utilizara tantu fontes orales como escrites. La tradición popular debe de surtilu de los materiales de munches hestories, como por casu la de Griselda.

Al contrariu que Petrarca, persona siempres n'eternu desconsuelu, esmolecíu, cansáu de la vida. cafiante poles decepciones, Boccaccio yera un home calmu, serenu. satisfechu de sigo mesmu y de lo que lu arrodiaba. A pesar d'esta diferencies fundamentales nos sos calteres, los dos xeniales autores fueron vieyos y íntimos amigos. Sicasí, la so afección a Dante nun foi la mesma. Petrarca, quien diz velu una vegada na so niñez, nun paez que guardara una alcordanza prestosa d'él, y sería inútil negar la envidia que la so fama provocábalu. La Divina Comedia foi-y unviada por Boccaccio cuando yera yá un vieyu, en confesando que nunca la lleó. Otra manera, Boccaccio sentía por Dante daqué más qu'amor, entusiasmu. Escribió una biografía so de que la so exactitú munchos críticos dulden, y realizó llectures públiques del so poema en Santa María del Fiore, en Florencia.

Otros autores

Fazio degli Uberti y Federico Frezzi asonsañaron la Divina Comedia, pero namái na forma esterna. El primeru escribió'l Dittamondo, un poema llargu nel cual l'autor imaxina que ye lleváu pol xeógrafu Solinus a distintos partes del mundu, nes que'l guía del so Commedia nárra-y el so historia. Les lleendes sobre la fundación de les distintes ciudaes italianes tienen la so importancia histórica. Pela so parte, Frezzi, obispu de Foligno, la so ciudá natal, escribió'l Quadriregio, un poema sobre los cuatro mundos: l'Amor, Satán, los Vicios les Virtúes. Esti poema tien munchos puntos de semeyanza cola Divina Comedia, y nél Frezzi describe la condición del home que xube dende l'estáu del viciu al de la virtú, describiendo nesti camín l'infiernu, el llimbu, el purgatoriu y el cielu. Como compañía'l poeta tien a Palas.

Giovanni Fiorentino escribió, col títulu de Pecorone, una coleición de cuentos que se suponen contaos por un monxu y una monxa nel llocutoriu d'un monesteriu de Forli. Asonsaña claramente al Decamerón de Boccaccio, y básase nes cróniques de Villani pa les sos narraciones históriques.

Franco Sacchetti tamién escribió cuentos, la mayor parte basaos na historia de Florencia. Ye conocíu fundamentalmente pol so llibru Trecentonovelle, nel cual, claramente influyíu por Boccaccio, ufiértanos una viva descripción de la sociedá florentina de finales del S. XIV, unes vegaes en tonu didácticu y moralizante (como por casu na cuarta novela, na cual el xeneral Castruccio da una lleición a un fanfarrón mientres la guerra contra Florencia) y otres vegaes con clara intención festiva non exenta de carga erótica (como na novela 14, na que narra les rellaciones sexuales ente un mozu y la so madrasca y l'aurio que s'entama al enterase'l padre). Rescampla que Sachetti arrexuntó toles sos anécdotes col enfotu de llograr a partir d'elles les sos propies conclusiones y reflexones morales, que apaecen siempres a la fin de cada historia. Dende esti puntu de vista la obra de Sacchetti avérase tamién a les Moralisationes de la Edá Media. Nel so ensayu Un aspeutu na ellaboración del Quixote, Ramón Menéndez Pidal rellaciona la traza básica del famosu personaxe manchegu, esto ye, la so llocura por escesu de llectures de llibros de caballeríes y la so posterior intención d'asonsañar a los caballeros andantes na proteición de los desvalíos, con un personaxe de Franco Sacchetti, tomáu de la realidá (tal personaxe esistió realmente):

...afayo nel novelador italianu Sacchetti una figura d'esacta apariencia quijotesca,

la d'aquel Agnolo di Ser Gherardo: ye un home estravagante; aquéxa-y una monomanía caballeresca, a pesar de los sos setenta años, y, montando en caballu flacu, que paecía la fame, va dende Florencia a un pueblu vecín p'asistir a unes xustes; a la de pone-y el yelmu y da-y la llanza, unos maliciosos meten un cardu sol rabu del jamelgo, que echa a correr, con grandes botes y corcovos, ensin parar hasta Florencia; ellí, ente la risa de toos, la muyer recueye al maltratáu caballeru, cha-y na cama pa cura-y les magulladuras del yelmu y de les armes, y repriénde-y el so necia llocura caballeresca. Non yá el fundamentu risible, sinón los detalles mesmos son iguales a los del Quixote (...)
Ramón Menéndez Pidal, "Un aspeutu na ellaboración del Quixote" en De Cervantes y Lope de Vega. Coleición Austral.

Cervantes debió de conocer en versión manuscrita o oral el cuentu de Sacchetti o otru asemeyáu, anque ensin dulda conocer tarde, tan solo al escribir la segunda parte del Quixote, onde lo aprovecha.

Un tercer novelista foi Giovanni Sercambi, de Lucca, quien tres 1374 escribió un llibru n'imitación a Boccaccio, alrodiu de una xunta de persones que supuestamente fuxendo de la peste viaxen per distintes ciudaes italianes, parando equí y allá a cuntar hestories. Finalmente, pero non por ello autores menos importantes, tán Massuccio Salernitano (Tommaso Guardato), qu'escribió'l Novellino, y Antonio Cornazzano, que los sos Proverbii fueron desaxeradamente populares.

Cronistes

Yá se dixo que les cróniques d'antiguo consideraes del sieglu XIII son agora vistes como falsificaciones d'edá posterior. Escontra'l final d'esi sieglu, sicasí, atópase una crónica de Dino Compagni, que, non ensin refugar la desfavorable opinión que sobre ella sostienen especialmente dellos autores alemanes, ye con toa probabilidá auténtica. Poco se conoz de la vida de Compagni. Anque noble de nacencia, les sos idees yeren demócrates, y foi partidariu de les nueves ordenances de Giano della Bella. Como prior y gonfalonier de xusticia siempres tuvo l'interés públicu nel so corazón. Cuando Carlos de Valois, el candidatu de Bonifacio VIII, yera esperáu en Florencia, Compagni, previendo los demonios de la discordia civil, convocó n'asamblea a los ciudadanos na ilesia de San Giovanni, intentando aselar los sos espíritus escitaos. La so crónica rellata los fechos de los que tuvo conocencia personal ente 1280 y 1312, lo que reviste la so estampa d'una fuerte suxetividá. La narrativa ye constantemente personal, algamando dacuando'l meyor estilu dramáticu. Un fuerte sentimientu patrióticu y un deséu aponderáu pola derechura trescalen tol llibru. Compagni ye más un historiador qu'un cronista, pos esplora nes razones de los fechos, faciendo fondes reflexones sobre ellos. D'alcuerdu al nuesu xuiciu ye una de les más importantes autoridaes pa esi periodu de la historia florentina, a pesar de los non insignificantes errores que pueden atopase nos sos escritos.

Pela so parte, Giovanni Villani, nacíu en 1300, foi pela cueta más un cronista qu'un historiador. Rellata los fechos hasta 1347, los viaxes que fizo per Italia y Francia y la información que percanció nellos, siendo de realtar el fechu de que la so crónica, titulada por él Historie Fiorentine, entiende en realidad suceso asocedíos por toa Europa. Lo qu'estrema especialmente la obra de Villani ye que fala con largueza non yá de los acontecimientos na política y la guerra, sinón tamién de los sueldos de los funcionarios públicos, de les sumes de dineru que s'usaben pa pagar les soldaes o los festivales públicos, y d'otres munches coses que'l so conocencia ye bien pervalible. Con tal bayura d'información nun ye d'estrañar que la narrativa de Villani de cutiu enturbiar con fábules y errores, particularmente cuando fala de coses asocedíes antes de la so dómina. Mateo, hermanu de Giovanni Villani, siguió la so crónica hasta 1363, que foi de nuevu siguida por Filippo Villani.

Finalmente, Piero Capponi, autor de los Commentari deli acquisto di Pisa y de la narración del Balasma dei Ciompi, foi un escritor que vivió ente los sieglos XIV y XV.

Ascéticos

La Divina Comedia ye ascético na so concepción y en munchos aspeutos de la so execución, según les obres de Petrarca; sicasí, nin unu nin otru pueden ser catalogaos ente los autores puramente ascéticos del so tiempu. Pero otros munchos sí que pueden incluyise nesti encabezamientu. El misticismu de Catalina de Siena foi políticu. Esta estraordinaria muyer aspiraba a devolver a la Ilesia de Roma la so virtú evanxélica, y dexó una coleición de cartes de tonu eleváu y sublime dirixíes a tou tipu de xente, incluyíos los papes. Sos son les declaraciones más claramente relixoses que se dexaron escuchar nel sieglu XIV italianu. Anque les idees precises de reforma nun taben na so cabeza, el deséu d'una gran reforma moral puede sentise nel so corazón. Esta autora ocupa un llugar destacáu ente aquellos que prepararon el camín de los movimientos relixosos del sieglu XVI. Otru sienés, Giovanni Colombini, fundador de la orde de los Jesuati, predicaba la probeza por preceptu y col exemplu, proclamando una torna a les idees de Francisco de Asís. Les sos cartes tán ente les más destacaes dientro del ascetismu del sieglu XIV. Passavanti, nel so Specchio della vera Penitenza, combinó la instrucción cola narrativa. Cavalca tradució del llatín les Vides de los Santos Padres. Rivalta dexó tres de sí munchos sermones, según Franco Sacchetti, anque más famosu como novelista, munchos discursos. Polo xeneral, nun hai dulda de qu'una de les más importantes producciones de la espiritualidá italiana de sieglu XIV foi la lliteratura relixosa.

Obres de temática popular

Como antítesis de l'anterior, desenvolvióse tamién una lliteratura d'importante conteníu popular. La poesía humorística, de llargu desenvolvimientu mientres el sieglu XIII, foi cultivada nel sieglu XIV por Bindo Bonichi, Arrigo di Castruccio, Cecco Nucoli, Andrea Orgagna, Filippo de Bardi, Adriano de Rossi, Antonio Pucci y otros escritores menores. Orgagna foi especialmente risible; Bonichi tamién, pero con un propósitu moral nes sos sátires. Pucci devasó a los demás na variedá de la so producción, poniendo en tercetos la crónica de Giovanni Villani (Centiloquio), y escribiendo munchos poemes históricos llamaos Serventesi, munchos poemes risibles y non poques composiciones épicu-populares sobre diversos temes. Un pequeñu poema so en siete cantos trata sobre la guerra ente los florentinos y los pisanos ente 1362 y 1365. Otros poemes surden de fontes llexendaries y festexen la Reina d'Oriente, Apollonio de Tiru, El Bel Gherardino, etc. Estos poemes, pensaos pa ser recitaos, son el antecesores de la épica romántica que se desenvolvería nel sieglu XVI y que los sos principales representantes seríen Boiardo y Ariosto.

Obres polítiques

Munchos poetes del sieglu XIV escribieron obres polítiques. Fazio degli Uberti, autor del Dittamondo, escribió tamién un Serventese a los señores y el pueblu d'Italia, un poema a Roma, y una feroz invectiva contra Carlos IV, poles que merez ser citáu, según Francesco di Vannozzo, Frate Stoppa y Matteo Frescobaldi. Puede dicise polo xeneral que, siguiendo l'exemplu de Petrarca, munchos escritores dedicar a la poesía patriótica. D'esti periodu data tamién el fenómenu lliterariu conocíu como Petrarquismo. Los petrarquistas, o aquellos que canten al amor a la manera de Petrarca, pueden atopase yá nesti sieglu XIV. Pero otros trataron la tema con más orixinalidá, nuna manera que podríamos denominar semi-popular. Asina foi'l casu de les Ballate de Giovanni Fiorentino, o de Franco Sacchetti, o de Niccolo Soldanieri, o Guido y Bindo Donati. Les Ballate yeren poemes cantaos pa la danza, y atopamos munchos cantares na música del sieglu XIV. Yá se comentó que Antonio Pucci versificó les Cróniques de Filippo Villani. Esti casu de versificación histórica nun ye únicu, y ta evidentemente conectáu col fenómenu similar qu'asocede na lliteratura en llatín vulgar. Ye abondu con citar una crónica d'Arezzo en terza rima por Gorello de Sinigardi, y la historia, tamién en terza rima, del viaxe del papa Alejandro III a Venecia, escrita por Pier de Natali. Amás d'esto, cada tipu de tema, tanto históricu, tráxicu o agrícola, tratar en versu. Neri di Landocio escribió una vida de santa Catalina; Jacopo Gradenigo punxo los evanxelios en tercetos; Paganino Bonafede nel Ayalga de rustici dio munchos preceptos sobre agricultura, empezando esi tipu de poesía geórgica que sería totalmente desenvueltu darréu por Luigi Alamanni nes sos Coltivazione, por Girolamo Baruffaldi nel Canapaljo, por Rucellai en Les abeyes, por Bartolomeo Lorenzi nel Cultivos del monte, y por Giambattista Spolverini nel Cultivu del arroz.

Teatru

Nun puede haber una ausencia absoluta de lliteratura dramática n'italianu mientres el sieglu XIV, pero inda nun s'atoparon trazar d'ella, anque sí que s'atopen con mapa nel sieglu XV. Nesti sieglu, sicasí, podemos falar d'un drama únicu na so clase. Nos sesenta años (ente 1250 y 1310) que van dende la muerte del emperador Federico II hasta la espedición d'Enrique VII, nengún emperador entró n'Italia. Nel norte, Ezzelino da Romanu, col títulu de Vicariu Imperial, tomara posesión de la casi totalidá de la Marca de Treviso, amenaciando la Lombardía. Los papes declararon una cruzada contra él por cuenta de la cual Ezzelini cayó derrotáu. Padua pudo entós alendar tranquila, y empezó a estender el so dominiu. Vivía por aquel tiempu en Padua un home llamáu Albertino Mussato, nacíu en 1261, un añu dempués de la catástrofe de Ezzelini, polo que la so infancia trescurrió ente los sobrevivientes d'una xeneración qu'odiaba'l nome del tiranu. Dempués d'escribir en llatín la historia d'Enrique VII, dedicar a la escritura d'una obra de teatru sobre Ezzelino, que escribió tamién en llatín. El Eccerinus, obra que posiblemente nun fuera representada nunca nun escenariu, foi comparada por dellos críticos a les grandes traxedies griegues. Taría probablemente cerca de la verdá dicir que nada tien de mancomún coles obres de Tosquilo, pero verdaderamente la so fuercia dramático, la delineación de ciertes situaciones, y la forma na que se narren ciertos sucesos, ye bien orixinal. La obra de Mussato quedóse sola na historia de la lliteratura dramática italiana. Quiciabes esto nun fuera asina si haber escritu n'italianu.

L'humanismu

L'humanismu foi un fenómenu cultural de primer magnitú n'Italia y quiciabes l'aportación más importante d'Italia a la cultura europea. Trátase d'una "vuelta al mundu clásicu" penerada al traviés d'una sensibilidá y una mentalidá que yá preluden a la Modernidá. L'humanismu ye tamién el primer movimientu lliterariu y cultural de calter nacional italianu, yá que se desenvolvió a lo llargo de tola Península y alimentóse d'intercambios y conexones ente los varios centros italianos. Les sos principales figures intelectuales vienen de numberosos centros y territorios: Florencia, como Coluccio Salutati, Niccolò Niccoli, Giannozzo Manetti, Palla Strozzi, Leonardo Bruni, Poggio Bracciolini; Milán, como Pier Candido Decembrio o Francesco Filelfo; Roma, como Eneas Silvio Piccolomini o Biondo Flavio; otros son más bien intelectuales íntegramente italianos irreductibles a la dimensión ciudadana, como Lorenzo Valla y Leon Battista Alberti; na segunda metá del sieglu, destaquen autores como Marsilio Ficino, Picu della Mirandola, Agnolo Poliziano, Ermolao Barbaro, Giovanni Pontano. Giannozzo Manetti, políticu y diplomáticu d'orixe florentín, llevó a cabu importantes traducciones del griegu y l'hebréu y foi autor d'una obra fundamental de la cultura humanística italiana: el De dignitate et excellentia hominis (La dignidá y la excelencia del home), dedicáu a Alfonso d'Aragón, rei de Nápoles. Strozzi viaxó a Grecia pelos sos propios medios a la busca de llibros antiguos, y con él tráxose, ente otros testos, a Plutarco y Platón. Bracciolini foi al Conceyu de Constanza y atopó nun monesteriu discursos de Cicerón y, sobremanera, afayó'l códiz íntegru de Quintilianu, y el "De rerum natura" de Lucrecio, dambos testos escaecíos dende diba sieglos. Guarino viaxó por Oriente en busca d'antiguos códices, pero sobremanera señalóse como'l "magister Italiae", el maestru de xeneraciones d'humanistes que se formaron col so novedosu métodu pedagóxicu, qu'incluyía per vegada primera un contautu direutu colos testos orixinales de los autores clásicos. L'humanismu supón la entrada de la civilización occidental na Modernidá. Con él, nacen el métodu históricu, l'analís científicu de los testimonios de l'Antigüedá -dende la filoloxía hasta la teoría de la traducción, l'arqueoloxía o la numismática-, una nueva ética seclarizada, una nueva política basada na soberanía. Según la clásica visión de Jakob Burckhardt, l'historiador del sieglu XIX qu'espublizó'l términu "Renaissance", si l'Estáu faise "obra d'arte", el ser humanu renacentista identifícase, per vegada primera, como "individuu". De resultes, vuelve la idea de la fama y el deséu d'algamar. Fórmase una verdadera clase cultural, nel sentíu modernu de la pallabra, y apaez la idea (dafechu desconocida hasta entós) de que la valía d'una persona nun dependía n'absolutu de la so nacencia sinón de les sos cualidaes personales. Poggio, nel so diálogu De nobilitate declara que ta acordies colos sos interlocutores Niccolo Niccoli y Lorenzo de Médicis na opinión de que nun hai otra nobleza sinón la del méritu personal. La vida social crecía más refinada en tolos sos detalles; creárase al home social; faíense regles sobre comportamientos civilizaos; amontóse'l deséu polos entretenimientos suntuosos y artísticos. La idea medieval de la esistencia fuera derrocada; homes qu'hasta agora dirixieren los sos pensamientos puramente a les coses divines, y creíen puramente nel derechu divín, agora empezaben a pensar nel embellecimiento de la so esistencia terrenal, en faela feliz y prestosa, y volvíen creer nos sos derechos humanos. El conceutu de moralidá algama nel humanismu una de los sos más refinaes formulaciones: tou, nel humansimo italianu, ye moral: la política (como lo prueben los perabondosos trataos "de principe"), la filosofía -que marxina los tecnicsmos de la lóxica pa enfusase nel terrén de los comportameintos ("mores")- les rellaciones humanes, la lliteratura... La mesma relixosidá va tresformándose y faciéndose más crítica, más llaica.

En Florencia, Vespasiano da Bisticci, llibreru y amigu de munchos humanistes y homes importantes del so tiempu, escribió n'italianu les Vides d'homes pernomaos, obra pervalible pol so conteníu históricu que anda a la tema coles meyores obres del sieglu XIV pol so candor y simplicidá.

Lorenzo de Médicis.

Pero ye en Lorenzo de Médicis onde la influencia de Florencia na Renacencia apréciase particularmente. Nos salones del so palaciu florentín, nes sos villes de Careggi, Fiesole y Anibra, atópense les magnífiques arques decoraes por Dello con hestories d'Ovidio, el Hércules del Pollaiuolo, la Pallas de Botticelli, los trabayos de Filippino (pintor fíu de Fra Filippo Lippi) y el Verrocchio. Nél ye fuerte'l sentimientu pola naturaleza; unes vegaes duce y murnio y otres fondu y brengosu, como un ecu de los pensamientos, los dolores, les ambiciones d'una vida tan fondamente solmenada. Gustába-y mirar al so corazón con güeyos severos, pero coles mesmes yera capaz d'amosase en tumultuosa plenitú. Describe cola maña d'un escultor, satiriza, ri, reza, sospira, siempres elegante, siempres florentín, pero un florentín que lleó a Ovidio y Tibullus, que desea esfrutar de la vida, pero coles mesmes saborguia los refinamientos del arte.

Con tou, el mayor poeta y filólogu florentín de la segunda metá del sieglu XV ye Poliziano, quien tamién axunta lo antiguo y lo moderno, lo popular y lo clásico. Nos sos Rispetti y nos sos Balaes la frescura de la so imaginería y la plasticidad de la so forma son mundiales. El, el gran eruditu en griegu, escribió versos italianos d'esllumantes colores; la más pura elegancia de les fontes griegues invade'l so arte en toles sos formes, asina nel Orfeo como nel so Stanze per la giostra. Pero'l so llabor más importante nel planu de la historia de la cultura foi la gran enciclopedia llatina de les "Miscellaneorum Centuriae", importante analís léxicu y semánticu de la terminoloxía llatina.

Hubo nesta dómina dellos círculos lliterarios de notable importancia, impropiamente llamaos "academies". Un personaxe importante pa la introducción del platonismu n'Europa foi Jorge Gemistos, llamáu Pletón, qu'en 1439 atopar nel Conceyu ecuménicu de Florencia. Marsilio Ficino foi quien difndió la filosofía platónica xcon la so neoplatonimso.

La llamada "academia romana" foi fundada por Giulio Pomponio Leto, al envís de promover el descubrimientu ya investigación d'antiguos monumentos y llibros. Yera una especie de relixón del clasicismu, entemecida con aprendizaxe y filosofía. Platina, el conocíu autor de les vides de los cien primeros papes, perteneció a ella.

En Nápoles se instituyó una "academia" conocida como la Pontaniana. El so fundador foi Antonio Beccadelli, moteyáu El Panormita, y tres la so muerte'l so principal intelectual foi Giovanni Pontano.

Italia tuvo munchos poemes llamaos cantari porque conteníen hestories que se cantaben a la xente. El primeru n'alicar esti estilu foi Luigi Pulci, quien creció na casa de los Médicis, y qu'escribió'l Morgante a pidimientu de Lucrezia Tornabuoni, madre de Lorenzo'l Magníficu. La tema del Morgante ta casi totalmente tomáu d'un escuru poema caballerescu del sieglu XV, redescubierto por Pío Rajna. Pulci construyó una estructura propia de calter paródicu, introduciendo munches digresiones, ora caprichoses, ora científiques, ora teolóxiques. Pulci alzó la épica románica a la categoría d'obra d'arte, unificando lo serio colo risible.

Con una intención más seria, Matteo Maria Boiardo, conde de Scandiano, n'Emilia, escribió'l Orlando innamorato, nel cual paez aspirar a tomar toles lleendes carolinxes; pero nun pudo completar la so xera. Atopamos equí tamién una amplia vena humorística y burlesca. Inclusive'l poeta Ferrarese enfusar nel mundu del romance pola so simpatía escontra les maneres y sentimoentos caballerescos; esto ye, l'amor, la cortesía, el valor y l'arrogancia. Un tercer poema románticu del sieglu XV foi'l Mambriano de Francisco Bello (Cieco de Ferrara). Escribió tantu a partir del ciclu carolinxu, como de los romances de la Tabla Redonda y de l'antigüedá clásica. Foi un poeta de xeniu pocu común y de puesta imaxinación, bien influyíu pol Boiardo, especialmente na parte fantástica qu'introduz nes sos obres.

El desenvolvimientu del teatru nel sieglu XV foi bien importante. Esti tipu de lliteratura semi-popular nació en Florencia, y acomuñóse a ciertes festividaes populares de normal n'honor de Xuan el Bautista, santu patrón de la ciudá. Les Sacra Rappresentazione n'esencia nun son más que la evolución de los Misterios medievales. Anque pertenecen a la poesía popular, dalgunos de los sos autores fueron personaxes lliterarios de sonadía. Ye abondu citar a Lorenzo de Medici, qu'escribió San Giovanni y Paolo, y a Feu Belcari, autor del San Panunzio, el Abramo y Isaac y otres. A partir del sieglu XV dellos elementu risible-profanos atoparon el so sitiu nes representaciones sacres. Asina, lliberar del convencionalismu bíblico y llexendario, el Poliziano escribió'l Orfeo, que, anque na so forma esterna pertenez a les representaciones sacres, estrémase sustancialmente d'elles nel so conteníu y nos elementos artísticos qu'introduz.

A partir de Dante, y depués con Petrarca, les églogues yeren un tipu de lliteratura que prestaba enforma a los italianos. Nelles, sicasí, l'elementu pastoral ye namái aparente, pos nun hai nada realmente llabrador nelles. Asina ye la Arcadia de Jacopo Sannazaro de Nápoles, autor del trupu poema llatín De Parvu Virginis, y de delles églogues pastorales. La Arcadia ta estremada en diez églogues, nes cualos descríbense les festividaes, los xuegos, los sacrificios y les costumes d'un grupu de pastores. Tán escrites en versos elegantes, pero sería baldíu buscar nelles nin el más remota paecencia cola vida nel campu. Per otra parte, inclusive nel estilu, Lorenzo de Médicis foi cimeru. El so Nencia da Barberino, como dixo un modernu escritor, ye como si fuera una nueva y clara reproducción de los cantares populares de los ambientes florentinos, fundíos nuna maxestosa fola d'estancies n'octaves. Lorenzo somorguiar nel espíritu del desnudu realismu de la vida campestre. Hai un marcáu contraste ente'l so trabayu y la obra convencional de Sannazzaro y otros autores. Un posible rival del Medici nesti estilu, pero siempres inferior a él, foi Luigi Pulci col so Beca di Dicomaco.

La poesía amorosa d'esti sieglu nun tien gran importancia. Nel so llugar vemos apaecer un estilu dafechu nuevu, los cantares carnavalescos, que fueron un tipu de cantares corales, acompañaes de mazcaraes simbóliques, habituales nos antroxos de Florencia. Taben escritos en metros similares a los de les balaes, y na so mayor parte poner en boca de fiestes de trabayadores y comerciantes, que, con alusiones non bien castes, cantaben allabancies a los sos oficios. Estos trunfos y mazcaraes fueron dirixíos pol mesmu Lorenzo. Pela nueche, entraben na ciudá grandes compañíes a caballu, actuando y cantando estos cantares. Dalgunes yeren del mesmu Lorenzo, que devasen a les demás pola so maestría. Aquelles titulaes Baco y Ariadna son les más famoses.

Girolamo Savonarola.

Girolamo Savonarola, en llegando a Florencia en 1489, llevantar contra'l movimientu lliterario y social del Renacimientu. Hai quien quixo faer de Savonarola un apóstol de la llibertá, otros considerar un precursor de la Reforma. La verdá, sicasí, ye que nun foi nin lo uno nin lo otro. Nel so enfrentamientu con Lorenzo, él dirixó más los sos ataques contra'l promotor de los estudios clásicos, el mecenes de la lliteratura pagana, que contra'l tiranu políticu. Animáu d'un entusiasmu místicu, adoptó l'estilu d'un profeta, predicando contra la llectura d'autores voluptuosos, contra la tiranía de los Medici, y llamando a un gobiernu popular. Esto, sicasí, nun lo fixo animáu pol deséu de mayores llibertaes cíviques, sinón porque Savonarola vio en Lorenzo y la so corte la mayor torga contra la torna a la doctrina católica, que yera'l so íntimu deséu; pensaba qu'esta torna produciríase fácilmente si, tres la cayida de los Medici, la república florentina fuera controlada polos sos siguidores. Puede haber más xusticia en ver a Savonarola como'l precursor de la Reforma. Si foi asina, foi más de lo qu'él intentó. El flaire de Ferrara nunca pensó n'atacar el dogma papal, y siempres caltuvo que deseyaba permanecer dientro de la ilesia de Roma. Nun tuvo nenguna de les grandes aspiraciones de Lutero, él a cencielles repitía les quexes y exortos de Santa Catalina de Siena, deseyaba una reforma de los costumes, a cencielles de los costumes, non de la doctrina. Si preparó'l camín a los movimientos relixosos alemanes ya ingleses del sieglu XVI, foi de manera inconsciente. Na historia de la civilización italiana él representa un retrocesu, esto ye, la desapaición de los grandes fechos del Renacimientu y la vuelta a les idees medievales. El so intentu d'oponese al so tiempu, de detener el cursu de los fechos, de devolver a la xente a la fe del pasáu, la creencia de que tolos males sociales proveníen de los Medici y los Borgia, la so ceguera ante la realidá histórica, y la so aspiración de fundar una república con Xesucristu como rei, amuesen a Savonarola más como un fanáticu que como un pensador. Nun tuvo tampoco gran méritu como escritor. Escribió sermones n'italianu, himnos (laudi), trataos d'ascética y política, pero toos ellos groseramente escritos, y centren la so importancia n'apurrir lluz a la historia de les sos idees. Los poemes relixosos de Girolamo Benivieni son meyores que los suyos, tando escritos a partir de la mesma inspiración. Nestos versos, dacuando duces, siempres cálidamente relixosos, Benivieni y con él Belcari devuélvennos a la lliteratura del sieglu XIV.

Amás d'un importante humanista autor de trataos en llatín y en vulgar, Leon Battista foi arquiteutu y tratadista artísticu (de pintura, d'estatua...). Xunto con Leonardo, ye'l representante y casi un compendiu en sí mesmu de too la puxanza del Renacimientu.

El desenvolvimientu del Renacimientu

La carauterística fundamental del periodu lliterariu que siguió al Renacimientu ye que se perfeccionaron tolos tipos d'artesobremanera unificando'l calter esencialmente italianu del so llinguaxe col clasicismu nel estilu. Esti periodu asitiar ente 1494 y 1560, siendo 1494 l'añu nel que Carlos VIII de Francia entró n'Italia, marcando l'empiezu de la decadencia política d'Italia y de la dominación estranxera.

Los homes más famosos de la primer metá del sieglu XVI fueron educaos nel sieglu precedente. Pietro Pomponazzi nació en 1462, Marcello Adriani Virgilio en 1464, Baltaser de Castiglione en 1468, Maquiavelo en 1469, Pietro Bembo en 1470, Michelangelo y Ludovico Ariosto en 1474, Jacopo Nardi en 1476, Trissino en 1478 y Francesco Guicciardini en 1482. L'actividá lliteraria que se produz dende'l final del sieglu XV hasta la metá del siguiente foi'l productu de les condiciones sociales y polítiques de la edá anterior.

Maquiavelo y Francesco Guicciardini fueron el creadores iniciales de la ciencia histórica. Les principales obres de Maquiavelo son la Historia florentina, el Discursu sobre la primer década de Titu Liviu, el Arte de la guerra y El príncipe. El so méritu consiste en ser el creador de la ciencia esperimental en política, al reparar los fechos, estudiáu la historia y llográu consecuencies a partir d'ello. La so historia ye dacuando inexacta nos fechos, siendo una obra más política qu'histórica. La peculiaridá del xeniu de Maquiavelo fuelga, como ye sabíu, nel so sentíu artísticu pal tratamientu y el discutiniu de la política en y por sigo mesma, ensin mirar a un fin inmediatu na so capacidá d'astraición dende les apariencies parciales del transitoriu presente, cola intención más d'imbuyise del reinu eternu ya innatu, y faelo suxetu en sí mesmu.

Cercanu a Maquiavelo tanto como historiador que como home d'estáu asítiase Guicciardini, persona bien observadora, y empeñada n'amenorgar les sos observaciones a una ciencia. El so Historia d'Italia, que va dende la muerte de Lorenzo de Médicis hasta 1534, ta llena de sabiduría política, tien partes diestramente distribuyíes, da una vívida imaxe del calter de los personaxes que trata y ta escrita con gran estilu. Amuesa una fonda conocencia del corazón humanu, y describe con realismu los temperamentos, les capacidaes y los vezos de les distintes naciones europees. Reculando escontra les causes de los sucesos, busca la esplicación de los diverxentes intereses de los príncipes y de los sos recíprocos celos. El fechu de ser testigu de munchos de los fechos que rellata, y haber tomáu parte nellos, añade autoridá al so trabayu. Les reflexones polítiques son siempres fondes; nel Pensieri, como diz Gino Capponi, paez intentar estrayer al traviés d'un autu-exame una quintaesencia, como si dixéramos, de les coses reparar y fechu por él, empeñáu asina en formar una doctrina política tou lo afecha posible en tolos sos partes. Maquiavelo y Guicciardini pueden ser consideraos como distinguíos historiadores según el creadores de la ciencia histórica basada na observación.

Inferiores a ellos, pero aun así dignos de mención, tán Jacopo Nardi (historiador xustu y fiable, home virtuosu que defendió los derechos de Florencia contra los Médicis antes de Carlos V), Benedetto Varchi, Giambattista Adriani, Bernardo Segni, y yá fora de la Toscana, Camillo Porzio (que rellató la Conxura de los Barones y la historia d'Italia dende 1547 a 1552), Angelo di Costanza, Pietro Bembo, Paolo Paruta y otros.

El Orlando Furiosu de Ariosto foi una continuación del Orlando Namoráu del Boiardo. El so principal carauterística ye qu'asimiló'l romance caballerescu al estilu y los modelos del clasicismu. Ariosto foi yá un artista namái pol amor al so trabayu, pola so épica. La so única intención foi faer un romance que prestara tanto a él como a la so xeneración. El so Orlando nun tien un propósitu grave o seriu, al contrariu, crea un mundu fantásticu nel que'l poeta parola, indulxente col so caprichu, y dacuando sonriéndose pol so propiu trabayu. El so gran deséu ye describilo tou cola mayor perfeición posible; el cultivu del estilu ye lo que lu ocupa más. Nes sos manes l'estilu faise maraviosamente plásticu con tolos conceutos, tantu los elevaos como los baxos, los serios o los risonderos. La estancia n'octosílabos algama nél la más alta perfeición en gracia, variedá y harmonía.

Mentanto, mano a mano col romance, hubo intentos pa una épica histórica. Gian Giorgio Trissino de Vicenza compunxo un poema tituláu Italia lliberada de los Godos. Bien tratáu nes formes antigües, formar néstes, en visu a cantar les campañes de Belisario; dicía que se forzara a reparar les regles d'Aristóteles, y qu'asonsañara a Homero. Vemos nél, de nuevu, unu de los productos del Renacimientu, y anque la obra de Trissino ye de probe maxín y nun tien nengún color poéticu orixinal, déxanos entender meyor cuálos yeren los esquemes de pensamientu del sieglu XVI.

La poesía llírica nun ye verdaderamente una de les coses que s'alza a gran altor nel sieglu XVI. Con una falta absoluta d'orixinalidá, paeciera que nesti sieglu nun hubo nada meyor que faer que copiar a Petrarca. Sicasí, inclusive nesta probe empresa hubo poetes brengosos. Monsignore Giovanni Guidiccioni de Lucca (1500 – 1541) demostró un arrogante corazón. N'elegantes sonetos dio espresión a la so pena pol deplorable tao al que s'amenorgara al so país. Francesco Molza de Módena (1489 – 1544), estudiosu del griegu, llatín y hebréu, escribió con prestosu estilu y con emoción. Giovanni della Casa (1503 – 1556) y Pietro Bembo (1470 – 1547), anque pretrarquista, fueron elegantes. Inclusive Michelangelo fíxose petrarquista n'ocasiones, y nos sos poemes dexó la marca del so estraordinariu y orixinal xeniu. Ya inclusive atopamos un bon númberu de dames xunto a estos poetes, como Vittoria Colonna (amada por Miguel Ángel), Veronica Gambara, Tullia d'Aragona y Giulia Gonzaga, poetes de gran delicadeza y superiores en xeniu a munchos de los lliteratos del so tiempu. Isabella di Morra ye un exemplu singular de la poesía femenina de la dómina, que la so murnia vida foi una de les hestories más conmovedores y tráxiques de la Renacencia italiana.

Munches traxedies escribir nel sieglu XVI, pero toos fueron bastante fluexes. La causa foi la indiferencia moral y relixosa de los italianos, la falta de fuertes pasiones y calteres brengosos. El primeru n'ocupar l'escenariu tráxicu foi Trissino col so Sofonisba, siguiendo escrupulosamente les regles téuniques del arte, pero escrita en versos pesaos, ensin el calor del sentimientu. El Oreste y el Rosmunda de Giovanni Rucellai nun fueron enforma meyores, nin la Antigona de Luigi Alamanni. Sperone Speroni nel so Canace y Giraldi Cintio nel so Orbecche intentaron convertise nos innovadores de la lliteratura tráxica, pero namái consiguieron faela grotesca. Decididamente cimeru a toes elles foi'l Torrismondo de Torcuato Tasso, especialmente polos coros, que dacuando recuerden los coros de les traxedies griegues.

La comedia italiana del sieglu XVI foi práuticamente una copia de la comedia llatina. Casi siempres teníen la mesma trama, los mesmos personaxes vieyos, el sirvientes, la solterona, y l'argumentu yera de cutiu el mesmu. Asina, el Lucidi d'Agnolo Firenzuola, y el Vecchio Amoroso de Donato Giannotti fueron copies de comedies de Plauto, lo mesmo que'l Sporta de Giambattista Gelli, el Marito de Lodovico Dolce y otros. Paez que solamente tres escritor pueden estremase ente los munchos qu'escribieron comedies: Maquiavelo, Ariosto y Giovan Maria Cecchi. Nel so Mandragora Maquiavelo, al contrariu que los otros, compunxo una comedia con calter, creando personaxes que se caltienen vivos inclusive agora, porque fueron copiaos de la realidá gracies a una fina y observadora mirada. Ariosto, pela so parte, estremóse más pola descripción de los vezos del so tiempu, cuantimás les de los nobles de Ferrara, que pola descripción oxetiva de los sos personaxes. Finalmente, Cecchi dexó nes sos comedies una ayalga de llinguaxe faláu, que na actualidá déxanos de forma magnífica tener conocencia d'aquella dómina. El notable Pietro Aretino pue ser tamién incluyíu na llista de los meyores escritores de comedies.

Nel sieglu XV hubo una floreciente poesía amorosa. Antonio Cammelli, moteyáu'l Pistoian, merez especial mención, por cuenta de los sos acres bonhomie, como Saint-Beuve llamar. Pero foi Franceso Berni quien llevó esti tipu de lliteratura a la so perfeición nel sieglu XVI. A partir d'él a esi estilu denominar tamién poesía bernesca. Nos berneschi escontramos casi'l mesmu fenómenu del que yá tuviéramos noticia en rellación col Orlano furiosu. Yera l'arte pol arte mesmu lo qu'inspiró ya impulsó a Berni a escribir, según a Anton Francesco Grazzini, llamáu Il Lasca, y a otros escritores menores. Puede dicise que nun hai nada na so poesía, y ye ciertu que tienen especial predilección n'allabar les coses baxes y ruines y en moflase de lo que ye noble y seriu. La poesía bernesca ye'l más claru reflexu del escepticismu moral y relixosu que foi una de les carauterístiques de la vida social italiana del sieglu XVI, y que s'atopa más o menos en toles obres d'esi periodu, esi escepticismu que paró la Reforma relixosa n'Italia, y que pela so parte foi consecuencia de les condiciones históriques. Los berneschi, y n'especial Berni mesmu, dacuando adopten un tonu satíricu, pero lo suyo nun puede llamase sátira con propiedá. Quien sí cultivaron la sátira pura fueron, per otra parte, Antonio Vincinguerra, venecianu, Ludovico Alamanni y Ariosto, esti postreru cimeru a toos ellos pola ática elegancia del so estilu, y por una cierta franqueza con enclín a la malicia, que ye particularmente interesante cuando'l poeta fala de sigo mesmu.

Nel sieglu XVI hubo non poques obres didáctiques. Nel so poema Api, Giovanni Rucellai averar a la perfeición de Virgilio. El so estilu ye claru y lluminosu, y añaden interés al so llibru les frecuentes alusiones a los sucesos del so tiempu. Pero la obra didáctica que devasa a les demás n'importancia ye El Cortesanu de Baltasar Castiglione, na cual imaxina un discutiniu nel palaciu de los duques de Urbino ente caballeros y dames sobre cualos son les cualidaes que se riquir pa ser un perfectu cortesanu. Esti llibru ye una pervalible ilustración de la situación moral ya intelectual de l'alta sociedá italiana na primer metá del sieglu XVI.

De los novelistes del sieglu XVI, los dos más importantes fueron Grazzini y Matteo Bandello; el primeru tan juguetón y estrafalariu como grave y solemne el segundu. Bandello foi flaire dominicu y obispu, sicasí lo cual les sos noveles son de tema relaxada, y nelles de cutiu ponse en ridículu a los eclesiásticos del so tiempu.

Nun tiempu como'l sieglu XVI nel que yeren tan fuertes l'almiración poles cualidaes del estilu y el deséu d'una clásica elegancia, ye natural que se punxera gran atención na traducción d'autores griegos y llatinos. Ente les munches traducciones de la dómina son entá famoses les de la Eneida y de les Pastorales de Longus el Sofista realizaes por Annibale Caro, según les traducciones de les Metamorfosis d'Ovidio por Giovanni Andrea dell'Angillare, la de La ponte d'oru d'Apuleyo fecha por Firenzuola, y les de les Vides y la Moralia de Plutarcu por Marcello Adriani.

Torquato Tasso.

Los historiadores de la lliteratura italiana dulden en si Torquato Tasso tendría de ser asitiáu nel periodu de más altu desenvolvimientu del Renacimientu, o si tendría de formar un periodu él solo, entemediu ente'l citáu y el posterior a él. Verdaderamente foi una persona en clara disarmonía cola dómina na que vivió. La so fe relixosa, la seriedá del so calter, la fonda murria qu'habitaba'l so corazón, la so continua aspiración a la perfeición ideal, tou asítia-y fora del periodu lliterariu representáu por Maquiavelo, Ariosto y Berni. Como diz bien Carducci, Tasso ye'l llexítimu herederu de Dante: él cree, y xustifica la so fe cola filosofía; él ama, y escribe del so amor con cultu estilu; él ye un artista, y escribe diálogos d'especulación escolástica que podríen considerase platónicos. Namái tenía dieciocho años cuando, en 1562, atrever cola poesía épica y escribió'l Rinaldo, nel cual díxose qu'intentara reconciliar el esquematismo aristotélicu cola variedá de Ariosto, De siguío escribió'l Aminta, un drama pastoral d'esquisita gracia. Pero'l trabayu al que se dedicó por más tiempu foi un poema heroicu, que absorbiólu por completu. Él mesmu esplica la so intención nos trés Discursos escritos mientres componía'l so Xerusalén: escoyería una tema grande y atrayente, non tan antiguu como p'haber perdíu tol so interés, nin tan recién que-y torgara inventar se situaciones; tratar rigorosamente d'alcuerdu a les regles de la unidá d'aición reparaes polos poemes griegos y llatinos, pero con muncha mayor variedá y rellumanza d'episodios, de manera que nesti puntu nun s'alloñar enforma del romance; y finalmente escribir con altisonante y recargáu estilu. Y esto ye lo que fizo Tasso nel so Xerusalén lliberada, la tema de la cual ye la lliberación del sepulcru de Cristu nel sieglu XI por Godofredo de Bouillón. El poeta nun sigue fielmente los fechos históricos, pero asítianos ante los sos principales motivaciones, incluyendo nelles l'actuación sobrenatural de Dios y Satán. La Xerusalén ye'l meyor poema heroicu qu'Italia dio. Averar a la perfeición clásica. Los sos episodios son sobremanera formosos. Ta escritu con fondu sentimientu, y tou nél reflexa l'alma murnia del poeta. Respectu al estilu, sicasí, anque Tasso empeñóse aplicadamente en cinxise a los modelos clásicos, nun puede dexar de notase que fai escesivu usu de metáfores, d'antítesis, de conceutos rebuscaos; y ye xustu dende esti puntu de vista que dellos historiadores asitiaron a Tasso nel periodu lliterariu conocíu genéricamente col nome de Secentismo, anque otros, más moderaos na so crítica, afirmen qu'él namái preparó'l camín.

La Commedia dell'Arte

Artículu principal: Comedia del arte

La Comedia del arte (Commedia dell'Arte) o comedia del arte italiano foi un tipu de teatru popular ambulante nacíu a mediaos del sieglu XVI y calteníu hasta empiezos del sieglu XIX. Como xéneru, entemez elementos del teatru lliterariu del Renacimientu italianu con tradiciones carnavalescas (mázcares y vestuariu), recursos mímicos y pequeñes habilidaes acrobátiques. La so apaición ye contemporánea de la profesionalización de los actores y la creación de compañíes estables. Los argumentos, bien elementales, narren les aventures y desventures d'una pareya de namoraos (por casu, Florindo y Isabella) ante la oposición familiar o de la redolada social (los personaxes del poder, como Pantaleón, Il Dottore o El Capitán, siempres burllaos), nuna trama que les sos intrigues, mimos y acrobacies cuerren al cargu de los «zanni» (criaos), qu'encarnen arquetipu]]s como Arlequín y la so novia Colombina, l'astutu Brighella, el cabileñu Polichinela o'l rústicu Truffaldino.

Commedia del arte, ilustración del sieglu XIX.

Munches de les claves de la "comedia del arte" fueron usaes por maestros clásicos como Shakespeare, Lope de Vega o Molière. Tres la so desapaición nel sieglu XIX, tuvo continuidá en xéneros como la pantomima, el melodrama d'estereotipos y l'aguada teatral de los payasos. A finales del sieglu XX reconocer en claves esenciales del teatru independiente, el cine burlesco y, como modelu didácticu, na ideoloxía d'un teatru completu (basáu nel actor y el coleutivu), recuperador del poder del xestu y la improvisación, como se percibe na obra de Meyerhold, Jacques Copeau, Jean-Louis Barrault y, cuantimás, de Dario Fo.

Decadencia de la lliteratura italiana sol dominiu español

Dende aproximao 1559 empieza un periodu de decadencia na lliteratura italiana. So la dominación española, los escritores vieron llindaes les sos actividaes. Tommaso Campanella foi torturáu pola Inquisición y Giordano Bruno foi quemáu na foguera. Cesara Balbo dixo que si la felicidá de les mases consiste na paz ensin esfuerciu, si la nobleza consiste en tener el títulu ensin el poder, si los príncipes tán satisfechos na aquiescencia de la so llei ensin verdadera independencia, ensin soberanía, si literato y artistes contentar con escribir, pintar y construyir col aplausu de los sos contemporáneos, pero ensin l'aprobación de la posteridá, si una nación entera ye feliz nel bienestar ensin dignidá y col sele ascensu de la corrupción, entós nun hubo periodu más feliz pa Italia que los 140 años que van dende'l Tratáu de Cateau-Cambresis hasta la Guerra de Socesión española. Esti periodu ye conocíu na historia de la lliteratura italiana como'l Secentismo. Los sos escritores recurrieron a la desaxeración, intentando producir l'efeutu de lo que n'arte se conoz como manierismu o barroquismu, andando a la tema unos con otros nel usu de metáfores, afectaciones, hipérboles y otres rareces, esaniciando toa sustancia del pensamientu.

A la cabeza de la escuela secentista taba Giambattista Marín, de Nápoles, nacíu en 1569, conocíu principalmente pol so llargu poema Adone. Utilizaba les más estravagantes metáfores, les más forzaes antítesis y los conceutos más rebuscaos. Encadenaba antítesis xuntes una tres otra, rellenando estancies ensin posa. Alessandro Achillini, de Bolonia, siguió los pasos de Marini, pero de manera inclusive más estravagante. Casi tolos poetes del sieglu XVII tuvieron más o menos afeutaos pol “marinismo”. Alessandro Guidi, anque ensin llegar a les desaxeraciones del so maestru, ye rimbombante y pesáu, ente que Fulvio Testi ye artificial y afeutáu. Tanto Guidi como Testi sintieron la influencia d'otru poeta, Gabriello Chiabera, nacíu en Savona en 1552. Namoráu de los griegos, escurrió nuevos metros, especialmente n'imitación de Píndaro, tratando nellos de relixón, moral, historia y temes amoroses. Chiabera, anque elegante nes formes, intenta azorronar la falta de sustancia con ornamientos poéticos de too tipu. A pesar d'ello, la escuela de Chiabera representa una meyora, amosando n'ocasiones aptitúes llíriques desperdiciadas pola so redolada lliterariu.

Vincenzo da Filicaja, florentín, amosó talentu llírico, particularmente nos sos cantares a la Viena asediada polos turcos, que-y alzaron sobre los vicios del so tiempu; pero inclusive nél apréciase claramente l'artificiu retóricu y el conceutu vacíu. Polo xeneral, tola poesía del sieglu XVII presenta los mesmu defectos pero en diversos graos, pudiendo éstos resumise n'ausencia de sentimientu y desaxeración de les formes.

Surdió entós la creencia en que sería necesariu camudar la forma pa recuperar la lliteratura, instituyéndose en 1690 la Academia de la Arcadia. Los sos fundadores fueron Giovanni Maria Crescimbeni y Gian Vincenzo Gravina. La Arcadia denominóse asina la so principal intención foi asonsañar la simplicidá de los antiguos pastores que se supónía vivieren na Arcadia na dómina dorada. Como los secentistas erraron nel so escomanáu deséu de novedá, asina los arcadianos propunxeron la torna a los campos de la verdá, cantando siempres temátiques de pastoril simplicidá. Esto nun traxo sinón la mera sustitución d'un vieyu artificiu por otru nuevu, cayendo dende lo rimbombante a lo amuyerao, de lo hiperbólico a lo mezquino, de la pesadez al escesivu refinamientu.

Portada de la primer edición de la Secchia Rapita del Tassoni, impresa en Ronciglione en 1624.

La Arcadia foi una reaición al secentismo, pero una reaición que namái tuvo ésitu n'emprobecer y amostalgar entá más la lliteratura italiana. Los poemes de la Arcadia enllenen dellos volúmenes, y tán fechos en sonetos, madrigales, canzonette y versos blancos. El más distinguíu ente los que cultivaben el sonetu foi Felipe Zappi, ente los autores de cantares el más pernomáu foi Paolo Rolli, ente que Innocenzo Frugoni foi'l más famosu de toos, home d'imaxinación granible pero d'escasu intelectu.

Ente que les condiciones políticu y social na Italia del sieglu XVII paecíen evidenciar que tou rellumu d'intelixencia sumiera, dellos pensadores fuertes ya independientes, como Bernardino Telesio, Lucilio Vanini, Bruno y Campanella llevaron el pensamientu filosóficu por carreros orixinales, preparando'l camín a les conquistes de Galileo Galilei, el gran contemporaneu de René Descartes en Francia y de Francis Bacon n'Inglaterra. Galileo nun foi namái un gran home de ciencia, sinón que tamién ocupó un conspicuo llugar na historia de les lletres. Devotu estudiante de Ludovico Ariosto, paez incorporar a la so prosa les cualidaes del gran poeta: una llibertá espresiva, clara y franca, precisa y fácil, pero coles mesmes elegante. La prosa de Galileo ye la perfecta antítesis de la poesía del so tiempu y ye considerada por munchos como la meyor prosa qu'enxamás tuvo Italia.

Otru síntoma de reactivación, un signu de rebelión contra la vileza de la vida social italiana, ufiértasenos na sátira, particularmente la de Salvator Rosa y Alessandro Tassoni. El primeru, nacíu en 1615 cerca de Nápoles, foi pintor, músicu y poeta. Como poeta doler de la llaina condición del so país, y dio rienda suelta a los sos sentimientos no qu'otru escritor satíricu, Giuseppe Giusti, llamó generosi rabbuffi. Foi un precursor de la lliteratura patriótica, qu'inaugura la revitalización del sieglu XVIII. Pela so parte, Tassoni, un home verdaderamente escepcional nel so tiempu, foi cimeru a Rosa. Metanes la neblina servil de la dómina amosó'l so xuiciu independiente, y el so Secchia Rapita probáronlu como escritor eminente. Ésti ye un poema heroicu y cómicu, que ye coles mesmes épica y sátira personal. Foi lo suficientemente coraxosu p'atacar a los españoles nos sos Filípiques, nes cualos apuraba al duque Carlo Emanuele de Savoya a persistir na guerra contra ellos.

El renacer de la lliteratura n'italianu nel sieglu XVIII

Una vegada que s'hubo lliberar de la dominación española nel sieglu XVIII, la nueva situación política italiana empezó a ameyorar baxu José II, Emperador del Sacru Imperiu Romanu, y los sos socesores. Estos príncipes tuvieron bien influyíos polos filósofos, que de la mesma taben so la influencia del ampliu movimientu ideolóxicu que s'espandía por Europa y yera conocíu como la Ilustración.

Gianbattista Vico representa l'espertar de la conciencia histórica n'Italia. Nel so Ciencia Nueva, investigó les lleis que gobiernen el progresu de la raza humana, conforme a les cualos desenvolveríense los fechos históricos. A partir del estudiu psicolóxicu del home intentó inferir la naturaleza común a toles naciones, esto ye, les lleis universales de la Historia, poles cualos les civilizaciones surden, florien y cayen. A partir del mesmu espíritu qu'inspiró a Vico surdió un tipu d'investigación distinta, la de les fontes de la historia civil y lliterario d'Italia.

Ludovico Antonio Muratori, en recoyendo nel so Rerum Italicarum Scriptores les cróniques, biografíes, cartes y diarios sobre historia italiana ente 500 y 1500, y una vegada aldericaes les más escures cuestiones históriques nel Antiquitates Italicae medii aevi, escribió los Añales d'Italia, minuciosa narración de fechos a partir de les fontes orixinales. Socios de Muratori na so investigación histórica fueron Scipione Maffei de Verona y Apostolo Zeno de Venecia. Nel so Verona ilustrada, Maffei dexónos non solo una xoya pa la llectura sinón tamién una escelente monografía histórica. Zeno añadió erudición a la historia de la lliteratura, tantu nos sos Dissertazioni Vossiane como nes sos notes a la Biblioteca de la Elocuencia Italiana de Monseñor Giusto Fontanini. Girolamo Tiraboschi y el conde Giovanni Maria Mazzuchelli de Brescia dedicáronse coles mesmes a la historia de la lliteratura.

Coles mesmes que'l nuevu espíritu de los tiempos llevaba a la investigación de les fontes históriques, impulsábase la investigación de los mecanismos que rexíen les lleis económicu y social. Francesco Galiani escribió sobre la moneda; Gaetano Filangieri escribió la Ciencia de la llexislación; Cesara Beccaria, nel so Tratáu de los delitos y les penes, contribuyó descomanadamente a la reforma del sistema penal, promoviendo l'abolición de la tortura.

Giuseppe Parini

La figura más importante del renacer lliterariu del sieglu XVIII foi Giuseppe Parini. Nació nun pueblu de la Lombardía en 1729, educar en Milán, y de moza foi conocíu ente los poetes de la Arcadia pol nome de Darisbo Elidonio. Inclusive como poeta de la Arcadia, Parini foi bien orixinal. Nuna coleición de poemes que publicó a los 23 años sol seudónimu de Ripano Eupilino, demostró la so capacidá pa captar escenes de la vida real, ente que nes sos pieces satíriques exhibió la so franca oposición al espíritu del so tiempu. Estos poemes, anque poco orixinales, indiquen una resuelta determinación de combatir los convencionalismos lliterarios. Superando los sos poemes de mocedá, presentóse como un innovador de la llírica, refugando tanto'l petrarquismo como'l secentismo y la Arcadia, los trés enfermedaes que'l pensaba debilitaren l'arte italiano los sieglos precedentes. Nos sos Odes escúchase inda'l so tonu satíricu, pero surde entá más fuerte nel so El día, nel cual imaxínase a sigo mesmu como preceptor qu'enseña a un mozu patriciu milanés les maneres y maneres de la vida galantiadora, afayando toles sos risibles frivolidaes y esmazcarando con delicada ironía la futilidad de los vezos aristocráticos. Estremando'l día en cuatro partes: La Mañana, El Mediudía, La Tarde y La Nueche, describe les llories de les que tán compuestes, asumiendo asina'l llibru un valor históricu y sociolóxico mayor. Como artista, volviendo a les formes clásiques, aspirando a la imitación de Virgilio y Dante, abrió'l camín a la escuela de Vittorio Alfieri, Ugo Foscolo y Vincenzo Monti. Como obra d'arte, La Mañana ye estraordinaria pola so delicada ironía. El versu tien harmoníes nueves, dacuando un pocu dures y rotes, como una protesta contra la monotonía de la Arcadia.

La sátira de Gasparo Gozzi ye menos elevada, pero tien la mesma finalidá que la de Parini. Nel so Observatoriu, similar al Espectador de Joseph Addison, nel so Gazeta Veneciana y nel so Mundu Moral, per mediu d'alegoríes y orixinalidaes, ataca los vicios con delicáu toque, presentando una práutica moral. La sátira de Gozzi tien una cierta paecencia col estilu de Luciano. La prosa de Gozzi ye grácil y viva, a pesar d'asonsañar a los escritores del sieglu XIV. Otru escritor satíricu de la primer metá del sieglu XVIII foi Giuseppe Baretti de Turín. Nun periódicu llamáu La Fusta Lliteraria critica ensin compasión les obres que se publicar nesi momentu n'Italia. Los sos viaxes enseñáronlu enforma; la so llarga estancia en Gran Bretaña contribuyó al calter independiente del so pensamientu. La Fusta foi'l primer llibru de crítica independiente dirixíu contra la Arcadia y los cascantes.

Esti movimientu de reforma buscaba l'abandonu de lo convencional y artificioso, volviendo a la veracidá. Apostolo Zeno y Metastasio (el nome arcadiano de Pietro Trapassi, nacíu en Roma) tuvieron como empeño'l faer compatibles el melodrama y la razón. Metastasio amosó frescura na espresión de los ciños, un desenvolvimientu natural de los diálogos y daqué d'interés na trama; si nun cayera nel refinamientu artificial y dulzayu, según en frecuentes anacronismos, taría consideráu'l principal reformador del teatru del sieglu XVIII. Carlo Goldoni, venecianu, superó les vieyes formes populares de la comedia, colos sos personaxes de pantalone, el doctor, arlequín, Brighella, etc. retomando la Commedia dell'Arte según l'exemplu de Molière. Los personaxes de Goldoni son de cutiu superficiales, pero los diálogos son bien vivos. Escribió cerca de 150 comedies, ensin tiempu p'apolazales y perfeccionales, siguiendo asina la comedia de personaxes qu'empecipió Maquiavelo col so Mandrágora. L'aptitú dramática de Goldoni reflexar nel fechu de que tomó casi tolos sos personaxes de la sociedá veneciana, consiguiendo dota-yos d'una inacabable variedá. Munches de les sos comedies escribir en dialeutu venecianu.

Mientres les últimes décades del Setecientos garrar al afitamientu de la tradición hispanu-italiana, debíu sobremanera a la presencia, dende 1768, en suelu italianu de los xesuites españoles expulsos, ente los cualos destacaron por méritos tanto lliterarios como científicos Juan Andrés, ideador de la primer Historia de la Lliteratura Universal, Lorenzo Hervás, creador de la Llingüística universal y comparao moderna, y el musicólogu Antonio Eximeno. Esti autores escribieron les sos obres orixinalmente n'italianu; éstes son, respeutivamente: Dell'Anicie, progressi y stato attuale d'ogni letteratura (Parma, Stamperia Reale, 1782-1799, 7 vols. +1 de Addenda), La idea dell'Universu (el tomu XVII ye'l famosu Catalogo delle lingue) y Dell'anicie y delle regole della musica colla storia del suo progresso, decadenza, y rinnovazione (1774). Esti grupu d'intelectuales animó la sociedá humanística de la dómina al traviés de discutinios y alderiques con dellos homes de cultura italianos, asina Saverio Bettinelli o Girolamo Tiraboschi (n'especial aquella conocida como “polémica hispanu-italiana” sobre la responsabilidá de la cultura española na decadencia del gustu mientres el sieglu XVII: participaron nella Juan Andrés, Tiraboschi, Arteaga, Rubbi, Carlo Denina…). En virtú de los sos intereses eminentemente ilustraos y universalistes, carauterizaos por una sólida metodoloxía específicamente comparatista, esti grupu de exiliaos españoles, xunto a otres personalidaes bien destacaes como Celestino Mutis, Antonio José Cavanilles o Juan Bautista Muñoz y otros, forma la denomada Escuela Universalista Española..

Les idees qu'impulsaron la Revolución francesa de 1789 dieron un sentíu especial a la lliteratura italiana na segunda metá del sieglu XVIII. L'amor a la llibertá y el deséu d'igualdá crearon una lliteratura con propósitu nacional, que buscaba ameyorar la situación del país lliberar del doble xugu del despotismu políticu y del relixosu. Los italianos qu'aspiraben a una redención política consideraben ésta indixebrable d'una recuperación intelectual, que coles mesmes creíen namái podía llevase a efeutu volviendo al antiguu clasicismu. Esti fenómenu foi una repetición de lo que yá asocediera na primer metá del S. XV.

Patriotismu y clasicismu, poro, fueron los dos principios qu'inspiraron la lliteratura qu'empieza con Vittorio Alfieri. Esti autor adoraba les idea griega y romana de la llibertá del pueblu n'armes contra la tiranía. Tomó les temes de les sos traxedies de la historia de diches naciones y fixo falar a los antiguos personaxes como si fueren revolucionarios del so tiempu. La escuela de la Arcadia, cola so verborrea y trivialidad, foi refugada. La so intención foi ser curtiu, concisu, fuerte y amargosu, aspirando a lo sublime como oposición a lo baxo o pastoral. Salvó la lliteratura de la vacuidad arcadiana, emponer escontra una motivación nacional, armada solamente col patriotismu y el clasicismu.

Ugo Foscolo.

Ugo Foscolo foi de la mesma un patriota entusiasta, inspiráu tamién nos modelos clásicos. Les Cartes de Jacopo Ortis, inspiraes nel Werther de Goethe, son una historia d'amor entemecida con patriotismu; contienen una violenta protesta contra'l Tratáu de Campo Formio, xunto a una llocada sentimental del propiu Foscolo fundáu nos sos propios problemes amorosos. Les sos pasiones fueron repentines y violentes, y a una d'elles ye a la que debe'l Ortis el so orixe, siendo quiciabes ésta la meyor y más sincera de toles sos obres. Nella ye dacuando pomposu y retóricu, pero muncho menos que, por casu, nes sos lleiciones Del orixe y del oficiu de la lliteratura. Polo xeneral, la prosa de Foscolo ye ampulosa y afeutada, reflexando'l calter d'un home que siempres gustó de posar n'actitú dramática. Este foi, n'efeutu, el principal defectu de la dómina napoleónica, na que causaba repulsión tou lo común, lo simple o lo natural; tou tenía d'asumir siempres un aspeutu heroicu. En Foscolo esti enclín foi escesiva. Los Sepulcros, que ye'l so meyor poema, ta marcáu polos elevaos sentimientos y la maraviyosa maestría na versificación. Hai pasaxes oscurísimos nél, hasta'l puntu de paecer como si inclusive l'autor mesmu nun se formara una clara idea d'ellos. Dexó incompletos trés Himnos a les Gracies, nos cualos cantó a la guapura como fonte y orixe de la cortesía, de toles cualidaes elevaes y de la felicidá. Ente les sos obres en prosa ocupa un llugar relevante la so traducción del Viaxe Sentimental de Laurence Sterne, escritor del cual Foscolo tuvo fondamente influyíu. Tres exiliase n'Inglaterra, morrió ellí, pero con tiempu d'escribir pal públicu inglés dellos ensayos sobre Petrarca, testos del Decamerón y Dante, que son notables pola dómina na que tán escritos, y que bien pue dicise qu'empecipien un nuevu tipu de crítica lliteraria n'Italia. Foscolo ye inda bien almiráu, y non ensin razón. Aquellos que fixeron la revolución de 1848 crecieron coles sos obres.

Vincenzo Monti tamién foi un patriota, pero a la so manera. Nun tuvo un sentimientu fondu que lu empunxera, o más bien, la volubilidad de los sos sentimientos foi'l so principal carauterística, pero toos ellos fueron formes distintes de patriotismu que tomaben el llugar del anterior. Vio un peligru pal so país na Revolución francesa, y escribió'l Pelegrín Apostólicu, el Bassvilliana y el Feroniade; les victories de Napoleón impulsáron-y a escribir el Pronreteo y la Mussagonia; nel so Fanatismu y nel so Superstición atacó al papáu; darréu cantó allabancies a los austriacos. Asina, con cada gran acontecimientu camudaba les sos idees, con una facilidá que podría paecer increíble, pero que ye fácilmente esplicable. Monti foi sobremanera un artista; tou lo demás nél yera facederu de cambéu. Sabiendo más bien pocu de griegu, tuvo ésitu al faer una traducción de la Iliada que ye notable pol so sentimientu homéricu, ente que nel so Bassvilliana algama cotes cercanes a Dante. Nél la poesía clásica paeció alicar en toa'l so floríu grandor.

Monti nació en 1754, Foscolo en 1778; cuatro años más tarde inda nacería otru poeta de la mesma escuela: Giambattista Niccolini. En lliteratura foi un clasicista y en política un Ghibelino, una rara esceición na güelfa Florencia, la so ciudá natal. Al asonsañar a Tosquilo, según al escribir el Discursu sobre la traxedia griega o'l Sublime Miguelangel, Niccolini amosó la so devoción apasionada escontra la lliteratura clásica. Nes sos traxedies lliberar de la escesiva rixidez d'Alfieri, averándose en parte a los autores tráxicos ingleses y alemanes. Casi siempres escoyó temes polítiques, esforciándose por caltener vivu nos sos compatriotes l'amor a la llibertá. Asina, escribió'l Nabucco, Antonio Foscarini, Giovanni da Procida, Ludovico el Moru y otros. Asedió la Roma papal en Arnaldo de Brescia, una llarga pieza tráxica non susceptible d'escenificación, más épicu que teatral. Les traxedies de Niccolini amuesen una rica vena llírica más que xeniu dramáticu. Tien el méritu de reivindicar les idees lliberales, y n'abrir un nuevu camín pa la traxedia italiana.

Carlo Botta, nacíu en 1766, foi testigu del espolio francés n'Italia y de la dominación napoleónica. Escribió una Historia d'Italia dende 1789 a 1814, siguiendo darréu la Historia de Guicciardini hasta 1789. Escribió siguiendo les maneres de los autores llatinos, intentando asonsañar a Titio Livio, poniendo xuntes llongures y sonoros periodos nun estilu qu'intenta ser como'l de Boccacio, pero teniendo pocu cuidu no que constitúi'l material crítico de la historia, solo intentando declamar cola so académica prosa a mayor gloria del so país. Botta quería ser clásicu nun estilu que yá nun podía ser consideráu asina, fallando polo tanto na consecución del so oxetivu lliterariu. La so fama ye namái la d'un home de noble y patriota corazón. Non tan mala como los dos histories d'Italia ye'l so Guerra de la Independencia americana.

Al pie de Botta apaez Pietro Colletta, napolitanu nacíu nueve años dempués d'él. Él tamién tien, nel so Historia del Reinu de Nápoles ente 1734 y 1825, la idea de defender la independencia y llibertá d'Italia nun estilu calcáu al de Tácito, pero con meyor fortuna que Botta. Tien un estilu nerviosu, curtiu y direutu, que fai bien curiosa la llectura del so llibru. Coméntase que Pietro Giordani y Gino Capponi correxir pa él. Lazzaro Pappi, de Lucca, autor de los Comentarios a la revolución francesa de 1789 a 1814, nun ye del tou simiar a Botta y Coletta. El tamién foi un historiador al estilu clásicu, y trata les temes con sentimientu patrióticu, pero como artista seique sía más escelsu qu'ellos.

Mientres les más enceses pasiones polítiques enfrentábense, y mientres los más brillosos homes de xeniu na nueva escuela clásica y patriota yeren puristes al altor de les sos influencies, surdió la polémica sobre la pureza del llinguaxe. Na segunda metá del sieglu XVIII la llingua italiana taba llena d'espresiones franceses. Había una gran indiferencia escontra la forma, y entá más escontra la elegancia del estilu. La prosa precisaba d'una recuperación pol bien de la dignidá nacional, y pensóse qu'esto nun podría consiguise si nun yera al traviés de la vuelta a los grandes escritores del sieglu XIV, a los aurei trecentisti, como yeren conocíos, o nel so defectu a los clásicos de la lliteratura italiana. Unu de los promotores d'esta nueva escuela foi Antonio Cesari de Verona, quien reeditó los antiguos autores y publicó una nueva edición, con agregos, del Vocabolario della Crusca (N. del T.: lo que n'español sería llamáu un Vocabulariu de l'Academia). Escribió un discursu tituláu Sobre l'estáu actual de la llingua italiana, empeñándose n'establecer la supremacía del toscanu y de los sos trés grandes representantes: Dante, Petrarca y Boccaccio. Siguiendo esti principiu escribió dellos llibros, esforciándose en copiar a los trecentistas tan fielmente como fuera posible. Pero'l patriotismu n'Italia tien siempres daqué de provincianu, y asina, contra esta supremacía toscana proclamada y defendida por Cesari, surdió una escuela lombarda que nun quería saber nada del toscanu y que, siguiendo la De vulgari eloquentia de Dante, volvíen a la idea d'una lingua illustre.

Anque'l discutiniu yera yá vieya, amplia y ácidamente argumentada nel Cinquecento por Varchi, Muzio, Lodovico Castelvetro, Speroni y otros, agora surdía con nueves fuercies. A la cabeza de la escuela lombarda taba Vincenzo Monti y el so fiyascu'l conde Giulio Perticari. El primeru escribió Proposta di alcune correzioni ed aggiunte al vocabolario della Crusca, nel cual atacaba'l toscanismo de la Crusca con estilu grácil y simple, al puntu de consiguir una de les más belles proses de la lliteratura italiana. Perticari, con munches menos conocencies, estrechó y exasperó la cuestión en dos trataos: Sobre los escritores del Trecento y Sobre l'amor a la patria en Dante. La disputa sobre'l llinguaxe xunir al discutiniu lliterario y político, tomando parte nella toa Italia: Basilio Puoti en Nápoles, Paolo Mariña na Romagna, Marco Antonio Parenti en Módena, Salvatore Betti en Roma, Giovanni Gherardini na Lombardía, Luigi Fornaciari en Lucca y Vincenzo Nannucci en Florencia.

Patriota, clasicista y purista, tou coles mesmes, foi Pietro Giordani, nacíu en 1774; él encarna un compendiu del movimientu lliterariu del so tiempu. La so vida entera foi una batalla pola llibertá. Tratáu en griegu y llatín, según nos trecentistas italianos, dexó namái unos pocos escritos, pero tán redactaos nun estilu tan curioso ellaboráu que-y fixo ser bien almiráu nel so tiempu. Con él cierra'l periodu lliterariu de los clasicistes.

Sieglu XIX: La lliteratura romántica n'italianu

Alessandro Manzoni.

La escuela romántica tuvo nel periódicu Il Conciliatore (o Foglio Azzurro) el so principal órganu. Esti periódicu salió per primer vegada'l 3 de setiembre de 1818, en Milán, y na so plantía tuvieron Silvio Pellico, Lodovico de Breme, Giovile Scalvini, Tommaso Grossi, Giovanni Berchet, Samuele Biava y Alessandro Manzoni. Toos ellos tuvieron bien influyíos poles idees que, especialmente n'Alemaña, constituyeron el movimientu que se denominó Romanticismu. N'Italia, l'aportar de la reforma lliteraria tomó otra direición, siendo Manzoni el principal instigador d'esta reforma. El formuló los oxetivos de la nueva escuela, estableciendo qu'aspira a afayar y espresar la verdá histórica y la verdá moral, non solo como fin, sinón como la más amplia y eterna fonte de guapura. El realismu nel arte ye lo que caracteriza la lliteratura italiana a partir de Manzoni. La so obra I promessi sposi (n'español Los novios) ye la que-y dio fama inmortal. Ensin dulda la idea de la novela histórica llegó-y de Walter Scott, pero Manzoni llogró daqué más qu'una novela histórica en sentíu estrictu, llogró una auténtica obra d'arte realista. L'atención del llector ye absorbida por completu na poderosa y oxetiva construcción de los personaxes. Dende'l más grande al más accesoriu, toos ellos tienen una increíble verosimilitud. Manzoni ye capaz de desenvolver un personaxe en tolos sos detalles y siguilo en toles sos distintes etapes. Don Abbondio y Renzo son tan perfectos como Azzeccagarbugli y El Sarto. Manzoni somorguiar nos más fondos rincones del corazón humanu, y dibuxa a partir d'ello la más sutil de les realidaes psicolóxiques. Ende anicia'l so grandor, que foi reconocida per primer vegada por otru xeniu contemporaneu so, Goethe. Como poeta tamién tien rellumos de xenialidá, especialmente na so oda napoleónica El cinco de mayu, y ellí onde describe ciños humanos, como en ciertos versos de los Himnos y nel coru del Adelchi.

Giacomo Leopardi.

El gran poeta d'esa dómina foi Giacomo Leopardi, nacíu trelce años dempués de Manzoni en Recanati, nel senu d'una familia noble. Interesóse tantu nos autores griegos que solía comentar que la manera de pensamientu griegu apaecíase-y más claru y vívido na mente que'l llatín o inclusive l'italianu. La soledá, la enfermedá y la tiranía familiar impulsáron-y a una fonda murria. Somorguióse amás nun escepticismu relixosu, polo que l'arte foi pal unu fuximientu. Tou ye tarrecible y grandiosu nos sos poemes, que pueden considerase como los más agonizantes llamentos de la moderna lliteratura, envolubraos nuna solemne apaciguadura qu'alza tanto como apavora. Foi tamién un almirable prosista. Nos sos Obritas morales – diálogos y discursos marcaos por una fría y amargosa sorrisa escontra'l destín humanu que xela al llector – la claridá del so estilu, la simplicidá del llinguaxe y la fondura de los conceutos son tales que quiciabes pueda consideráse-y non yá como'l mayor poeta llíricu italianu dempués de Dante, sinón tamién como'l más perfectu escritor en prosa que dio la lliteratura italiana.

Conforme'l realismu ganaba terrén n'arte, el métodu positivu en criticismu afirmar con él. La Historia volvía al so espíritu de busca erudita, tal que apaez n'obres como'l Archivu históricu italianu, fundáu en Florencia por Giampietro Vieusseux, la Historia d'Italia nel medievu de Carlo Troya, un notable tratáu del Manzoni mesmu tituláu Sobre dalgunos puntos de la historia longobarda n'Italia, y l'estupenda Historia de los Víspores sicilianos de Michele Amari. Al pie de los grandes artistes – Leopardi y Manzoni – y los eruditos académicos, desenvolvióse tamién na primer metá del sieglu XIX una lliteratura de tipu patrióticu. Vieusseux tuvo un evidente oxetivu políticu cuando en 1820 fundó la revista mensual Antoloxía. El so Archivu históricu italianu (1842) foi, so una forma distinta, una continuación de la Antoloxía, que foi clausurada en 1833 por causa del gobiernu rusu. Florencia foi aquellos díes l'abellugu de tolos exiliaos italianos, y toos ellos atopábense y estrechaben les sos manes nos salones de Vieusseux, onde se falaba más de lliteratura que de política, pero onde una y solo una idea animaba toles mentes: la idea d'Italia.

El movimientu lliterariu que preciede y garrasti a les revoluciones polítiques de 1848 puede considerase representáu por cuatro escritores: Giuseppe Giusti, Franceso Domenico Guerrazzi, Vincenzo Gioberti y Cesara Balbo. Giusti escribió sátires epigramátiques en llinguaxe popular nes que con caltriantes frases azotaba a los enemigos d'Italia. Foi un reconocíu escritor políticu, pero un mediocre poeta. Guerrazzi tuvo una gran reputación y muncha influencia. pero les sos noveles históriques, anque ávidamente lleíes antes de 1848, fueron llueu escaecíes. Gioberti, un poderosu y polémicu escritor, tuvo un gran corazón y una amplia mente; les sos obres filosófiques tán anguaño más bien muertes, pero'l so Primato morale y civile degli italiani va quedar pa siempres como un perimportante documentu d'aquella dómina, ente que la so Xesuita modernu ye la más terrible acusación que s'escribiera nunca contra la Compañía de Xesús. Balbo foi un competente estudiante d'Historia que la fixo útil pa los políticos. Como Gioberti na so primer dómina, Balbo foi un entusiasta del papáu, y promotor d'una federación d'estaos italianos presidida por él. El so Sumariu de la historia d'Italia ye un escelente epítome.

Dempués de 1850 la lliteratura política perdió importancia, siendo unu de los postreros poetes d'esti xéneru Francesco dall'Ongaro, colos sos stornelli politici. Giovanni Prati y Aleardo Aleardi siguieron coles tradiciones romántiques. La figura dominante d'esti periodu, sicasí, ye Giosué Carducci, opuestu a los románticos y restaurador del antiguu espíritu y los antiguos metros, quien, anque grande como poeta, foi muncho menos importante como críticu lliterariu ya historiador. Otros poetes clásicos fueron Giuseppe Chiarini, Domenico Guoli, Arturo Graf, Guido Mazzoni y Giovanni Marradi, de los cualos los dos últimos pueden quiciabes considerase como los principales discípulos y siguidores de Carducci, ente qu'otru de los grandes d'esa dómina, Giovanni Pascoli, bien conocíu poles sos Myricae y Poemetti, namái foi'l so siguidor nos empiezos de la so carrera. Enrico Panzacchi foi un románticu de corazón. Olindo Guerrini (qu'escribió so los seudónimos de Lorenzo Stecchetti, Argia Sbolenfi, Marcu Balossardi, Giovanni Dareni, Pulinera, Bepi y Mercutio) ye'l principal representante del verismo en poesía, y, anque los sos primeros llibros tuvieron enforma ésitu popular, ye l'autor de munches poesíes de valor intrínsecu. Alfredo Baccelli y Mario Rapisardi son distinguíos poetes épicos. Felice Cavallotti ye l'autor de la agitadora Marcia de Leonida. Ente los escritores en dialeutu, el gran poeta romanu Giuseppe Gioacchino Belli, atopó munchos socesores, como Renato Fucini (Pisa), Berto Barbarani (Verona) y Cesara Pascarella (Roma). Ente les poetes, Ada Negri col so socialista Fatalitá y Tempeste, algamó una gran reputación, ente qu'otres, como Vittoria Aganoor, A. Brunacci-Brunamonti y Annie Vivanti, gocien d'alta estima n'Italia.

Ente los dramaturgos, Pietro Cossa na traxedia; Gherardi del Testa, Ferdinando Martini y Paolo Ferrari na comedia, representen a la vieya escuela. Métodos más modernos atópase en Giuseppe Giacosa y Gerolamo Rovetta. Tocantes a la narrativa, el romance históricu cayó en desgracia, anque Emilio de Marchi produció dellos bonos exemplos nesi xéneru. La novela d'intriga foi cultivada por Anton Giulio Barrili y Salvatore Farina; la novela psicolóxica por Enrico Annibale Butti; los cuentos y narraciones locales d'estilu realista por Giovanni Verga; y la novela mística filosófica por Antonio Fogazzaro. Edmundo de Amicis, quiciabes l'autor más lleíu d'aquella dómina, ye meyor conocíu polos sos trabayos morales y los sos viaxes que pola so obra. Ente les muyeres realistes, Matilde Serao y Grazia Deledda fueron bien populares.

Gabriele D'Annunzio tien una obra poética orixinal, según obres dramátiques y de ficción d'estraordinaria calidá. Les sos primeres poesíes estremáronse non yá pola so esquisita guapura formal, sinón tamién pol so tonu llicenciosu, carauterístiques éstes que van remanecer nel restu de la so obra, poética o narrativa. Finalmente, el canon de la lliteratura italiana introducir nel postmodernismo del sieglu XX cola figura d'Italo Calvino.

Les Guerres mundiales y la so influencia na lliteratura italiana

Gabriele D'Annunzio

Mientres esti periodu de grandes cambeos na sociedá y la cultura italiana, la creencia positivista entra en decadencia (refúgase la ciencia, lo real). Ye nesta dómina cuando surde na Lliteratura'l movimientu conocíu como'l Decadentismo, corriente artística, filosófica y, principalmente, lliteraria que tuvo'l so orixe en Francia nos dos últimes décades del sieglu XIX y desenvolvióse por casi toa Europa y dellos países d'América. El términu Decadentismo foi tomáu de la revista "-y Decadente", surdida en Francia nos años 80, la denominación de decadentismo surdió como términu despreciatible ya irónicu emplegáu pola crítica académica, sicasí, la definición foi adoptada por aquellos a quien diba destinada. En Francia entemecióse y confundió con otru movimientu; el Simbolismu, que'l so padre espiritual foi Charles Baudelaire, tuvo tamién influencies de Mallarmé, Rimbaud, Verlaine. N'Italia esti movimientu tuvo una vida más llarga y el so máximu representante foi Gabriele D'Annunzio cola so obra El Prestar (Il Piacere).

Los decadentes siéntesse atrapaos nun mundu vulgar, nel cual perdieron tola esperanza; el Decadentismo ye una fuxida escontra l'interior, refúgase la realidá, esta en contra de la moralidá de la dómina, de la sociedá burguesa. El Decadentismo a diferencia del positivismu y les espresiones artístiques del naturalismu de les décades anteriores, inspiraes nuna cultura del progresu, los fundamentos filosóficos del decadentismo son de calter irracionalista, y les sos aspiraciones aristocrátiques y los sos enclinos culturales oldeen claramente colos procesos de democratización social de la dómina. L'esteticismu acompañóse, polo xeneral, d'un exotismo ya interés por países alloñaos, orientales, qu'exercieron gran fascinación n'autores de la dómina.

Tamién el Futurismu italianu foi importante, con autores come Filippo Tommaso Marinetti y el Manifiestu futurista. Los grandes novelistes de principios del sieglu XX fueron Italo Svevo y Federigo Tozzi.

Ente los países europeos de mayor riqueza cultural, Italia ocupa quiciabes unu de los principales llugares, non solo pola vasta riqueza de la so lliteratura clásica, sinón pola estraordinaria fecundidá de los sos autores. Eso esplica por qué la lliteratura italiana del sieglu XX amuesa una gran variedá de formes y temes. Gran parte d'ella reflexa les buelgues que dexaron los años del fascismu nel imaxinariu de les xeneraciones darréu anteriores y posteriores a la II Guerra Mundial, ente que, casi dos décades dempués, foi sustituyíu por una corriente fondamente introspectiva, tantu na poesía como na prosa. Ente los autores más importantes ne los años del fascismu atópense Luigi Pirandello, Curzio Malaparte, Leo Longanesi, Giuseppe Prezzolini, Mino Maccari, Giovanni Papini.

Lliteratura italiana de la posguerra

Eugenio Montale

Dempués de la guerra, munchos poetes italianos busquen reafitar el valor social de la poesía y critiquen les poétiques anteriores (como'l hermetismu de Giuseppe Ungaretti), Salvatore Quasimodo y Eugenio Montale. Nesti periodu, empiézase desenvolver n'Italia'l Neorealismo. Esti nuevu enclín intenta describir la enormidad de los fechos apenes asocedíos, sobremanera mientres la segunda guerra mundial. Asumir una actitú de condena a la lliteratura italiana precedente, acusada de collaborar col fascismu. El principal intérprete de la condena foi Elio Vittorini cola so revista Il Politecnico, na cual reafitaba la independencia del artista de la realidá política. L'atención empieza a alloñar de la poesía y cobra importancia'l cine. En reponiendo la llibertá de prensa, cobra particular importancia la casa editorial Einaudi qu'axunta a munchos de los principales escritores de la dómina como Beppe Fenoglio, Natalia Ginzburg, Elio Vittorini, Cesara Pavese, Italo Calvino, etc.

Ente los autores más importantes, atópense: Umberto Saba, Alberto Moravia, Vitaliano Brancati, Vascu Pratolini, Pier Paolo Pasolini, Sandro Penna, Giuseppe Tomasi di Lampedusa, Giorgio Caproni, Leonardo Sciascia.

Dempués de los años '60, un grupu de poetes da entamu a un movimientu llamáu neo-avanguardia, carauterizáu pol refugu de la espresión tradicional y por una rica esperimentación llingüística. Ente los autores principales atópense: Umberto Eco, Edoardo Sanguineti, Giorgio Manganelli, Vincenzo Consolo, Alda Merini.

La lliteratura italiana actual

Dellos escritores italianos contemporáneos son Umberto Eco, Antonio Tabucchi, Alessandro Baricco, Niccolò Ammaniti, Andrea Camilleri, Giulio Angioni y Stefano Benni.

Clásicos de la lliteratura italiana

Medievu

• La Divina Comedia - Dante Alighieri
• Canzoniere - Francesco Petrarca
• Decamerón - Giovanni Boccaccio

Renacimientu

• Orlando namoráu - Matteo Maria Boiardo
• Orlando furiosu - Ludovico Ariosto
• Morgante - Luigi Pulci
• Xerusalén lliberada - Torquato Tasso
• El cortesanu - Baltasar Castiglione

Sieglu XVIII

• El día - Giuseppe Parini
• Mirra - Vittorio Alfieri
• El mentirosu - Carlo Goldoni

Sieglu XIX

• Sonetos y Carme dei Sepolcri - Ugo Foscolo
• I promessi sposi - Alessandro Manzoni
• Canti - Giacomo Leopardi
• Myricae - Giovanni Pascoli
• Corazón - Edmundo de Amicis
• Los Malavoglia, Mastro-don Gesualdo y Novelle rusticane - Giovanni Verga
• El prestar - Gabriele D'Annunzio

Sieglu XX

Poesía

• Oboe somorguiáu - Salvatore Quasimodo
• Alcyone - Gabriele D'Annunzio
• La vida d'un home - Giuseppe Ungaretti
• Güesos de Sepia - Eugenio Montale
• Il passaggio di Enea - Giorgio Caproni

Noveles

• El difuntu Mattia Pascal - Luigi Pirandello
• La conciencia de Zeno - Italo Svevo
• Il Gattopardo - Giuseppe Tomasi di Lampedusa
• La novia de Bube - Carlo Cassola
• Un asuntu priváu - Beppe Fenoglio
• La lluna y les fogatas - Cesara Pavese
• Si esti ye un home - Primo Levi
• Léxicu familiar - Natalia Ginzburg
• Ragazzi di Vita - Pier Paolo Pasolini
• Los indiferentes - Alberto Moravia
• La islla d'Arturo - Elsa Morante
• El barón rampante - Italo Calvino
• El nome de la rosa - Umberto Eco

Teatru

• Sei personaggi in cerca d'autore - Luigi Pirandello
• Mistero buffo - Dario Fo

Premiu Nobel

• 1906: Giosue Carducci
• 1926: Grazia Deledda
• 1934: Luigi Pirandello
• 1959: Salvatore Quasimodo
• 1975: Eugenio Montale
• 1997: Dario Fo

Bibliografía

• AA.VV., Antologia della poesia italiana, ed. C. Segre y C. Ossola. Turín, Einaudi, 1997
• AA.VV., Encyclopedia Britannica, Volume V14, páxina 912
• De Sanctis, Francesco, Storia della letteratura italiana (vol. I, 1870; vol. II, 1871)
• Giampaolo Dossena- Storia confidenziale della letteratura italiana, Milano, Rizzoli, 1987-1994

Vease amás

• Filoloxía italiana

Enllaces esternos

• Francesco De Sanctis: el testu completu de Storia della letteratura italiana (1870)
• www.storiadellaletteratura.it (Storia della letteratura italiana, d'Antonio Piromalli)
• Writers facebook - Ritratti degli scrittori italiani
• Virtuelle Fachbibliothek Romanischer Kulturkreis - Vifarom
• Testos y audiollibros de la lliteratura italiana
• CROCE, Benedetto: Ensayos sobre la lliteratura italiana del sieglu XVII (Saggi sulla letteratura italiana del seicento).
  • Testu italianu n'Internet Archive; ed. de 1911.
    • El testu en facsímil electrónicu.

• Datos: Q74217
• Multimedia: Literature of Italy