Lleonés (llingüística)

El lleonés o llionés (llamáu nes fales tradicionales como cabreirés, senabrés, paḷḷuezu...) ye'l glotónimu emplegáu pa facer referencia al conxuntu de fales romances vernácules del dominiu llingüísticu astur nes provincies de Lleón y Zamora. Na provincia de Salamanca namái quedaríen restos llingüísticos na toponimia y nel vocabulariu, ya qu'anguaño nun esistiríen falantes patrimoniales. Estes fales pertenecen al bloque occidental del dominiu llingüísticu asturlleonés, qu'abarca tamién a los dialeutos del occidente asturianu y a la llingua mirandesa de Miranda de l Douro en Portugal. El lleonés carez de norma escrita regulada oficialmente. Delles asociaciones propunxeren un estándar propiu, estremáu de los yá esistentes nel dominiu llingüísticu (como l'aplicable n'Asturies, reguláu pola Academia de la Llingua Asturiana, o l'Anstituto de la Lhéngua Mirandesa, aplicable al mirandés de Miranda de l Douro), en tanto qu'otres asociaciones y escritores proponen siguir les normes ortográfiques de l'Academia de la Llingua Asturiana.

Lleonés
Faláu en	Provincia de Lleón Provincia de Zamora N'Asturies y Miranda de l Douro (Portugal) conozse col nome d'asturianu y mirandés respeutivamente.
Falantes	25.000 aprox. (patrimoniales)
Puestu	Mui minoritariu (Ethnologue 1996)
Familia	Indoeuropéu  Itálicu   Romance    Occidental     Galo-Ibéricu      Ibero-Romance       Ibero-Occidental       Ibero-occidental        Astur-Lleonés         Astur-Lleonés Occidental          Llionés
Alfabetu	Alfabetu llatín
Estatus oficial
Oficial en	Dientro del dominiu asturlleonés namái ye oficial la modalidá llingüística de Miranda de l Douro en Portugal.
Reguláu por	Castiella y Lleón: nun esiste nengún organismu normalizador pal llionés. L'Academia de la Llingua Asturiana regula l'asturianu. L'Anstituto de la Lhéngua Mirandesa regula'l mirandés.
Códigos
ISO 639-1	nengún.
ISO 639-2	Nun tien. Depende del asturianu (ast) o del mirandés (mwl).
ISO 639-3

Mapa lingüísticu del lleonés en Zamora y Lleón, añu 2001
Estayes por colores      Gallegu      Gallegu de transición al lleonés      Lleonés de transición al gallegu      Llingua mista galaico-lleionesa de Guímara      Castellanu y restos lleoneses.      Castellanu

Mapa dialeutal del dominiu llingüísticu del asturlleonés

El términu lleonés tamién se viniera emplegando históricamente por ciertos autores pa referise a la totalidá del dominiu llingüísticu, que s'espurre dende Cantabria hasta Estremadura y que se conoz principalmente como dominiu llingüísticu asturlleonés.

Sociollingüística

Lleonés/asturianu/mirandés

Nun esiste nengún atroxu definíu alrodiu de si dientro del dominiu llingüísticu asturlleonés, los denomaos lleonés, asturianu o mirandés pueden considerase estrictamente como llingües diferentes dientro del conceutu d'Ausbausprache, si l'abstandschprache que les separta desixe que se xenere una esbilla d'Abstandsprache, o bien si se puede equiparar dominiu llingüísticu con idioma en forma de Dachsprache.

El casu del lleonés, por tanto, podría allugase dientro de lo que se conoz filolóxicamente como continuum dialeutal dientro de dominiu llingüísticu asturlleonés (dientro d'esti grupu, la evolución dende los tarabazos isoglóticos especialmente nel vocalismu y evolución de grupos cultos adícase una evolución dende'l mirandés, más averao al portugués haza'l lleonés, que caltién trazos compartíos col portugués y el castellanu, haza l'asturianu, onde la evolución presenta mayores asemeyances col castellanu) y del qu'alcontramos exemplos nes llingües xermániques nórdiques (noruegu, suecu y danés).

En Miranda de l Douro, yá dende la Convención Ortográfica de la Llingua Mirandesa de 1999, si bien falen de 'zones lleoneses en Portugal', identifiquen al mirandés como un idioma que pesie pertenecer al mesmu dominiu llingüísticu asturlleonés la so grafía nun s'afaya a la ortografía del asturianu.

Estes razones lleven a que los aspeutos sociollingüísticos seyan los que finalmente primen a la hora de catalogar dientro de los continuum les llingües individuales; tanto'l so grau de reconocencia política como'l so grau d'estandarización.

• El DALLA refierse al lleonés como modalidá llingüística, y del mesmu xeitu despaladina'l mirandés como variedá llingüística asturlleonesa (que se fala en Miranda de l Douro).

Reconocencia política

• Solo'l mirandés gocia de reconocencia oficial nel conceyu de Miranda de l Douro en virtú de la Llei nᵘ 7/99, de 29 de xineru de 1999 de la República Portuguesa (Reconocencia oficial de derechos llingüísticos de la comunidá mirandesa), mientres que nes Comunidaes Autónomes españoles de Castiella y Lleón y Asturies namái améntase a la llingua pa indicar que será oxetu de proteición, usu y promoción, ensin qu'heba nenguna reconocencia d'oficialidá.

• N'ochobre del añu 2005 les asociaciones culturales Facendera pola Llingua Lleonesa, Furmientu y Xunta pola Defensa de la Llingua Asturiana emiten un comunicáu conxuntu nel que piden, atendiendo al alderique de la reforma estatutaria n'Asturies y en Castiella y Lleón, responsabilidá a los representantes políticos p'algamar el máximu grau posible de proteición, estatus xurídicu y normalización del idioma. Nesi sen estes asociaciones atalanten que ye interesante l'emplegu d'un términu común pa referise al idioma que, en llinia cola realidá sociopolítica de Lleón y Zamora, nun creye confusión énte les instituciones españoles y europees, y dexe nidio que se ta falando de la mesma llingua que la que s'amenta nel Estatutu d'Autonomía d'Asturies.

• El lleonés cítase y la so proteición reconozse nel Estatutu d'Autonomía de Castiella y Lleón nel artículu 5ᵘ del Títulu Preliminar:

El lleonés será oxetu de proteición específica pela parte de les instituciones pol so particular valir dientro del padremuñu llingüísticu de la Comunidá. La so proteición, emplegu y promoción sedrán oxetu de regulación.

• En payares de 2008, l'asociación cultural zamorana Furmientu presentó énte'l Procurador del Común de Castiella y Lleón una quexa énte la Conseyería d'Educación y la Conseyería de Cultura y Turismu, solicitándo-y qu'instara a les avandiches conseyeríes a desarrollar y llevar a cabu los aspeutos recoyíos nel artículu estatutariu nᵘ 5.2. Como consecuencia d'esa quexa en mayu de 2009 el Procurador del Común criticó al gobiernu autonómicu por nun fomentar el lleonés, pesie figurar nel propiu estatutu, y dio la razón a Furmientu unviando a l'alministración autonómica una resolución formal instando a "...impulsar la correspondiente iniciativa llexislativa al traviés del pertinente proyeutu".

Organismos internacionales

El Llibru Bermeyu de la UNESCO sobro Idiomes en Perligru noma per separtao a lleonés y asturianu, indicando que'l mirandés ye una variedá de lleonés.

Asociaciones llingüístiques internacionales

El SIL da un códigu ISO 639 ("ast") al asturlleonés, tamién denomáu asturianu, lleonés o bable. Nel so encartiche del asturianu, l'asociación Ethnologue identifica al lleonés como un dialeutu de dicha llingua. Per otru llau, el mirandés tiene códigu propiu, "mwl".

Perceición de los falantes

Dellos estudios sociollingüísticos afirmen qu'un 82,6% de los asturianos cuiden que nun esiste asturianu más alló de les llendes de la comunidá autónoma asturiana y un 72% de los lleoneses de la provincia de Lleón afirmen que lleonés y asturianu nun son la mesma llingua (namái un 8,1% dicíen que sí). Ello ye debío principalmente a qu'un 30% de la población lleonesa nun tien interiorizada la idea de que se trate d'un idioma nin que seya estremáu del castellanu. Per otra parte una cuarta parte de los lleoneses diz calletrar la fala tradicional y el 67,2% de los lleoneses amuésase favoratible a collaborar con Asturies en política llingüística. Cuasi'l 50% amuésase a favor de que la fala tradicional (seya yá denomada lleonés, arturlleonés, fala o bable) alquiera dafechu una reconocencia xurídica nel Estatutu d'Autonomía, énte un 42% que nun taría nada o poco d'alcuerdu.

Númberu de falantes del lleonés según estremaos estudios

Estudiu sociollingüísticu	Nᵘ de falantes
II Estudiu sociollingüísticu de Lleón (Identidá, conciencia d'usu y actitúes llingüístiques de la población lleonesa) de Xosé Antón González Riaño y Xosé Lluis García Arias.	50.000
Boletín de Facendera pola Llengua y la Cultura de las Comarcas Llionesas	25.000
Linguas en contauto na bisbarra do Bierzo: castelán, astur-leonés e galego, de Alberto Bautista.	2.500 a 4.000*

*Datos referíos namái a El Bierzo, Ribas de Sil, Furniella y La Cabreira.

Xeneral

La llingua caltiénse inda nel norte, sur y oeste de Lleón y nel oeste de Zamora. Nes arribes del Dueru y la Sierra de Gata (Salamanca) solo se caltién na toponimia y nel vocabulariu. Hai que notar que'l mirandés ye una llingua dialeutal propia pero que s'engloba munches vegaes nel lleonés, si bien anguaño ye la única modalidá oficial de tol dominiu.

El lleonés preséntase como ún de los resultaos a los que llevó la evolución peculiar del llatín faláu na nuesa fastera. La so personalidá llinguística defínese por xuntar un refileru trazos peculiares que lu individualicen frente a les llingües vecines, el gallego-portugués y el castellanu. Asina que como la presencia de resultaos idénticos colos del mirandés y l'asturianu dexa bien nidiu que ye parte d'un conxuntu llinguísticu definíu.

Cuasi tolos falantes de lleonés son diglósicos. Pue calculase que'l númberu de falantes ye de 55.000 persones: 42.000 na provincia de Lleón (Sayambre, Ḷḷaciana, El Bierzu, Cabreira, Maragatería, Argüeyos, La Valdería, Ribera l'Órbigu, Páramo Lleonés, Oumaña, Ḷḷuna, Altu Sil o La Cepeda; 8.000 en Senabria y Aliste, y 3.000 en Sayagu y en Les Arribes, 500 na Sierra de Gata.

Familia

Forma parte del grupu iberorrománicu dientro del subgrupu nomáu asturlleonés. Esti ta compuestu por trés variedaes que se nomen llingues por delles razones historiques y culturales magar nun pue falase llingüísticamente de llingües estremaes:

• Asturianu
• Lleonés
• Mirandés

Fonoloxía

(La trescripción faise d'alcuerdu coles normes del Alfabetu Fonéticu Internacional).

Vocales

El sistema vocálicu del lleonés estrema cinco fonemes, diferenciaos en trés graos d'abertura (mínima, media y máxima) y trés allugamientos (central, anterior y posterior).

	anteriores (palatales)	centrales	posteriores (velares)
vocales pechaes (apertura pequeña)	i	-	u
vocales medies (apertura media)	e	-	o
vocales abiertes (apertura máxima)	-	a	-

Consonantes

	llabiales	dentales	alveolares	palatales	velares
oclusives xordes	p	t	-	t͡ʃ	k
oclusives sonores	b	d	-	ʝ	g
fricatives	f	θ	s	ʃ	-
nasales	m	-	n	ɲ	-
llaterales	-	-	l	ʎ	-
vibrantes	-	-	ɾ / r	-	-

Dialeutos

Ente les variedaes rexonales del lleonés pueden señalase treés grandes dialeutos, l'oriental, el central y l'occidental. El postreru ye'l más espardíu (esceición: Sayambre,Valdión y Valdeburon-Tierras de la Reina) y Zamora. El primeru ye faláu en Sayambre, Valdeón y la Sierra de Gata (Salamanca). El dialeutu de Les Arribes y de Sayagu (reviranu-seyagués) ta a mediu camín ente occidental y oriental.

El lleonés oriental tien un sodialeutu carauterizáu pol usu de la /h/, "hache aspirada". La /h/, "hache aspirada", sustitúi a la f- anicial en toles pallabres aú'l restu caltién f- (derivada, en cuasi tolos casos, del llatín) : fame / ḥambre ; fiyu / ḥiyu ; fabas / ḥabas ; fortiga / ḥortiga.

El dialeutu occidental carauterízase pola diptongación decreciente ei, ou (vega / veiga ; ferreru / ferreiru ; cosa / cousa ; oveya / ouveya).

Nel casu del lleonés central, poseye los diptongos decrecientes ei/ou; amás tendría confusión ente los soníos f/c y güe/bue al entamu de pallabra: cesoria/fesoria y buerta/güerta, siendo polo demás como l'oriental pero ensin el rasgu típicu d'esti que ye l'aspiracion de la f llatina.

Historia

La tresformación del llatín al lleonés produzse d'una manera progresiva y imperceptible como asocede nel restu de les llingües, así que ye imposible datar con precisión cuando'l llatín ye lleonés. A partir d'Asturies estendióse hasta casi Andalucía. Na Edá Media considerábase que'l lleonés yera más refináu que'l castellanu, y por tanto preferible pa la lliteratura. Sicasí, el castellán foi moviéndolu dende bien ceo.

Sieglu VIII

Nel sieglu VIII, la llingua de la Ilesia y l'alministración yera tan distinta de la falada que yá se puede pensar en dos sistemes distintos: el llatín y el romance. Asina, nel sieglu X tenemos un escritu en llingua romance, la Nodicia de Kesos, na que'l romance d'esa dómina sustitúi al llatín nun actu rutinariu de compra-venta. Considérase a la llingua d'esti escritu como l'antoxana del asturlleonés.

SiegluXII

L'área del actual dominiu llingüísticu asturlleonés se circunscribe en gran midida a les llendes de lo que mientres los sieglos I e.C. y III d. C. foi la estensión del territoriu ástur. L'aniciu d'esti nome tópase, supuestamente, nel ríu Astura (Esla). Por él, los sos riberanos foron llamaos ástures y esti xentiliciu foi estendíu a tolos habitantes d'esi territoriu, que la so capital, por efeutu de la romanización, foi llamada Asturica Augusta (Astorga) polos romanos. El territoriu foi llamáu dacuando Asturia (esistiendo una Asturia cismontana y una Asturia tresmontana). Nel sieglu VIII esti enclave convirtióse nel xerme del Asturorum Regnum (Reinu d'Asturies), darréu llamáu Reinu de Lleón (sieglu X). De resultes d'estos cambeos históricos el llatín faláu polos ástures evolucionó escontra una llingua romance propia.

La reconquista facilitó que la llingua romance lleonesa s'espandiera pelos nuevos territorios del Reinu lleonés, configurando asina un nuevu dominiu llingüísticu que progresivamente foi amenorgando y venciendo terrén a la llingua castellana.

Mapa de les llingües romances n'Europa nel sieglu XX.

La llingua emplegada na escritura de tou tipu d'actos va ser progresivamente l'asturlleonés nel territoriu del Reinu de Lleón. Ye poro, una llingua que ye emplegada a nivel alministrativu, públicu y priváu: testamentos, cartes de venta, too nesti periodu ta redactáu en romance asturlleonés. Inclusive redáctense escritos llegales como pue ser el Fueru Xulgu y los fueros concedíos a estremaes ciudaes como Avilés, Uviéu, Lleón, Zamora o Salamanca. Nesti periodu percíbese un acercamientu escontra'l consiguimientu d'una homoxeneización llingüística que pudiera tener un usu cancillerescu. De la mesma, nesti periodu la lliteratura en lleonés fai presencia con obres como'l Llibru de Alexandre o la Disputa d'Elena y María.

Sieglu XIV

Incluyíos yá los territorios lleoneses baxo la órbita castellana, y nel tiempu nel que se podríen dar les circunstancies afechisques pa un desenvolvimientu como llingua de prestixu y cultura, el castellán va sustituyir al lleonés nestos ámbitos, al igual que na vecina Galicia, retardándolu al usu oral, como pasara enantes col llatín. Arriendes d'ello, va haber un distanciamientu importante ente la llingua falada y la llingua escrita, el castellán.

Sieglu XV

Desde esti sieglu hasta'l sieglu XVIII puede falase d'esti periodu como'l de los sieglos escuros, onde al igual que n'otres zones de la península Ibérica y d'Europa, les llingües de los estaos resultantes, nun procesu de centralización, van marxinar a les del restu d'esos territorios, quitando homoxeneización llingüística y cultural que pon en peligru la esistencia de delles llingües y lleva a la fragmentación dialeutal d'éstes.

Sieglu XVI

Na Edá Moderna la producción en lleonés céntrase nel campu lliterariu onde autores como Juan del Enzina, Lucas Fernández o Torres Naharro publiquen obres utilizando'l lleonés, especialmente les centraes nes églogues.

Sieglu XVIII

Col movimientu de la ilustración adícase un impulsu pol recobramientu de les llingües (dialeutos na terminoloxía de la dómina), con Xovellanos proponiendo la creación d'una Academia, una gramática y un diccionariu del bable, nome aplicáu tamién al asturlleonés. Igualmente hai una actividá lliteraria que fai presentir la posibilidá d'una continuidá de la lliteratura asturlleonesa dende la Edá Media. Otru autor destacáu ye'l salamanquín Torres Villarroel.

Sieglu XIX

Ye nesti momentu col Romanticismu, al igual qu'en toa Europa, cuando les llingües cobren un emburrie na lliteratura y na cultura d'entós. Nel dominiu llingüísticu asturlleonés síguese tamién esti camín. En Miranda tradúcense los Evanxelios, como en Lleón onde podemos añader la esistencia de poesía de calter menor. Ye n'Asturies onde repón más fuercia, sobremanera por mor de la presencia de la universidá. Asina habrá propuestes de gramática, diccionarios y una bultable lliteratura con autores como José Caveda y Nava o Juan María Acebal.

Sieglu XX

A principios de sieglu sigue esti periodu de recobramientu con un averamientu a los modelos estéticos de la dómina, con xente como José García Peláez (Pepín de Pría) y sobremanera'l Padre Galo Fernández (Fernán Coronas), autor d'una poesía en tonu señardosu na qu'encara la realidá llingüística d'Asturies, Lleón, Zamora y Miranda como base pal accesu a una llingua de prestixu. Cola Guerra Civil Española y el periodu posterior de la dictadura franquista, esti proyeutu detiénse y cai nel escaezu. Nos años 70 vuelve retomase'l proyeutu y cuaya na creación de l'Academia de la Llingua, organismu oficial, nuna medría lliteraria y nuna demanda social pola llingua, que contribúi a la presencia de la mesma na escuela asturiana y mirandesa, al par d'un pidimientu ampliu pola oficialidá de la mesma (yá algamada nel casu mirandés). Namái quedaría incluyir a Lleón y Zamora nesi procesu normalizador que concierne a tol dominiu.Eva González Fernández, nacida en Palacios del Sil, ye la escritora más importante en llingua lleonesa d'esti periodu. La so escritura surde dafechu de la tradición oral, siguiendo inclusive la so métrica, estilu y mesmu ritmu. El so fíu Roberto González-Quevedo, miembru de l'Academia de la Llingua Asturiana, sigue col llabor de dignificación y espardimientu del lleonés entamada pola so ma. Frutu d'estremaes iniciatives coleutives, y socesora d'estremaes aportaciones personales realizaes na década de los ochenta, en 1994 naz en Lleón Facendera pola Llengua, coleutivu que defende un nuevu papel pal asturlleonés. Dende la so creación entama cursos, alderiques y tou tipu d'actividaes conducentes a enllenar los grandes valeros d'información que tien la sociedá lleonesa y zamorana. El so envís ye averar la realidá de la llingua asturlleonesa, la so hestoria, la so lliteratura y la so situación.

Sieglu XXI

Florecimientu de la lliteratura lleonesa. Roberto González-Quevedo conviértese nel escritor más reconocíu y prolíficu en llingua lleonesa. Tres él surde una nueva xeneración d'escritores, apadrinaos na so mayoría pol escritor y editor Xosepe Vega Rodríguez y el proyeutu editorial de Llibros Filandón, que pretende sirvir d'encontu de desenvolvimientu a la lliteratura y la creación d'autores lleoneses, pero n'especial a la espresión creativa nes fales tradicionales d'esa rexón.

Situación anguaño

La realidá llingüística del País Lleonés ye de desconocencia dafechu non solo fuera d'él, sinón tamién ente los propios lleoneses.

El fechu de que'l lleonés nun tea reconocíu por nenguna llexislación, pon-y torgues a esta conocencia. A esto xúnese que les alministraciones competentes nel enseñu nun tán sensibilizaes col estremu peligru que cuerre esta llingua de desapaecer.

Anque ye la llingua histórica, ye dicir la qu'esistió y desendolcó nel procesu históricu de conformación de Lleón y dempués na evolución del enxeme hispánicu. Darréu que hasta'l sieglu XIV nun llega'l castellnu a tar presente na alministración del reinu, dalgo que pa ser normal tardaría sieglos n'algamar tola rexón, el lleonés yera obviamente la llingua común y materna nos habitantes del reinu.

Anguaño, el lleonés presenta una situación diglósica que nun cambió nos últimos sieglos pero qu'agora se torna más peligrosa pensando en que la edá media de los falantes ye enforma alta y el númberu ye de 95.000 (nes cifres más optimistes) y enforma espardíu xeográficamente.

Situación llegal

Anguaño la única llexislación que reconoz al lleonés, anque d'abonda importancia, ye la reforma del estatutu de Castiella y Lleón que diz nel so artítulu 5ᵘ del Títulu Preliminar: «el lleonés será oxetu de proteición específica por parte de les instituciones pol so particular valir dientro'l patrimoniu llinguísticu de la Comunidá. La so proteición, usu y promoción sedrán oxetu de regulación». Asinamesmo, dende'l 1 de xineru de 2009, el conceyu de Lleón espubliza tola so documentación de forma billingüe darreú qu'apaecerá tanto en castellanu como en lleonés.

Enseñu

Nun esiste nin obligatoriedá nin optatividá nel enseñu públicu o priváu regláu d'esta llingua, nin tan siquier esiste nenguna presencia como asignatura de llibre eleición curricular o como materia estraescolar nos colexos, institutos o universidaes del país. Sicasí, hai dellos conceyos y entidades privaes que ponen clases de lleonés per tol territoriu, principalmente en Lleón pero tamién na ciudá de Zamora, Salamanca, Mansiella, Coyanza o La Bañeza; anque d'un xeitu voluntariu y empobináu p'adultos. Dende'l cursu 2008/09 ye asignatura estraescolar en tolos colexos del conceyu de Lleón, teniendo amás una granible aceptación por parte los escolinos.

Pa ver l'actualidá de los cursos que se faen güei dir a enllaces

Normativización

Dientro les propuestes toes tienen dellos puntos en común, ente los que destaquen:

• plural femenín en -as.
• diptongos decrecientes ei/ou (cousa y penséi).
• caltenimientu d'una -e final nos infinitivos verbales (non siempres) cantare, bebere, dire.
• preferencia de ch- nel grupu consonánticu llatín pl- frente a ll- (non siempres); chuvia/lluvia.
• caltenimientu d'e y o tóniques énte i/u (perru).
• posesivos mieu/mía, tou/túa, sou/súa y plurales regulares, acompañaos del artículu.
• conxunción y y non ya.

Anque l'ámbitu de trabayu de l'Academia de la Llingua Asturiana nun cubre tolo lleonés, lo cierto ye que davezu los falantes acuden a la gramática del asturianu o a los trabayos d'esta institución a la hora de desendolcar proyeutos o cuandu tienen d'escribir na llingua y se-yos presenta dalguna controversia.

Ver tamién

• Documentu de Kesos
• Historia de la Llingua Lleonesa
• Dialeutos del lleonés
• Poemes Lleoneses
• Toponimia lleonesa

Véase Cursu de lleonés en Wikillibros (proyeutu zarráu).

Enllaces esternos

• Asociaciones pola llingua
  • Facendera Pola Llingua
  • La Caleya, Astorga.
  • Furmientu, Zamora.
  • Faceira, Lleón.
  • El Teixu, Astorga.

• Datos: Q34108
• Multimedia: Leonese language